InfoHub Logo

Qazirgi jınalǵan el ádebıetiniń ishinde qazaq jurtynyń el poemasyna qosylatyn eki úlken áńgime, 5 óleń bar. Bireýi – "Qozy Kórpesh – Baıan", ekinshisi – "Qyz Jibek". El poemasy dep qandaı túrdegi áńgimeli óleńdi aıtatynymyzdy osy ekeýiniń maǵynasy men úlgisin qarastyrǵan ýaqytta anyqtap aıtpaqshymyz. Sondyqtan, qazir jalpy sózdi aıtýdyń ornyna sol eki áńgimeni bas-basyna qarastyrýǵa kirisemiz. Áýeli qarastyratynymyz "Qozy Kórpesh – Baıan".

"Qozy Kórpesh – Baıannyń" qysqasha áńgimesi

Eskertý: eki baı aty 1-Qarabaı, 2-Sarybaı.

Burynǵy ótken ýaqytta Baltaly, Baǵanaly degen eldiń ishine shetten aýyp kelgen Qarabaı, Sarybaı degen eki baı keledi. Sarybaı kelgen jerden Baltalynyń eline úlken myrzalyq kórsetip, qalyń eldiń beıilin alyp, hany esepti, qadirli jaqsysy bolady. Qarabaı toqsan myń jylqy aıdaǵan baı bolsa da, sarańdyqpen qunsyz bolyp elge qadiri joq bolady. Ekeýiniń jasy jetpis pen seksenge kelgen kári. Biraq balalary joq, zarly. Bir kúni eki baı elsiz taýda anda júrip, kez kelisedi, muńdaryn aıtysady. Ekeýiniń de úıindegi qatyndary eki qabat eken. Qudaı atyn aıtyp dos bolyp, birinen ul, birinen qyz týsa, ekeýin qospaq bolyp ejeǵabyl jasaıdy. Sol ýádeniń ústinde, Qarabaı Sarybaıdan tilek etip bir býaz maraldy atqyzady. Býaz ańnyń kıesi atyp, Sarybaı sol jerde óledi. Qarabaı egiz laq maraldy alyp, eline qaıtady.

Jolshybaı "Sarybaıdyń qatyny ul tapty" dep, súıinshi tilep kele jatqan shapqynshylaryna jolyǵady. Aýylyna kelse, óziniń de qatyny bosanyp, qyz tapqan eken. Súıinshi suraǵan saqaý qatynǵa túk bermeıdi. Mazasyn alǵany úshin dúre salady.

Sarybaı ólimin Baltaly, Baǵanalynyń han, qarasy bolyp joqtaıdy. Qalyń el jınalyp, jylap-syqtap, basyna kúmbez ornatady. Qarabaı qudama bata oqımyn dep, seksen narǵa saba artyp Sarybaıdikine kele jatady. Biraq bata oqýshylardan buryn Sarybaıdikine ózi kelip jórgekte jatqan Qozyny kórip, meni jutatyn jalmaýyz týypty dep, nardaǵy sabanyń bárin tilgilep, qymyzdy aqtaryp tastap, úıine qaıtady.

Sarybaıdyń hanymy ańdaǵy ýádeni estip, Qarabaıǵa kisi salady, qudalyqty bekitpekshi bolady. Elshi bolyp Taılaq bıdiń balasy on bir kisini ertip barady. Qarabaı "Jetim ulǵa qyz bermeımin" dep elshilerdiń basyn jaryp, sabap qaıtarady. Sodan keıin, "Baltalyny meken qylyp turmaımyn" dep aýa kóshedi, týǵan jerden kósherde Qarabaıdyń asyrap alǵan Aı, Tańsyq degen eki qyzy1 el men jerge qoshtasady. Qarabaı qazaq dalasyn shyr aınalyp kóshedi. Arada kóp jyl ótedi. Bir zamanda shólge urynyp maly qyrylady. Sol ýaqytta torǵaýyttan alty qulash bedeý minip Qodar degen batyr keledi. Qaıraty zor bolǵandyqtan, Qarabaıdyń qalǵan malyn shólden aman saqtap alyp shyǵady. Eńbegi úshin aq Baıandy suraıdy. Qarabaı jalǵyz qyzyn bermek bolyp ýáde qylady.

Baltalydan aýǵan baı kóp kóshýdiń sońynan Aıagózge kelip, turaqtap meken etedi. Baıan sulýdyń ataǵyn estip jan-jaqtan talaı myrza izdep shyqqan. Barlyǵy Aq shaýly, Qońyr shaýly degen taýlarǵa jınalyp, Qarabaıdyń aýylyna qaraı júgiredi.

Bulardyń aldynan Qodar shyǵyp, batyrlyǵymen soǵysyp, jeńip, qul qylyp alady. Bul kezde Sarybaıdyń elinde qadirli bolyp turǵan Taılaq degen bıdiń Aıbas degen inisi bar edi. Bul "Qozy erjetkende ne deımin" dep, Baıandy izdep, elinen shyǵady. Arada kóp zaman júrip Qarabaı jaılaǵan jerge jetkende, dalada jıdek terip júrgen úsh qyzǵa jolyǵady. Bul Baıan men apalary bolady. Aıbas sóılesip tanysady. Baıan Qozyny kútip júrgen bolady. Qodardaı jaýdyń baryn málimdeıdi. Aıbastyń kelgen jolyna syı beredi. Qozyńa bir toǵyz qylyp sálemdeme beredi. Aıbas keterde, Qodardyń qaıratynan qyzdar qoryqpasyn dep, ádeıi Qodarǵa kezdesip, jekpe-jek jasaıdy. Qodardy uryp jyǵyp, taldyryp ketedi. Qyzdardyń kóńili tynady.

Aıbas eline kelgen soń, Qozyny shaqyryp alyp, kórgen jaıyn baıan etedi. Jas jigit sheshesi men eli-jurty bolyp jalynǵanǵa toqtamaı, qalyńdyǵyn izdep, júrip ketedi. Birge erip barmaq bolǵan Aıbasty seriktikke almaıdy, namys kóredi. Artyndaǵy el áldeneshe qurbandyq etip, tileý tilep, bata berip qala beredi.

Qozy elsiz dalada kóp zaman júrgen soń aty aryp, tony tozyp, júdep kelip bir kóldiń basynda jalǵyz jatady. Balasynyń túzde júdep júrgeni sheshesiniń túsine kiredi. El jıylyp, sadaqa berip, taǵy tileý tileıdi. Sol kúni Qozyǵa kóp kerýen kezdesedi. Kerýenniń ishinde keremet ıesi – qoja bolady. Qozyǵa duǵa úıretip, ózi men atynyń túsin ózgertip beredi. Qozy tazsha kebin kıedi. Sodan keıin bir zamanda Qarabaıdyń aýylyna jaqyndaıdy. Dalada qoı jaıyp júrgen tazshaǵa kelip, aýyldyń jónin surap bolǵan soń, qoıshy tazshaǵa qoı bólip berip, erkine jiberip, ózi Qarabaıdyń qoıyn aıdap aýylǵa keledi. Burynǵy tazshadan árbir minezderi bólek bolady. Qyzdar seziktenip synaı bastaıdy. Erteńine Qozy qoıǵa ketkende bir qyzdy toqty qylyp kıindirip, qoımen birge jiberedi. Dalada Qozy Kórpesh zaryn aıtyp, jyr jyrlaıdy. Toqty qyz kórgenin, estigenin aıtyp keledi. Baıan men Qozy birine-biri ashylyp bir nıet, bir tileýmen tabysady. Biraq Qozyǵa taz kebinimen tazsha bolyp júrý qajet bolady.

Osymen birtalaı mezgil ótken soń, árkim-árkimge Qozy qaıratyn sezdire bastaıdy. Qodardy qaljyńmen túırep mazaq qylyp júredi.

Bir kúni el kóship kele jatqanda Qodar qyzdarǵa maqtanbaq bolyp Qozy Kórpeshti jaýyrynynan alady. Qozy aýdarysyp, Qodardy atyna aýdaryp alyp, jelip júrip ketedi.

Aýyl jańa jurtqa qonǵan soń kópke qaıratyn sezdirmek bolyp jeliniń qazyqtaryn barmaǵymen batyryp, qol aǵashpen jerge sińiredi. Qarabaıǵa da anda-sanda tizesin batyryp, jaralap júredi.

Sonymen qys jaqyndap jylqy ortaǵa shyǵatyn ýaqytta, Qodar qysylshańda qaıta tıedi dep (tazshany) Qozyny, jylqyny suraıdy. Qarabaı berýge kónedi. Qodar, Qozy toqsan qulmen birge jylqyda bolady.

Jazǵa salym Qodar jeńgendi saǵyndym dep aýylǵa ketedi. Qozy Kórpesh "sarqyt ákel" deıdi. Qodar kelgende qyzdar iltıfat qylmaıdy. Bos qaıtady. Sodan keıin Qozy kelip, on shaqty kún qyzdyń qasynda kúlip-oınap jylqyǵa qaıtady. Qodardy mazaq etedi.

Osymen biraz dáýren ótken soń jaz shyǵady. Bul eldiń Sasan degen bıi saýyn aıtyp, toı jasaıdy. Jurttyń bári toıǵa ketedi. Aýylda Qozy men qyzdar qalady. Sol ýaqytta Qozy Kórpesh basyndaǵy kebinin birjolata alyp tastap, erkimen kúıeý bolyp qalyńdyq oınap, jata beredi.

