InfoHub Logo

Kez-kelgen eldiń mádenı damýy tarıhtyń ótken kezeńderinen bastalady. Kez-kelgen dáýir mádenıeti adamnyń sanany damytýdaǵy kúsh-jigeriniń jemisi. Qazaq halqynyń mádenıeti - ejelgi túrki órkenıetiniń tikeleı murageri. Arheologıa ǵylymynyń damýy bizdiń ata-babalarymyzdyń dástúrleri, nanym-senimderi, sáýleti men óneri bar erekshe mádenıeti bolǵanyn kórsetti. Qazaqstan terıtorıasynyń ózi eginshilik pen mal sharýashylyq mádenıetiniń sımbıozyn biriktirgen biregeı dala órkenıetiniń negizi bolǵany anyq.

Ejelgi Túrki tildes halyqtardyń rýhanı mádenıeti til sıaqty aspektilerdi qamtýy múmkin. Aýyzsha jáne jazbasha ádebıet, ǵylym, kórkem shyǵarmalar, ártúrli óner stılderi jáne din de rýhanı mádenıettiń negizgi quramdas bólikteri bolyp keledi. Ár mádenıettiń muralary men jetistikterin ólsheý, salystyrý nemese bólý múmkin emes, mádenıet joǵary nemesetómen dep bólinbeıtini bárimizge málim.

Túrki taıpalarynyń ómir súrýi erte kezden bastalǵan. Osy taıpalar ózderiniń búkil ómir súrý kezeńinde bir-birimen birigip, odaqtastyq qurdy, kórshi memlekettermen ártúrli urystar men soǵystarǵa qatysty jáne basqa da tarıhı oqıǵalardyń negizi boldy. Qazaq halqynyń jáne basqa da túrki tildes halyqtarynyń mádenı muralaryna qarap, búkil Orta Azıa túrikterdiń muragerlik jeri retinde qarastyrylatyndyǵyn baıqaımyz.

Túrki tilderiniń beriktigi men tutastyǵy kóptegen ǵasyrlar boıy belgili. Adamzat ótpeli qarym-qatynas úshin til qajet ekenin túsingende, kóp uzamaı komýnıkasıa júıesin túrki jazý modeline súıene otyryp qurdy. Sonymen qatar, túrikter óz mádenıetiniń tek osy jaǵyn damytyp qoımaı, sonymen birge olar qolaıly ómir salty men oǵan beıimdelý úshin turaqty jaǵdaılar jasady. Din, mıfter, ádebıetter, jazba eskertkishter ejelgi túrkilerdiń bizge qaldyrǵan jádigerler retinde mura etken negizi bolyp tabylady.

Ejelgi túrki taıpalarynda alfavıttegi otyz bes áripten turatyn rýna jazýy dep atalatyn erekshe jazý júıesi bolǵan. Bul túrikterge «Kúltegin» jáne «Tonykók» sıaqty ejelgi túrki jazýlarynyń eń tanymal eskertkishterin, rýna alfavıti júıesi arqyly jazylǵan tarıhı óleńderdi jasaýǵa kómektesti. «Qorqyt atanyń» kitaby da VIII - IX ǵasyrlardaǵy túrki mádenıetindegi ejelgi ádebıettiń eń iri shyǵarmalarynyń biri bolyp tabylady.

VII jáne VIII ǵasyrlarda Ortalyq Azıadaǵy túrkitildes taıpalar ózderiniń jazbalaryn qoldana bastady. Jazý júıesiniń qajettiligi aldymen memlekettik aktilerdi jazý jónindegi dıplomatıalyq praktıkanyń qajettilikterinen týyndady. Sonymen qatar, bul júıeniń qurylýynyń basty sebebi sheshýshi ról oınaǵan dinı sebepter boldy degen pikirler de bar. Jańa jazý júıesi kóne túrki tilderiniń fonetıkalyq erekshelikterin óte názik jetkizdi. Alǵash ret nemis ǵalymy D. Messershmıdt XVII ǵasyrdyń 20-jyldarynda Enıseı alqabynda túrki jazýynyń alǵashqy dálelderin tapqan. Basqa eskertkishter Mońǵolıanyń soltústik bóliginde, Orhon ózeniniń ańǵarynda da tabyldy, munda rýna jazýlary bar tas tastar tabylǵan. Alǵash ret orys túrkitanýshysy V.Radlov túrki jazbalarynyń naqty oqylýyn ashty. Negizgi eskertkishter tabylǵan jerlerge baılanysty bul jazý júıesi keıinirek «Orhon - Enıseı jazbalary» dep ataldy.

---