Bul jaıdy toıda júrgen Qodarǵa bir qatyn jar-jar aıtyp estirtedi. Qodar estisimen talqan bolyp ashýlanyp, Qarabaıdy sýymdy ber dep Qyspaqqa alady, el shappaı tynbaıtynyn aıtady, bar toıǵa jıylǵan el Qodardan qorqyp, sonyń kisisi bolyp, Qozy Kórpeshti aldap shaqyryp, óltirmekshi bolady. Toıdaǵy eldiń atynan Qozyny kúıeý dep shaqyrýshy jelge kiredi. Qyzdar jas jigittiń barmaǵanyn durys kóredi. "Saq bol" deıdi. Baıan: "Meni elińe alyp ket" deıdi. Qozy toıǵa barmaǵandy maqul kórmeıdi. Barady. Aı, Tańsyqpen keledi.

Toıdaǵylar, sonymen, araq-sharappen syılap, mas qylyp, elitedi. Esi aýýǵa aınalǵanda eki qyz kúreńkeıdi kóldeneń tartyp turyp "Qaı" deıdi. Qozy minip alyp qashady. Artynan kóp el jabylyp qýady. Qozy Kórpesh Qodardy uryp jyǵyp, qutylyp ketedi.

Budan keıin Qodarǵa toqsan qul qarsy shyǵyp, soǵys salady. Qodar talaıyn uryp jyǵyp, jan-jaqqa qashyrady. Solardyń ishinen Kósem sary degen jigit shyǵyp, daladaǵy Qozyny izdep, tabady. Ekeýi joldas bolyp dostasady, Shoq degen jerdi ýaqytsha meken etedi.

Qozy toıdaǵy ishken ýdan jazylyp bolǵan soń, Baıandy alyp eline ketpekshi bolady. Sol kúıimen júrgende bir kún Qozy joqta Qodar Shoq terekke izdep kelip, uıyqtap jatqan Kósem sarynyń basyn kesip áketedi. Basty "baıyńnyń basy" dep Baıannyń aldyna tastaıdy. Baıan Qozy emes ekenin tanyp, eshkimge bildirmeı orap, tyǵyp qoıady. Kósem saryny Qodar óltirgen soń, sonyń kegi úshin Qozy izdep kelip, "Seniń qylǵanyń jetti" dep, Qodardy óltiredi. Sodan keıin súıgenin alyp eline qaıtady.

Janaqtyń aıtýyndaǵy Qozy Kórpesh osylaı bitedi. Biraq, budan basqa Qozy Kórpesh jaıyndaǵy kóp áńgimeni alsaq, olarda shoq terektiń túbinde uıyqtap jatyp óletin Qozy bolady. Qozynyń shoq terektiń túbinde ekenin Qodar torǵaıdan biledi, torǵaı Baıan men Qozynyń arasynda tilshi bolyp júredi eken. Bir shańyraqqa kelip qonyp otyrǵanda Qodarǵa tileýles bir kempir ustap alyp, moınyn buraǵanda: "shoq terek" dep ólip ketedi. Sonymen Qodar taýyp alyp, álgideı óltirgen bolady.

Qozy ólgen soń, Baıan Qodardan kek alady. Qodar "alamyn" dep kelgende áýeli kúıeýimniń basyna birge baryp, bata oqıyn deıdi. Kele jatqanda Qodarǵa bir shyńyraý qudyqtan sý áper deıdi. Qodar Baıannyń qyryq qulash shashynan ustap shyńyraýǵa túsedi. Sýdy áperip qaıta shyǵyp kele jatqanda Baıan burymyn qıyp jiberip, qudyqqa qaıta qulatyp, taspen atyp óltiredi.

Sodan Qozynyń basyna kelgende, qalyń kerýenge kezdesip, barlyǵy birdeı Baıan sulýǵa qyzyǵyp alǵysy keledi. Baıan "Kúıeýimniń basyna kúmbez ornatyńdar, sonan soń tıemin" depti. Kerýen aıtqanyn istep, zırat salady. (Osy kúngi Jetisýdaǵy zırat)2. Sodan kerýender taǵy talasqan soń Baıan: "Bárińe birdeı tıýime bola ma, Ana beıittiń basyna shyǵyp sekirińder, qaı aman qalǵanyńa tıemin", – deıdi. Bári birdeı sekirip, qulap óledi. Jalǵyz aman qalǵan bireýin Baıan ózi óltiredi.

Sodan keıin Qozynyń qabyryna kirip, qara pyshaqtyń sabyn jarynyń keýdesine tirep qoıyp, ózi sonyń júzine júregin tósep Qozyny qushaqtap, jyǵylyp óledi.

"Qozy Kórpesh – Baıannyń" mánisi

Batyrlar áńgimesinen keıin qazaq eskiligindegi áńgimeli óleńderdiń bir túri – el poemasy bolady. Buǵan qosylatyn "Qozy Kórpesh – Baıan", "Qyz Jibek". Bul óleńder aldyńǵylarsha batyr joryǵyn jyrlamaıdy, belgili dáýirde qazaq eliniń salt-sanasy, kásibi, eldigi qandaı jaıda bolǵanyn bildiretin sózder. Bunyń ekeýinde de kóshpeli kásippen rý jigine bólingen, eldiń ortasynda ósken jastardyń mahabbat, dostyq baǵasyn túsinýi kórinedi. Ekeýi de sol kóshpeli eldiń salt, ǵurpymen baılanysqan mahabbat jyry bolady. Bizdiń áýelgi qarastyratynymyz "Qozy Kórpesh – Baıan". Bul qazaq eskiliginiń kári zamannan beri qaraı qadirlep, saqtap kele jatqan asyl buıymy.

Biz "Qozy Kórpeshtiń", ózge kóp túrik jurttarynyń ishinde áldeneshe túrdegi áńgimeleri barlyǵyn bylaı qoıyp, qazaqtyń óz ishin alǵanda, talaı qaıtalamasy baryn bilemiz. Qozy Kórpesh poemasyna tolyq syn, sol barlyq qaıtalamasy jınalǵan kúnde bolar, baılaýly sózdi sol túgel jıylǵan zamannyń synshysy aıtar, bizdiń qazirgi aıtatynymyz jarty syn. Alǵashqy jasaǵan nobaı syn. Bizge túgel sózdi aıtqyzbaıtyn sebep: qazaq ishindegi Qozy Kórpesh áńgimeleriniń túgel jınalmaǵandyǵy.

Qazirde bizdiń qolymyzda bul poemanyń úsh áńgimesi bar. Biri – Semeı úıezi, Tobyqty aýdanynan jınalǵan áńgime3, ekinshisi, Máskeýde basylǵan Radlov jıǵan áńgime4; úshinshisi, Jetisý qazaǵynyń arasynan Kolpakovskıı jandaraldyń jıǵyzǵan áńgimesi5.

"Qozy Kórpesh – Baıannyń" ishki maǵyna-mańyzyn baǵalaýdan buryn, áýeli osy úsh áńgimeniń ózdi-ózin salystyryp, úsheýiniń ortasynan tutasqan qaı bir áńgimeniń nobaıyn jasap shyǵarý kerek.

Bul úsh áńgimeni syrt jaǵynan qaraǵanda, aıyrmystary kóp sıaqty. Keı ýaqytta bireýinde kezdesetin adamdar ekinshi, úshinshisinde joq bolady. Mysaly, Jetisý áńgimesindegi Ábsebaı; bul Baıannyń týysqany, eki jastyń dostary bolady.

Osy sıaqty Semeı áńgimesindegi Taılaq bı, Radlov áńgimesindegi Baıannyń kindik sheshesi, alǵashqy eki áńgimede birdeı keletin Aıbas úshinshisinde joq bolady.

Qozy Kórpesh qaıyn izdep kele jatqanda, jolshybaı kezdesip túsin ózgertetin ónerdi úıretýshi qoja birinshi áńgimede bar bolsa, ekinshide Baıannyń kindik sheshesi bolady. Úshinshi áńgimede bunyń ekeýi de óz pishinimen aralaspaıdy. Biraq, bulardyń isteıtin isin sıqyrshy kempir isteıdi. Ol bir kezde Qozy Kórpeshtiń aldynan toǵaı shyǵaryp, bir kezde kólder jasap, jolyn bógeıdi. Aıaǵynda Qozy Kórpesh sonyń sebebinen alty aıdarly jigit bolady.

Budan sońǵy, osylar qatarynda keıbir áńgimede úlken oryn alatyn Baıannyń apalary Aı, Tańsyq, Aıǵyz bolady. Biraq bular bar áńgimede kezdespeıdi. Radlov jıǵan áńgimede bulardyń orny joq. Úsh áńgimeniń ishindegi taǵy birinen-biri aıyrylatyn ózgeshelik: Qozy Kórpeshtiń qaıny baryn estıtin jeri; birinshi áńgimede Qozyǵa aıtatyn Aıbas bolady. Ol qyzdy izdep baryp, kórip kelgen soń ádeıi estirtedi. Bar áńgimede birdeı jer: Qozyǵa Baıan jaıynyń erjetkenshe málim bolmaǵandyǵy. Semeı áńgimesinde Sarybaı ólip, Qarabaı aýyp ketkende Sarybaıdyń qatyny Taılaq bı arqyly barlyq Baltaly, Baǵanalydan tilek etip suraıdy, ketken Qarabaı kete bersin, jalǵyz-aq osy sózdi eshbir jan Qozyǵa aıtpasa eken dep, sonymen erjetkenshe aıtylmaı qalady.

Áńgimelerde bul jaıy tolyq aıtylmasa da, Qozy Kórpeshtiń osyndaı sebeptermen estimeıtini belgili sıaqtanady. Jas jigitke Semeı áńgimesinde estirtýshi Aıbas dedik. Ózge áńgimede estirtýshi órmek toqyp otyrǵan kári kempir bolady. Bireýinde – tazsha bala. Bul atalǵannyń bári áńgimeniń ishinde eń iri oryndaǵy adamdar emes. Orta qyzmettiń adamdary. Syrt qaraǵan kisige bulardyń aty da, jaıy da kez keletin jeri de birine-biri uqsassyz, bólek sıaqty. Biraq bul áńgimeniń syrtqy kórinisi ǵana.

"Qozy Kórpesh" áńgimesiniń ózge túrik jurttaryndaǵy qaıtalamasyn almaı-aq, qazaq eliniń ishindegi áńgimeleriniń ózin alǵanda barlyq búgingi kóp túrdegi áńgimelerdiń alǵashqy, biraq negizinen taraǵany anyq. Biraq búgingi bizdiń qolymyzdaǵy úsh áńgimeniń eshbiri de sol alǵashqy negiz emes, munyń bári de alǵashqy túrden taraǵan taraý. Sondyqtan bul úsheýin birdeı salystyryp otyryp, alǵashqy túrinde jaqyn bir áńgimeniń tulǵasyn jasaý bizdiń búgingi mindetimiz.

Osy maqsatpen qarastyrǵanda búgingi qoldaǵy áńgimelerdiń ózgeristeri, aıyrmystary neden bolǵanyn tabý kerek. Qozy Kórpesh jaıyndaǵy áńgimelerdiń ózgeristeri eki sebepten bolǵan: bireýi – kóp aıtýshynyń aýzynan ótken eski áńgime bolǵandyqtan, umytyp, jańylyp, baıqamaı, oısyz kirgizgen ózgeris bar, bul yqtıarsyz kirgen jańalyq, jattyq. Ekinshi túri – tyńdaýshynyń tilegin, aqynnyń unatqan yńǵaıyna qaraı beıimdelip ketken ózgeris, bul yqtıarly ózgeris, ádeıi kirgizgen jańalyq. Endi joǵaryda bólip shyǵarǵan ár alýan adamdar orta qyzmettiń adamy bolsa, bulardyń aty-jónin ózgertip kirgizý álgi aıtylǵan eki túrli ózgeristerdiń qaısysyna qosylmaqshy.

Menshe, bul alǵashqy túrdegi jańylys uǵýdan, umytyp qalýdyń saldarynan kirgen ózgeris bolady. Umytýdyń sebebinen kirgendigi bul adamdardyń áńgime ishinde isteıtin isiniń ózgermegendiginen bilinedi. Shynynda, birinshi áńgimedegi Baıannyń kindik sheshesiniń tileýlestigi sıaqty minezder ár jerde ár alýan adamnyń minezi bolyp kórinse de, jalpy áńgimeniń ishinde bir-aq qyzmettiń adamdary. Bul eki jastyń úlkennen, jaqynnan shyqqan dostary. Qozy Kórpeshtiń belgisiz alystaǵy qalyńdyǵyn izdep shyqqan joly qaýip-qaterli, kómeski jol, aldyndaǵy tuman ishinen kezdesetin jasyryn, jat nárse kóp, jolynda kezdesetin birinshi áńgimede qoja bolady. Ekinshide, Baıannyń kindik sheshesi, úshinshide sıqyrly kempir. Bulardyń bári bir mindet, bir qyzmettiń adamdary, eki jastyń qosylýyna qarańǵy, syrly bilimmen kómek etetin adamdar, bulardan basqa jastardyń jas tileýlesi bolý kerek. Kárishe, aqylmen, batamen, duǵamen, sıqyrmen kómektesýden basqa olardyń arasynda dostyq, mahabbat jibin jalǵastyryp, jamaýshy bolyp júretin adamdar kerek. Eki jas ómiri qıynshylyqqa, qaýipke ushyraǵanda, ne bolmasa bir-birinen alystap, uzap ketkende, arada umyttyrmaı júretin eskertkish sıaqty saqtaýshylar kerek. Sol qyzmetpen júretin Aıbas, Aı, Tańsyq, Torǵaı bolady. Bulardyń mindeti de joǵarǵylardiki sıaqty, biraq alýany ekinshi túrli.

Mine, úsh áńgimeni bir-birinen ózgertip, uqsastyǵyn azaıtatyn osy adamdardyń ártúrli áńgimege ár kúıde kezdesýi bolsa, jıyp-terip, sanap kelgende bulardyń eshqaısysy da isteıtin qyzmetin atqaratyn mindetimen birinen-biri jat adamdar bolmaıdy. Barlyǵy kóbinese bir orta qyzmettegi adamdardyń mindeti. Bulardy ór túrli qylyp kirgizý alǵashqy áńgimeni jańylǵandyqtan, árbir aqyn ózinshe jańalap, syrlap, umytylǵan eski áńgimeni qaıta quraımyn degendikten týǵan.

Bul ózgerister áńgimeniń ishki maǵynasy men tulǵasyn ózgertedi, maqsatyn bólek qylyp, negizin aýdarady dep oılaýǵa kelmeıdi. Jalǵyz ǵana áńgimeniń uzyn súrleýinen jańylmaı kele jatyp, jolshybaı ǵana az burańdap ketkenge uqsaıdy. Orta qyzmettiń adamdaryn osy baǵamen shyǵaryp qoıyp, endi áńgimeniń ishinde kórnekti oryn alatyn adamdaryna kelsek, olar jaıynyń ózgergenin eshbir áńgimede kórmeımiz. Kóshpeli eldiń poemasynyń barlyq áńgimesi sonyń ishindegi iri oryndaǵy adamdardyń isi men ómirinen quralatyndyqtan bir áńgimede ózgeris mol desek, sol iri adamdar ómirin ózgertkenine qarap aıtýǵa kerek. Aradaǵy orta qyzmettiń adamyn tanymastaı qylyp ózgertse de, ol ne sulýlyǵyn arttyryp, ne sulýlyǵyn kemitetindeı ǵana ózgeris bolady. Áńgimeniń naǵyz áńgimelik quraıtyn iri adamdardyń ómiri men isi ózgermese, ol ýaqytta áńgimeniń kóp ózgeriske ushyramaǵany bilinedi. Qazirgi bizdiń qolymyzdaǵy úsh áńgimege qaraǵanda, biz naǵyz Qozy Kórpesh áńgimesine sebep bolǵan negizdiń ózgermegenin kóremiz. Barlyǵynda ózgermegen bir-aq pishinniń adamdary, eshbir áńgimeden bular qalmaıdy. isteıtin isi, bastan keshirgen ýaqıǵalary da úsh áńgimede bir-aq túrli.

Jalǵyz-aq árbir áńgimedegi aıyrmasy bulardyń keıbiriniń minezi, keıpi bir áńgimede kólemdi bolyp, molyraq kórinedi. isteıtin usaq isterine sheıin sanalyp, aıtqan sózderi de túgel túsedi, ekinshi áńgimede bul sholaqtaý bolyp qysqarylady. Birinde keıipkerler naǵyz sýretti ádebıettiń keıipkerindeı, bútin pishindi adam bolsa, ekinshide odan da góri shalaraq, kómeskirek bolyp túsedi. Biraq jalpy tulǵalary eshbirinde de jat adam bolyp ózgerip ketpeıdi. Sondyqtan qaı áńgimesin alsaq ta bárine birdeı áńgime: áýeli Sarybaı men Qarabaı ańshylyqpen dalada júrip tanysýy, dostasýy, balaly bolmaı jatyp jasaǵan ejeǵabyl, odan Sarybaıdyń ólýi, Qarabaıdyń aýa kóshýi, jat bolyp ketkeni, Qozynyń erjete izdeýi, qaınynda jaý kóp bolyp, qyzdy alýǵa bógettiń kóptigi. Eki jastyń qumarlyǵyna bóget bolyp shyǵatyn Qodar, Qozy Kórpeshke istelgen qastyq. Aıaǵynda muratqa jete almaı, barlyq áńgimeniń sypyra qandy ýaqıǵamen bitýi. Bul áńgimelerdiń bir-birinen aıyrylatyn aıyrmasy aıaǵynda shyǵady. Aıyrmasy Qozy Kórpesh pen Baıannyń ólimi bolady. Meniń oıymsha, bizdegi úsh áńgimeniń ishindegi naǵyz úlken ózgeris – ádeıi kirgizgen, qoldan jasaǵan ózgeris. Osylardyń ólimi týrasyndaǵy áńgimede, alǵashqy eki áńgimede Qozy Kórpesh pen Baıan ólmeıdi. Úshinshi áńgimede Qozy Kórpeshti Qodar uıyqtap jatqanda óltirgen bolady.

Alǵashqy áńgimeler burynǵy estilýdegi naǵyz bolǵan ólimdi tyńdaýshyǵa aýyr kórip, árqaısysy ózinshe sheberlep, áńgimelep kelip, óltirmeı shyǵady. Bul kóp aıtýshy aqyndardyń ádeıi kirgizgen ózgeristeri bolýǵa kerek.

Osy aıtylǵan qysqa sózben biz ázirshe qolymyzdaǵy úsh áńgimeniń bir jerge basyn qostyq dep esepteımiz.

Endigi qarastyratynymyz ataqty poemanyń ishki maǵynasy. Qozy Kórpesh naǵyz qazaq jurtynyń áńgimesi bolsa da, ólgenshe eski zamannyń áńgimesi. Buǵan birinshi dálel – barlyq túrik jurtyna tegis jaıylǵandyǵy; ekinshisi, eldiń saltyn sýrettegen jerlerinen bilinedi. Qozy Kórpesh taraǵan túrik jurttaryn alyp qarastyrsaq, munyń kópshiligi musylman bolyp otyrǵan túrikter, olardyń ortasyna jaıylǵandyǵy áńgimeniń eskiligin bildirse de, tipti kári zamannyń áńgimesi degizbeıdi.

Óıtkeni, túrik jurtynyń kóp rýy din birliginiń arqasynda, birine-biriniń aralasy da kóp bolyp, birinen-biriniń alǵan áseri de sondaılyq kóp bolǵan.

Musylman bolǵan túrikterge, solardyń áńgimesi qazaq ishine qydyryp kelip, saqtalyp qalǵany sıaqty, qazaqtan da keship baryp, ornap qalýǵa múmkin mundaı is alys, eski zamanda bolýǵa múmkin bolsa, jańa jaqyn zamanda da bolmaıdy dep aıtýǵa qıyn. Menińshe, "Qozy Kórpeshtiń" óte eskiligin bildiretin dáleli: osy áńgimeniń ıakýt (saqanyń) ishinde bolǵandyǵy6, olar musylman emes. Alys soltústikke ketkenine kóp zaman, qazaqtan olarǵa "Qozy Kórpesh" áńgimesi artynan qýa barýǵa qısynbaıdy. Ol el jalpy túrik sheńberinen jyrylyp ketken kúninde, osy jaqtan ala ketken joldasy bolýǵa laıyq. Olaı bolsa "Qozy Kórpesh" Taraqty eline qarap, eski áńgime dedik. Olaı bolsa, bizdiń Jetisýdaǵy beıit qaı zamandiki. Buryn bul beıittiń ishinde tórt tas bolǵan. Ol qaı zamandiki. Sońǵy zamandaǵy mamandardyń aıyrýyna qaraǵanda, tas pen beıit bir zamanda salynǵan emes ekendigi anyqtalǵan. Beıitten tastyń jasy myń jyldaı úlken, beıittiń óziniń jasy eki júz, úsh júz jyldan ári emes deıdi.

Bulaı bolǵanda, ne tasty basqa bir jaqtan beıitke ákelip qoıa salǵan bolady, ne bolmasa eskiden tas qalǵan. Tozǵan beıittiń basyna jańadan kúmbez ornatqan bolady. Bizge bul arasyn anyqtap aıyrý qıyn. Qazaqtyń óz saltynda beıit jańǵyrtý jaman yrym. Sondyqtan, eskirip qalǵan molany qaıta saldy, túzedi desek zorlyq sıaqtanady. Biraq osynyń bári qazaq istegen is bolsa, qalmaq beıitine qoıylatyn tasty ákelip, Qozy Kórpesh, Baıannyń basyna qoıý taǵy da bir sıymsyz, jat is bolady.

Menshe, el qıaly, Qozy Kórpeshtiń qyzyqty, sezimdi áńgimesin óleń-jyrda estýmen qanaǵattanbaı, birtalaı zaman is júzinde de sonyń aıaǵyn shyn qylamyn dep, beıit jasap, tas qoıyp, sol Qozy Kórpesh mynaý degizgisi kelip, bir qyzyqty, jumbaqty is istedi deımin.

Bulaı bolǵanda, osy Qozy Kórpesh beıiti degen beıit ózge bir jerden taǵy da shyǵyp qalýy ǵajap.

Qozy Kórpeshti qazaq eskiligi kóp qyzyqtaǵan. Onyń belgisi naımannyń bir tóresi on eki aqyndy jıyp, osy Qozy Kórpeshti óleń qylǵyzǵan deıdi. On eki aqynnyń ishinde Janaq ta bar eken7. Janaqtiki ózgelerden artyq bolǵandyqtan, jaıylyp ketip, ózgeleriniki umytylyp qalǵan. Janaqqa óleń qylǵyzǵan tóre at, shapan syı bergen. Bul qazaq eskiligi, Qozy Kórpeshti is júzinde qanshalyq qyzyqtaǵandyǵyn ábden bildiredi.

Qozy Kórpesh jaıyndaǵy shyn áńgimeniń mezgilin aıyrý ólgenshe qıyn jumys. Ásirese bizdiń zamanymyzǵa qıyn. Sondyqtan, ázirshe osy sıaqty nobaı sózdi aıtyp, bul jaıyndaǵy sózdi bitiremiz.

Qalaı da bolsa Qozy Kórpesh alystan kele jatqan eski áńgime. Munyń aıtýshysy da kóp bolǵan. Ol aıtýshylar ár zamannyń, ár óserdiń adamy. Sondyqtan, biri eskilik boıaýysh kúsheıtse, keıbiri musylmanshylyq sarynyn da juqtyrǵan. Sondyqtan, áńgimeniń uly denesi neshe zamannyń, neshe alýan juqpa boıaýynan aman emes. Biz bul aıyrmystardy joǵaryda da úsh áńgimeni salystyrýdan da baıqaımyz. Odan basqa bir áńgimeniń ózin alyp teksersek te, neshe túrli áserdiń kirgenin aıyrý qıyn. Mysaly, Janaq óleńin alsaq, sonyń tilinde, áńgimelengen retinde, oqshaý bolyp kirgen adamdarda, sezimderinde túgelimen shubartqan túrlerdiń baılyǵyn, moldyǵyn kóremiz. Odan beri de, sol bir-aq jerden shyqqan bir taraýdaǵy áńgimeniń ózin alsaq, sonyń ózinen álde neshe aqynnyń aýzynan kirgizgen qospasy baryn baıqaımyz. "Qozy Kórpesh" óte kóp aqynnyń aýzynan ótken. Munyń bir zamandaǵy aıtýshylary, ylǵı aqyndar bolǵan. Ol aqyndar qospasyz aıta almaǵan. Árbir qospa ózinshe ártúrli jańalyq kirgizip, alǵashqy asyl nusqanyń pishinin jańa zaman boıaýymen alamyshtap otyrǵan. Bul jaǵynan qaraǵanda, kóp aqynnyń keshe ǵana basyp ótken izin bildiretin Janaq óleńi. Munyń alǵashqy sózi belgisiz Kemel aqyndy dattaýmen bastalady.

"Kemel aqyn keltirer sózdiń túrin. Oǵan da zaman ótken bir yqylym". Bul sózdi aıtýshy ekinshi aqyn aldyndaǵy áńgimeni óleń qylǵan aqynǵa alǵashqy sózin baǵyshtaıdy, odan beri: "Sybanbaı, Bekbaý, Janaq aıtady eken8. Túbi onyń kim dese túrikpen dep", deıdi. "Bul arada úsh aqyn ótti, olar osy sózdi aıtypty" degen taǵy bir jańa aqyn. Mine buǵan qaraǵanda, keshegi ótken ǵasyrdyń orta kezinde bolǵan Janaqtyń ózinen soń 4-5 aqyn aıtqan bolsa, "Qozy Kórpesh – Baıan" neshe ustanyń qolynan ótkendigi belgili.

Osy sıaqty boljaly sózdermen biz endi "Qozy Kórpesh" áńgimesine kelemiz.

Ázirge qolymyzǵa túsken úsh túrli áńgimeni alǵanda, bulardyń syrtqy aıyrmasy kóp sıaqtanǵanmen, ishki negizde qaı jerde bolsa da ózgermeıtin bútin sulý, bir negiz bar dep, joǵarǵy úsh áńgimeni salystyrǵanda aıtqanbyz. Áńgimeniń ishindegi jeke adamdardy qarastyrýdan buryn áýeli sol negizdegi áńgime neni bildiredi, qandaılyq maǵyna baǵasy bar, sol jaıdan biraz sóz aıtyp óteıik.

"Qozy Kórpesh – Baıan" – mahabbat jyry. Baıaǵy zamannan beri qaraı mahabbat kóp jyr bolǵan. Sol kóp jyrdyń ishinde ár ǵasyrda, ártúrli ortada, adam qaýymynyń alǵan tárbıe, salt-sana, bilim, sezim dárejesine qaraı mahabbat ár alýan bolyp jyrlanǵan. Sonda mahabbat jaıynan ekiniń biri aıtatyn óleń sózderdiń kóbi qala berip, umytylyp, eskirip ketken ýaqyttarda, ara-arasynda máńgilikke saqtalyp qalatyn, belgili zamannyń eskertkishi sıaqty jyrlar bar. Ondaı jyr jalǵyz mahabbattyń óz baǵasyn aıtsa, sony belgili tárbıe, belgili salttyń ortasynda ósken halyq túsinip, qalaı baǵalaǵandyǵyn bildirip, sol eldiń ishki sezim-qıalyn, aqyl-oı, ishki nazy men jan tirshiligin tolyq kórsetetin sóz bolǵan. Sondyqtan symbatty ónerdiń qadirin bilgen elderdiń, jalpy adam balasynyń bárine birdeı qylyp aıtqan ishki ómir ne? Mahabbat baǵasy qaısy? – degen saýaldar óziniń túsinýin, óziniń kóz qarasyn, baǵasyn bildirip ketip otyrǵan. Bul aıtylǵan joldarǵa syıymdy bolyp jazylǵan mahabbat jyrlary belgili, bir-aq eldiki emes, sol eldiń ómiri men saltyn, kóńil kúıin bildirip otyryp, jalpy adam balasynyń oı qazynasyna bir buıym qosqan elder dep sanalǵan.

Olardyń mahabbat jyrlary barlyq sezim men qıalǵa ıe bolǵan. Adam balasynyń barlyǵynyń ortaq múlki dep sanalǵan. Osy rettegi mahabbat jyrynyń úlgisi Italıa óneriniń altyn dáýirinde týǵan Danteniń "Táńirdeı komedıasy"9 eski zamandaǵy grek, rım mádenıetiniń sútin emip, bergidegi ilgeri basqan óner men kresán dininiń oı, sezimdi bılegen mańyzdy zamanynda, solardyń besiginde ósken Italıa óneri bir úlken dáýirdiń tabysy qylyp "Táńirdeı komedıany" shyǵarǵan. Kúnbatys Evropa beri kelip qur óner degenniń qýys keýdesin ustap, ishki tolǵaýy oı, reń, asyl sezim, adamshylyq joldarynan adasyp, qur ǵana qumarlyq jyrymen, qur ǵana syrtqy dene ómirimen ketip bara jatqanda, sol adasyp bara jatqan qaýymdy uıaltqandaı bolyp "Romeo – Djýletta" shyqqan10. Bul da belgili eldiń belgili túrde qalyptanǵan salty men sezim tirshiligi týdyrǵan bir týyndy, bul da óz zamanynyń bir úlken qorytyndysy. Kúnshyǵysta tereńdegen dindarlyqtan týyp, tamyr jaıǵan ǵaıypqa naný. Beri kelgen ýaqytta, óz ómiriniń eń joǵary shyqqan basqyshynda sopylyq dárýishtiń saltyna berilgen11.

Ol zamandaǵy sulý, symbatty óner, óleń, jyr túgelimen qudaı jolyna istegen minájat sıaqty, júrek qanyn aǵyzǵan óleńmen, kúńirengen báıitpen jaratqan ıesine duǵa oqıtyn. Ol kezdegi aqyndyq óneriniń ózi de qudaıǵa istegen qulshylyq bolatyn. Jaqyn kúnshyǵysta ádebıet óneriniń bir uzaq dáýiri osy báıitpen ótedi. Bunyń mysaly, Fızýlı12, Qoja Hafız13, Maǵyrı14, Qoja Ahmet Iassaýı15, Sopy Allaıar16. Osy uzaq dáýirdiń gúl men bulbuly, araq, sharap, shatyrashtyń kóp jyrlarynyń qorytyndysy bolyp "Láıli – Májnún"17 týǵan. Adam balasynyń qazynasyna kúnshyǵystyń tartqan sybaǵasy osy "Láıli – Májnún" sıaqty mahabbat jyry bolǵan.

Men túrik jurtynyń "Qozy Kórpeshin" "Faýstpen" salystyrǵannan da osy jyrlarmen salystyrý laıyq deımin18. "Qozy Kórpesh – Baıannyń" óz orny osy jerde. Bul kóshpeli saltpen ósken baqtashy eldiń mahabbat jyry baıaǵy kóp zamannan beri qaraı kele jatqan salt ádet ortasynda ómirdi turmys qalpyna qaraı túsingen el: baqyt, dostyq, mahabbat, jaqsylyq degen nárselerdi de ózinshe, ózgeden bólek túsinedi. Sondyqtan osy máselelerdi ashyq kórsetetin jeke-jeke adamdardy shyǵaryp, solardyń ómiri, sezimi, tilegi, baǵytyna qaraı eldiń de ózi kóńili neni súıip, neden jırengenin bildiredi.

Qozy Kórpesh áńgimesiniń negizi – ishte jatqan balalardy jaryq dúnıeni kórmeı turyp qosyp qoıǵan ejeǵabyl.

Bul bilimdi, ónerli, ózinshe senimdimin degen eldiń kózimen qaraǵanda, qanshalyq qara tańbadaı kemshilikti minez bolsa, sol ortada sony durys dep ósken eldiń ómiriniń de qanshalyq baǵaly, qanshalyq maǵynaly ekendigin bildiredi.

Sol aıyrmystarǵa qarap otyryp baqyt, qyzyq, adamshylyq degen nárseler zamanǵa, turmysqa, saltqa qaraı qanshalyq tanymastyq bolyp ózgerip otyratynyn bilýge bolady. Bizdegi Qozy Kórpesh pen Baıan mahabbaty, Qyz Jibek ómiri qazaq eliniń osy sıaqty ózgeden bólek aıryqsha kele jatqan bir tirshiligin aıqyn bildiredi. Mahabbat jyry bolýdan basqa "Qozy Kórpesh – Baıan" kóshpeli salttyń jyry bolady. Qalyń qazaq jaılaǵan jibekteı shalǵyny, kóleńkeli aǵashy, qońyr jeli, malǵa shúıgin aq kódesi bar Saryarqanyń jyry barlyq qazaq eliniń ishki, syrtqy ómiriniń kúıi, dalasy men kásibi, saltynyń jyry. Bul jaǵynan qaraǵanda ózgelerden Qozy Kórpesh áldeqaıda kólemdi, keń aýdandy áńgime. Osy sıaqty belgilerine qaraǵanda, Qozy Kórpesh qazaqtyń symbatty óneriniń ishinde uzynnan-uzaqqa sozylǵan tutas bir dáýirdiń mol qorytyndysy bolady. Sol qorytyndy bolǵandyqtan, qazaq ishindegi neshe alýan taptyń bir-bir úlgisin kórsetedi.

"Qozy Kórpesh – Baıanǵa" kelgende biz burynǵy áńgimeli óleńderde istemegen bir isti isteımiz. Ol – jeke keıipkerlerin tolyq tekserip qarastyrý. Keıipkerge bólip qarastyrý Qozy Kórpeshke kelgende qajet bolady. Sebebi bul áńgime basynan aıaǵyna sheıin bir jerde ne jańylyp, ne adaspaı belgili adamdardyń arnaýly keıpin beredi. Ejelden minezge qarap, adamǵa baǵa berip, bar ómirinde minezben týysqa qaraı syn jasap, barlyq tirshilik jipteri kóp taraýly minezdermen jalǵasatyn qazaq eli bul áńgimeniń tusynda óziniń minez synyna júıriktigin aıqyn kórsetken. Sondyqtan áńgimeni qarastyrýda bizdiń endigi mindetimiz Qozy Kórpeshtegi adamdardyń áńgimedegi orny men arnaýly minezin, túrlerin qarastyryp shyǵý bolady. Onsyz Qozy Kórpeshti shala tekserip, shala synaǵan bolamyz. Qazirgi zamanda tolyq syn úshin bolmasa da, asyl áńgimeni tolyq uǵynýdyń ózi úshin-aq, jeke adamdaryn keıipker retimen qarastyryp shyǵý kerek.

Endi Qozy Kórpesh áńgimesine kiretin adamdardy jeke shyǵaryp qarastyrýdan buryn áýeli barlyq áńgimeniń negizine aralasatyn kórneki oryndaǵy adamdardyń neshe jikke bólinip qandaı minez, qandaı qalyptyń úlgileri bar ekendigin aıyrý kerek. Biz bul áńgimeni aldymen mahabbat jyry dedik. Olaı bolǵanda áńgimedegi adamdardyń alǵashqy bir jigi mahabbat úlgisin kórsetetin adamdar bolady. Olar Qozy Kórpesh, Baıan, Aıbas, Aı, Tańsyq. Ekinshi bir jiktegi adam kóshpeli saltty kórsetip, baqtashylyq kásibine salǵan eldiń sharýa turmysyna qaraı tileıtin tilek, ustaǵan qıaly ne ekendigin bildiretin adamdar. Olar Qodar, keıde Qarabaı bolady. Budan sońǵy bir alýan adamdar eldiń súısingen, súıgen, maqtaǵan adamdary. El bılegen han, basshy bı, kemel báıbishe, solardyń artynan erip, qadirlegen qarashy.

Qozy Kórpesh áńgimesinde eski zamandaǵy qazaq eliniń bar tabynyń adamy bar. Basy el meńgergen hannan bastap, arýaǵy iri báıbishe, baı, jaý júrek batyr, qyzyqshyl jigit pen qyz, keremet ıesi – qoja, belgisiz saýdagerden aıaǵy qoı jaıǵan tazshaǵa deıin aralasady. Bul adamdar árqaısysy jeke bir jandar ǵana emes, árbiri ártúrli taptyń úlgisi. Sol qaýymnyń ishinde eń úlgili qyzyq ómir kimnen shyǵý kerek. Árıne, jarylmaǵan qaýyndaı, tutas kóńilmen aldynan taýdaı úmit kútetin, sezim kúıine salynǵan jastan shyǵý kerek.

Sondyqtan bar áńgimeniń orta jerin alatyn súıisken eki jas bolady. Bul ekeýiniń tutasqan ómiri, mahabbattyń túgel jyry ekeýin eki adam dep bólip qaraýǵa kelmeıdi. Bulardy, atanyń ejeǵabylymen birge tilek, úmit, talap, barlyǵyn da bir-aq jerge qosqan. Sondyqtan sezimi men aqyl oılary da túgelimen bir-aq kúıde, bir-aq orynda bolady. Ekeýin eki bóletin nárse: jaratylysta biri erkek, biri áıel bolǵandyǵy, istegi aıyrmystary da sondaı-aq. Áıtpese sezim ómirine kelgende bular birinsiz biri jarty bolyp qalatyn máńgi birlik, máńgi tutastyq úshin ǵana jaralǵan adamdar. Osy belgisine qarap biz Qozy Kórpesh pen Baıandy eki adam dep aıryqsha tekserip qarastyrmaımyz, onyń ornyna osylardyń kóńilindegi mahabbaty týdyryp ósirgen el men uıany jalpy jaǵdaıda tekseremiz.

Sol maqsatpen qaraǵanda, bul ekeýiniń ómirindegi alǵashqy bir dalada anda kezdesip, bala tileýdiń ústinde dostasyp, ejeǵabyl jasaǵan eki zaryqqan shaldyń ant-ýádesi. Eki jastyń keleshegine shart bolyp qalǵan, eki bala ishte jatqan ýaqytta el ádetinde din qaryzyndaı nyq baılanǵan salt boıynsha, ákeleri taǵdyryn qosyp qoıady.

Sol qosý, "laýqyl maqpýzǵa" jazylǵan taǵdyr19 jaratylys buıryǵyndaı bolyp ekeýiniń keleshegin bıleıdi. Bular ómiriniń qaıǵyly hali de, sáýleli kún shýaqty qyzyq kúni de osy halden sýat alady. Ekeýi birin-biri kórmesteı qıyn qıaǵa ketse de, osy oqıǵanyń bolǵanyn estýi-aq muń, sodan ári belgisiz ot, tabıǵı zań bılegendeı bolyp, ózinen-ózi qozdanyp, damyl aldyrmaı qyzdyryp, belgisiz jardyń dostyǵyn kóksetip, saǵyndyryp, alystan-aq júregi men tilekterin qosady. Biraq, áńgime bulardyń mahabbatyn kúshti qylyp, tereńdetip, ishtegi qyzýlaryn asqyntý kerek. Bir-birine menshikti bolý, qosylý ólgenshe qıyn. Asýdan ótken kúnde ǵana múmkin bolýǵa kerek. Sol ýaqytta bulardyń biri saǵynyp jylap, biri izdep, beınet tartyp, mahabbat esigin ashýdan buryn ot darıasyndaı azapty, qıyndyqtan ótý kerek. Sonda ǵana mahabbat kúsheıip, shyn dostyq shyn ǵashyqtyq jyry bolýǵa kerek. Sol sebepti aralaryna talaı qıyn kedergi, aýyr keshý, azapty ótkel salady.

Ol ótkeldiń biri – Qarabaıdyń minezsizdigi, sarańdyǵy. Dúnıedegi tilegi men tirshiligi túgelimen aldyndaǵy malyna baılanǵandyqtan ol Baltaly – Baǵanalydan kóshe qashady. Maldan aıyrylsa ólgeni. Kóp maldy azǵana jerge sıǵyza almaıdy. Sondyqtan paıyz tappaı kóshedi. Tynymsyz uzaq kóshý, bir jaǵynan qazaqtyń kóshpeli saltyn bildirse, ekinshi jaǵynan Baıandy Qozy Kórpeshtiń qolyna túsirmeıtin bolyp alysqa, qyrǵa áketý úshin isteledi.

Údere kóshýmen Qarabaı Saryarqany shyr aınalyp shyqqanda, Qozynyń jary dúnıeden qaıtyp qolǵa túspesteı, jetkizbesteı alysqa ketti degizbek, ol zamandaǵy qazaqtyń uǵymynsha Qozy men Baıannyń arasy budan alys jerge ketýge múmkin emes. Bul ertegi jolynan da alys, qıyn jol. Erteginiń erleri eń qıyn, uzaq saparǵa barǵanda Qap taýyna barady. Ne bolmasa belgisiz teńizdiń Barsa kelmes degen aralyna barady20. Bul jerlerdiń attary qulaqqa ólgenshe jat sıaqtanǵanmen ekeýi de Qarabaı kóshken joldan uzaq emes. Bireýi osy kúngi Kavkaz, ekinshisi Azıa teńiziniń araly. Jer sheti Kavkaz dep bilse, bir sheti Qarabaıdyń kóship ketken jeri bolýǵa kerek. Mundaılyq uzaqqa kóship ketýi, qyz ben jigitti eki qıaǵa áketip, birin-biri oılaǵan kúnde kóńildegi armany men qaıǵysyn kúsheıtpek. Bul hal Qarabaıdyń sarańdyǵy men Qozyǵa berýge qarsylyǵynan basqa ekinshi bir kedergi.

Odan keıin ekeýiniń arasy alys bolýymen bulardyń baqytsyzdyǵy bitpeıdi. Qozy izdep kelerlik kún bolsa, taǵy bir úlken kedergi aldynan daıyn bolý kerek. Ol Qodar, Qarabaı men Qodar Baıannyń qasynda qamap turǵan tas qorǵan. Syrtyna ólip-talyp jetse de, Qozynyń bul qorǵannyń ishine kirip, súıgen jaryn alyp shyǵýy qıyn. Qodar bir jaǵynan Baıandy menshiktengen ıesi bolady, ekinshi ol úlken dáý, myqty batyr.

Oǵan Qarabaı sheksiz boryshty. Ýaqyt Qarabaıdy Qodar aıyrylmastaı qylyp myqtap shegelegen. Ádeıi Baıan men Qozynyń ortasyndaǵy kedergini úlkeıtip, arasyn alystatý úshin áńgime Qarabaıdy elden asqan sarań qylyp, malyna qorǵalatyp, ol maldyń amandyq-túgeldigin Qodardyń qaıratyna, uly panasyna qorǵalatqan soń, Qarabaı eriksiz myqty malshynyń qoltyǵynda qalady. Ol Qozynyń jaýy, Qodardyń tileýlesi bolady. Sondyqtan Qozyǵa qyzdy alamyn deý qıyn.

Munshalyq qıynshylyq bógettiń arasynda súıisken jastardyń qyzýy eriksiz kúsheıýge kerek.

Jaqynda jetkizbeıtin qyzyq jastardyń armany men óksigin kúsheıtedi. Biraq ólgenshe qıyn jolda bulardyń ottary sónip qalýǵa bolmaıdy. Sol tas qorǵannyń ishinde otyrsa da, Baıannyń sheshesi ósiretin, júregin nyǵaıtatyn tirek kerek. Sol tirek úshin qıada jatqan jastardyń arasynda qıal jibindeı álsiz bolatyn adamdar kerek.

Sol mindetti atqaratyn jas qyzdyń apalary Aı, Tańsyq, Qozynyń aǵasy Aıbas bolady. Aı, Tańsyq Baıannyń janyndaǵy mahabbat kún shýaǵy, tátti ertegi, sulý qıalynyń uıasy bolady. Kishkentaı kúninen Qarabaı aýa kóshkende óz ómirleriniń maqsaty men tilegin aıtady.

"Qozy – kúıeý, biz – qaıyn bıke bolyp ıilisip turatyn kún bolar ma? – dep ómirlik armanyn bildiredi. Qozy bulardyń da ómirlik jyry, qyzyǵy. Jastardyń mańyndaǵy jylylyq lebi bolǵandyqtan, keıde anadaı, perishtedeı meıirimdilikpen jas Qozyǵa arnap "Aıym, kúnim, atarsyń qazaly oqty" deıdi. Eki qyz ben Aıbas jastar ómirindegi dostyq, durystyq úlgisi.

Bular Qarabaı, Qodar sıaqty qara qaırat, qataldyq, qarańǵylyqtyń qarsysyna ádeıi arnap qoıǵan sulýlyq jylylyǵymen kúshti bolǵan qýat. Bular, neǵurlym názik, neǵurlym sezimdi, sherli bolsa, soǵurlym Qodar qaýypty, kúshti jan bolýǵa kerek. El qıaly Qozy men Baıannyń arasyna eki qyz ben Aıbasty qospasa, jastardyń mahabbaty da jalǵan bolar edi. Ondaǵy áńgime orynsyz, sóleket bolar edi. Qıaldyń bulardy qosýy iri, tereń oıshyldyqtan, iri sýretshildik sezimdilikten týǵan.

Qara qaıratqa, tas qorǵanǵa sulý sezimdilikti, kúnásizdikti qarsy qoıyp, ony ólgenshe názik, álsiz áıel sıaqty jerden shyǵarý, qasyn túıgen qara bult pen júırik, ótkir najaǵaıdy alystyrǵandaı bolady. Qara qaırat syrttan qorǵanyn salyp, dalada myqtap júrgende, úıde, besiktiń ústinde duǵadaı sezimdi tilekpen jibekteı shalǵyn qońyr jeldi jyr qylyp, máńgi dostyq, máńgi mahabbatty jyrlap, aldyńǵy kúnniń tileýine barlyq sezim men oıyn daıyndap, Baıandy eki qyz ósiredi. Bundaı názik uıada erjetken Baıan taýsylmaıtyn mahabbattyń ıesi bolmaýǵa múmkin emes.

Aıbastyń da mindeti sol. Biraq, ol erkek. Sondyqtan eki qyz bastaǵan jumystyń aıaǵyn erkekshe júrispen, erkek mindetin atqarýmen bitiredi.

Mine, osyndaı ot pen kúnniń arasynda, jaryq kún men qara túnniń tartysynyń ishinde ejeǵabyl qosqan eki jastyń mahabbaty týady. Ol mahabbat, ásirese belgisizdigimen kúshti, ásirese tuman ishimen keletin tátti tústeı kómeski keleshegimen kúshti. Sol sebepti bular birin-biri ólerdeı súıedi.

Sondyqtan, Baıan Qozy ólgen kúnde sonyń kóriniń ishine kirip, jaryn qushaqtap qara pyshaqqa jyǵylyp óledi. Mine, mahabbattyń sulý jyry men sol mahabbatty týǵyzyp, ósirgen jaǵdaı.

Áńgimedegi budan sońǵy iri oryndaǵy adam – Qodar. Biz aldyńǵylardy jeke-jeke keıipkerler qylyp qarastyrmasaq ta, Qodarǵa kelgende áńgimeniń ózi berip otyrǵan arnaýly keıipkerdiń kim ekenin tekserip, qarap ótpeı bolmaıdy.

Qodar kóshpeli eldiń sharýa salty týǵyzǵan batyr. Burynǵy jaǵalaı shabys, quba qalmaq zamanynda, el qıaly bir ýaqyt bilegi jýan, kúshti jaý júrek batyrdy tilep, sony jyr qylǵan. Qodardyń tusynda barlyq tirshilik baqtashylyqqa, kóshpelilikke baılanǵandyqtan, sharýanyń qaharmanyn da kóksemeýge, izdemeýge bolmaıdy. Bul joldaǵy eńbekshil erde de eldiń qıal qylatyn batyry, orystyń eskiligi batyr pishinin kórsetkende otyryqshyl, eginshilik saltyn bildirip, sol túrdegi sharýanyń qaharmany qylyp, jerdiń salmaǵyn kóterip júretin "Mıkola Selenındeı" dep kórsetse, sony qıal qylsa, kóshpeli qazaq sondaı myqty, alyp malshyny qıal qylǵan. Shynynda, kóshpeli salt, bul jolda qaharman týǵyzbasqa bolmaıdy. Qazaqtyń baqtashylyǵy erjigittiń, myqty jigittiń qolynan ǵana keletin is. Ańdyǵan jaý, ıt-qustan basqa qysqy boran-shashyn, jazǵy ystyq, shóldiń ishinde malǵa ıe bolatyn azamat, ózgeden erekshe qaırat qýaty bar jan bolýǵa kerek.

Sondaǵy alyp malshy, qıaldaǵy baqtashy Qodar bolady. "Túnimen qudyq arshyp, túske sheıin, sondaı qudyq jasaıdy beske sheıin. Keıiniń óz sýy bar, keıinde joq, mespen tasyp toltyrar keshke sheıin". Bul jaǵy qaıraty. Qysqa kelgende damyl almaı, qospen ketip: "Jylqyǵa tipti jaıly Qodar maǵan. Syrt dushpan bata almaıdy, o bir qaban. Qodaeke shúıgitedi qaıdaǵy otqa, jylqysy semiz shyqty esen-aman". Mine, el qıalyndaǵy qar tósenip, muz jastanyp, jeńin jastyq, etegin tósek qylyp júrip mal ósiretin, qut, bereke bolatyn batyr baqtashy. Barlyq kóshpeli salt óleń-jyrda óziniń turmys kúıinen týatyn tilegimen bildiretin bolsa, osydan artyq qylyp kórsetýge múmkin emes. Bul baıaǵy zamannan bergi kóshpeliliktiń ilgergi, sońǵy zamanǵa úlken bir úlgi qylyp kórsetken uly deneli sharýa qaharmany. Qodar betpaqtyń qumdy, shóldi dalasynan ǵaıyptan shyqqandaı bolyp kez keletin, sol elsiz, únsiz qumnyń tilsiz kúshi, shóldiń, meıirimsiz tabıǵattyń ortasynan shyǵatyn jaıyn qýat.

Bul aıtylǵan sózder Qodardyń basyna qalaı da bolsa sıady. Batyrlyq, erekshelik, maqtan, ataq Qodarǵa jarasady.

Sondyqtan Qodar malshylyqqa qaramaı, sulý qyzdy, erke Baıandy almaqshy bolady. Ony eshkim óreskel kórmeıdi. Qarabaı eki sózge kelmeıdi, kónedi. Jalǵyz-aq qarsylyq: qıalymen, ertegi-jyrmen ósken, uıqyly-oıaý sezim túsimen ósken Baıannan shyǵady. Oǵan Qodar qanshalyq maldyń quty bolsa, qanshalyq malǵa jaqsy qara qaırat ıesi bolsa, soǵurlym jek kórinishti, jırenishti sıaqtanady. Baıannyń kózinde Qodar bir úlken mal. Jurt kórgen óneri – Baıanǵa óner emes sıaqty.

Shynynda, Qodardan el qadirlegen malshylyq qasıetti alyp tastasaq, ol úlken mal sıaqtanyp qalatyny ras. Qodar jaı minezdi bilmeıdi. Oramǵa joq, dalanyń, jaıyn tabıǵattyń ortasynda tilsiz-sezimsiz, malmen birge júrip, sol maldaı ishki ómirge shorqaq, dúleı bolyp ketken. Áıtpese Qodar qıaldaǵy malshy da bola almaıdy. Osyndaı elden erekshe minez alýany bolǵandyqtan, Qodar óz tileginiń mólsherin de bilmeıdi. Ózi men Baıannyń arasynda qanshalyq ótkelsiz tuńǵıyq jatqanyn aıyrmaıdy. Kóptiń baıqaıtyn durysy men terisin ol sezbeıdi. Sondyqtan maqtansa shek bilmeı maqtanyp, qaırattansa shek bilmeı, ógizdeı órge súıreıdi.

Biraq, qalaı bolsa da, Qodar ómiriniń maǵynasy malmen ǵana birge bitken: maldan tysqary jerde ol batyr emes, ońashada adam emes, eleýsiz qul bolyp qalady. Qodardyń pishinin ólgenshe iri sheberlikpen sýrettegen el qıaly ádeıi malǵa ǵana shegelep qoıǵan. Qodardyń óziniń tilegi men ádeti eriksiz mal ishine birge ere ketken. Sondyqtan Baıannan jartymdy jaýap ala almaıdy. Alǵashqy tilegine jete almaı júrse de, onyń mol denesi aýyrmaıdy, eshteńesi qurymaıdy. Baıansyz-aq mal ishine kelgende dúnıeni umytqandaı qaıdaǵy otqa malyn shúıgitip, Qodar maman júre beredi.

Bul jaǵynan qaraǵanda, Baıanǵa bul ǵashyq ta emes, Baıansyz ólip te qalmaıdy. Baıan degen bunyń kóńildi bolyp júrýi úshin aıta salatyn bir sóz ǵana bolý kerek. Baıanǵa qyzyǵýy jyltyrǵa, boıaýǵa ǵana qyzyǵý sıaqty. Ondaılyq jarqyraǵan nársege toqtap qaraý malda da bar sıpat.

Qodardyń Baıanǵa baılanysy sondaı-aq eldiń sulýǵa, estige, týystyǵa kóbirek baǵa beretin qıaly, bul tusta Qodardy óz orny dep maldyń ǵana qasynda ustap, sol óz ornynda ǵana batyr qylyp, baǵylan qylyp, ánsheıin ómirden kemitip, tómen qylyp ustaıdy. Bul jerde maqtaý men baǵada shektiń qaısysy ekenin ábden aıyryp, synaı bilgen qyraǵylyqty taǵy da kóremiz. Baqtashy eldiń qıal qylǵan malshy batyry jaıyndaǵy sózdi osymen bitiremiz.

Áńgimeniń endigi beretin bútin adamy Qarabaı bolady. El poemasyn jasap shyǵarǵan keıipkerleri, keıde jalǵyz qazaqtyń adamy qazaq mineziniń jaqsy, jaman úlgisi bolady. Keıde bir-aq top, bir-aq qaýymnyń adamy qylyp kópke birdeı minezdermen shyǵaratyn bolady. Adam balasynyń jalpysyna qas bolǵan jaratylysty bildiretin adamdar da bar. "Qozy Kórpesh – Baıanda" bul kópke birdeı minezben shyǵatyn adamdar – mahabbat ıesi jastar men Qarabaı bolady. Súıisken eki jas ómirinde barlyq adam balasynda túgelimen bolatyn mahabbattyń sulý jyryn kórsek, Qarabaıdyń minezi men isinde kópke málim sarańdyqty kóremiz, ónerli eldiń ádebıetinde, jazba ádebıet kúsheıgen zamanda shyqqan sarańdardyń tolyq jasalǵan sýretteri bar. Mysaly, Pýshkınniń "Sarań serisi", Gogoldiń Plúshkıni21 – bular orys ádebıeti kúsheıip, óner atymen dúnıe maıdanyna tanylǵan zamanda shyqqan sýretter. Osymen bizdiń el poemasy berip otyrǵan Qarabaıdy salystyryp kórsek, bunda da alǵashqylardaı tolyq pishindi, túgel sýretti sarańdy kóremiz.

Baıan poemasy mahabbat jyryn kelistirip, kestelep otyryp, onyń ústine ózge pishindi taǵy sondaılyq iri orynǵa ıe bolady. Barlyq sarańdy alyp qarastyrǵanda, olardy kóbinese jan sıpaty men minez, ádet sıpatynan tekserip synaıdy. Mundaı jandar adam balasynyń bárine birdeı ortaq minez, ortaq sıpattyń adamdary. Sarańdyq, dúnıeqorlyq adam balasynyń ónerli-ónersizdigine, baı-kedeıligine, erkek-urǵashy degen aıyrmystaryna qaramaıtyn, barlyǵyna birdeı, birinde kóp, birinde az bolyp keletin qarǵys atqan minezdiń bireýi. Barlyq adam balasyna azdy-kópti bolsa da mahabbat degen nárse qanshalyq ortaq bolsa, sarańdyq ta sondaı ortaq minez. Sondyqtan bul minez adam balasynyń ózge jan ıesine bólek erekshe bolyp bitken aqyl seziminiń ishinde sulý týysynyń tabıǵattan ala kirgen bir burań sıaqty. Sarandyq syrtqy ómirdiń qalpynan týmaıdy. Syrtqy ómir sarańnyń sarańdyq dertin ne ulǵaıtyp, ne kishireıtip kemiterlik qana áser etedi.

Biraq barlyq sarańdyq minez adamnyń ishindegi qarańǵy bir buryshtan shyǵyp jatatyn, ózgerýge bolmaıtyn, qalyptanǵan, nyq ornaǵan bir dert bolady. Adamnyń ishki sezim jaratylysynan shyǵatyn aýrý bolǵandyqtan, barlyq sarańnyń sarańdyq minezin qarastyrǵanda, aldymen olardyń jan jaratylysy erekshe bitken adam dep tekserý kerek. Barlyq sarań aldymen jany ózgeshe jaralǵan keıipker bolady.

Qarabaı qazaq ómiriniń ortasynda týyp-ósken sarań. Áýeli Qarabaıdy sarań, maldyń quly qylyp kórsetetin minezdi tekserip ótelik. Poema áýelgi, Qarabaıdy kórsetken jerden-aq, dúnıeqorlyq minezin oqýshynyń aldyna ashyp salady. Sol bir bastalǵan betinen aıaǵyna deıin bir ýaqyt sarań baıdyń pishinin joǵaltpaı, kómeskilikpen buldyratpaı, bir minezge ekinshi minezben isin qosyp, tolyq pishindi sarańdy jasap shyǵarady.

Qarabaı "Toqsan myńdy aıdaǵan baı bolsa da, úıine silkip salar syrmaǵy joq" bolady. Bul barlyq mol dúnıeni óziniń qara basynan da aıaıdy. Qarabaı býaz maldy oljalap alý úshin, qudaı atyn aıtqan dosyn satady. Burynǵy qazaqtyń uǵymynsha Sarybaıdyń býaz maraldy atqysy kelmeı, úıde keliniń eki qabat edi, qyrsyq bolar dep qoryqqany ábden oryndy qaýip. Bala tileýdiń ústinde júrip bala kóterip júrgen jazyqsyz jan ıesin óltirse kıesine, obalyna ushyraýǵa múmkin. Ol eski qazaqtyń uǵymynda daýsyz aqıqat sıaqty. Ony Qarabaı da teris demeıdi. Biraq onyń dúnıequmarlyq derti kúshti. Sondyqtan Sarybaıǵa qyrsyq bolatynyn bile tursa da atqyzady. Obalyn men kótereıin dep óziniń aldynan shyǵýǵa múmkin bolǵan belgisiz qaýipke shydaıdy. Oǵan kúngi tilegi, dúnıeqorlyq derti báseńdese, soǵan jeńildik tabylsa bolady. Sondyqtan kimdi bolsa da qurban qyla salady.

Onan soń Qarabaı Qodardyń aldynda sheksiz boryshty, mindetti bolady. Sondaǵysy maldyń qamy. Sondyqtan, malyn aman alyp shyǵa alarlyq qaıratyn kórgen soń, eki sózge kelmeıdi. Qodardyń tilegen aq Baıanyn bermekshi bolady. Qarabaıǵa barlyq mańaıyndaǵy dúnıe men mańynda júrgen jandardyń ishinde eki-aq jaqyn nárse bar. Eń áýelgi mal, onan sońǵysy sony saqtaıtyn malshy. Odan basqa jandardyń tirshiligi, tilegi, qýanyshy, kóz jasy túgelimen Qarabaıdyń ishine kirmeıdi, uǵylmaıdy. Kóńiline qozǵaý sala almaıdy. Qodar qymbat bolǵanda sońdyǵymen qymbat; sol sebepti Qozy Kórpesh tazsha bolyp kelip, ókpe bergendigi úshin basqa tabaqpen urǵanda: "Jarsa jarsyn tabaqty, oıbaı, qatyn, maldy baqpaı ketedi, úndemelik" deıdi. Bul mysaldar áńgimeniń ózi músindegen Qarabaıdyń qalyptary. Endi sarań baıdyń syrtqy ómirin alyp, sony sarań qylatyn sharttardy tekserip kórelik. Qarabaı 85 jasqa kelgenshe bala kórmeı ótken jalǵyz shal. Týyp-ósken eli belgisiz, jalǵyzdyq, qý bastyq munyń ómirlik taǵdyry sıaqty bolǵan. Onyń ústine kóp maly bar. Barlyq adamda sarańdyq degen minez káriniń ishinde erekshe, aıqyn kórinedi.

Burynǵy sýretti keıipker bolǵan sarańdardy alsaq, barlyǵy da káriden shyqqan sarańdar. Jas kúnde adam sezimmen is qylyp, kóp tilek, qıalymen ómirin súrgen ýaqytta dúnıeqorlyq, mal qumarlyq sıaqty nársege ońaı toqtap, baılanyp qalmaıdy. Onda týysta birge bitken sarańdyq bolsa da, kóbinese ony buzyp ketip otyratyn qyzýly jastyq tilekteri bolmaq. Qartaıǵan adam qıaldan arylǵan. Ótkeni men keleshegin anyq túsinip, synap, solǵyn, salqyn qanmen kúndegi ómirdi kúndelik júdeý kúıinde ǵana túsinedi. Sondyqtan aldyńǵy ómir alystaǵy tumandy qıalmen elestegen bolyp buny aldaı almaıdy. Ol búgingi kóz aldyndaǵy barymen tirshilik etedi.

Sondyqtan qartaıyp, aldynan úmit úzile bastaǵan saıyn qolyndaǵysyna jabysyp, qatyp, myqty ustap, baýyryna basyp, súıedi. Onyń kóńili basqa tilekke bóline almaıtyn kón bolyp, keýip qalǵan kóńil bolady. Mundaı kezde adamnyń tilegi men úmiti bala bolýǵa múmkin. Sonyń tirshiligimen barlyq qartaıǵan, qajyǵan ákege jańa bir súıeý, jańǵyrtý sıaqty bolýǵa múmkin.

Biraq Qarabaı 85 jasqa kelgenge sheıin bala kórgen joq. Bala tileýden qalmasa da, bul kúnde bala qolyna tıse de, ol ońala almaıtyndaı bolyp derttengen. Túzeler, jazylar kezden ótken. Sondyqtan bala da onyń keýip qalǵan kóńilin jibite almaıdy. Onyń ústine balasy erkek bala emes, áıel bala. Qazaqtyń uǵymynda jarty jan tirek bola almaıdy.

Qarabaı haline jetken káride kóńil kúıi orta jerdi bilmeıdi. Ol eki shettiń birine shyǵý kerek. Sol eki shette bolarlyq minezdiń biri – Sarybaı, biri – Qarabaı. Sarybaı sıaqty bolsa, qartaıǵan shaǵyna sheıin bala kórmegen soń, úmit tozǵan soń, aldynda jalǵyz kútken jýyq kór, qarańǵy, túpsiz tereń keleshek turǵan soń, ondaı adam ne dúnıeniń barlyq qyzyq degenine qol siltegendeı toqtaǵan, salqyndaǵan. Aldyńǵy tumandy, jýasyǵan kóńil men ǵana kútken adam bolý kerek. Ol sopylyqqa, adamshylyqqa, kendikke, myrzalyqqa berilgen adam bolýǵa laıyq. Sondyqtan mańaıyndaǵy jaqsy-jamannyń bárine ol qadirli, baǵaly, qasıetti adam bolý kerek. Sondaı minez Sarybaıda bolǵandyqtan, "Kelimsek tórehan bolyp, Baltalynyń halqyna" degen maqtaýǵa jetedi. Bul durystyq úlgisi, Qarabaıǵa qarsy bir shetten baryp shyqqan adam bolady. Qarabaı osynyń qarsysynda jıyrylǵan qalpynan jazyla almaı, sarańdyqpen búktetilip, dúnıeni qıa almaı qalǵan qaraý bolady. Bul ekeýi de baıaǵy zamannan osy kúnge sheıin shyndyǵyn joǵaltpaı kele jatqan naǵyz ómir aınasy sıaqty, áli kúnge tiri júrgen keıipkerler, áli de barlyq kári osy eki joldyń birinde: áli de Qarabaı, Sarybaılar adam balasynyń ishinde joǵalmaı tirshilik etip keledi.

Qarabaı osy sebepti jalpy adam balasyna túgelimen ortaq úlgi. Ónerli el, ónersiz eldiń ekeýiniń ishinde de bar adam. Jan sıpatynyń erekshe derttiligine qaraǵanda sol derttiń óte sheberlik, júırikpen sýrettelgenine qaraǵanda, Qarabaı naǵyz sýretti keıipker, poemanyń ishinde ómiri men isi az kórinse de Sarybaı da sondaı iri keıipkerdiń biri, ózi ólse de artyndaǵy onyń jaıyndaǵy áńgime kóp. Sol áńgime sýretti keıipkerdi tolyq sýrettep, bitirip bergendeı bolady. "Qozy Kórpesh – Baıannyń" maǵyna-mańyzynan basqa, til kestesi men óleń túrin alsaq ta, ózge el ádebıetinen qalǵan óleńderdiń barlyǵynan bólinip, jeke dara bolyp shyǵatyn oqshaýlyǵy bar. Bunyń tili batyrlar óleńindegi qulan jortys sıaqty quba jondatqan, aspandaǵan til emes. Sol sebepti munda "aıyr qalpaq, jez telpek" te joq.

"Yldıdan shapsa, tóste ozǵan; tańerteń shapsa, keshke ozǵan, tomaǵa kózdi qasqa azban" da joq. Munyń ornynda el poemasynyń tili, qalyń eldiń tili bolǵan. Jaqyn zamandaǵy sheshen qazaqtyń ortasynda kestelep aıtyp júrgen qara tili. Eldiń óz tiliniń sýretin anyq túsirý úshin keıde sol eldiń ózi aıtatyn qaljyńdy aıtyp, kúldirip qoıady. Bireýdi mysal qylyp mazaq etse de, sol eldiń óz daǵdysymen mazaq etedi. Qaıǵyrtyp, qaraly qylyp kúıdirgisi kelse, ıakı ashýmen alqyndyrǵysy kelse – barlyǵyndaǵy jaman ádet el ishindegi qoıshy-qolańshy, han, qara bolsyn, báriniń birdeı qoldanyp júretin, kúndegi málim sózderi.

Barlyq áńgimesi óleńdi tyńdaýshyǵa qyzyqty qylyp, qalyń eldiń qulaǵyna jaǵymdy qylyp kórsetý úshin, óleńdi bastan-aıaq baıandaý sózge salyp jibermeı, arasyna kári-jas birdeı súıetin salt óleńderiniń túrlerin kirgizedi. Sol sebepti Qozy Kórpeshtiń ishinde estirtý, joqtaý, qoshtasý, jar-jar óleńiniń bári de bar. Osynyń eshbiri áńgimeli óleńge urlyqpen ákelip jamalǵan emes. Baıandap kele jatqan áńgimeniń aǵymyna óte jarastyqty bolyp, sulý tur bolyp qosylyp, sulý tur bolyp úılesip ketedi. Sol túrler qosylǵan soń "Qozy Kórpeshti" qalyń el janyndaı súıip tyńdamasqa sharasy joq. Tyńdaýshy uly qazaqtyń bir pishinin mini joq mol aınadan túgel kórip otyrǵandaı bolady. Sondyqtan jataq óleńin keıingi aıtýshylar, jańaǵydaı salt óleńderine kelgende, arnaýly ánge salyp aıtatyn. Bul ádet tyńdaýshynyń qulaǵyn bir jolata qandyratyn bolǵan.

Osyndaı til men túrdiń ereksheligine qarasaq ta, "Qozy Kórpesh" óleńderi el ádebıetiniń bir jerge toptanyp, jıylǵan tolyq qorytyndysy bolatyndyǵyna daý aıtýǵa bolmaıdy.

---