InfoHub Logo

Stansa basynan kolhozǵa qaraı bastaı beretin attyly-jaıaý talaı jol qylǵan qara joldyń boıynda jol qapshyǵyn arqalaǵan Jeńispen oralyp kele jatqan soldat keledi. Soldattyń dál qazir qaı maıdanda soǵysqany da, onyń qandaı bólimde soǵysqany da mańyzdy emes. Bárinen de mańyzdysy – onyń týǵan aýylynan múlde jyraq jerde ótken soǵystan keıingi óziniń týǵan jerin – qazaq aýylyn saǵynyp kele jatqandyǵy.

Soldatty endi bir suraq qınaıdy. Ol aldynan shyqqan aq shashty ananyń: «Meniń ulymdy kórmediń be?» – degen suraǵy. Aq shashty ana ulynan «qara qaǵaz» alǵan eken ǵoı. Múmkin aq shashty ananyń uly men soǵystan qaıtqan soldat qulyn-taıdaı tebisip birge ósken jandar shyǵar? Múmkin ekeýi maıdanǵa da qaraılas alynǵan shyǵar? Biraq soǵys alaqandaı ǵana aýyldyń kólemindeı jerde ótken joq qoı. Múmkin ekeýi eki maıdanda soǵysqan shyǵar? Kórmegen.

— Tilektestiń kókesin kórmediń be?

Qara tory kelinshek soldatqa úmitpen qaraıdy. Tilektestiń kókesinen de «qara qaǵaz» kelgen eken ǵoı. Biraq Tilektestiń kókesiniń de, aq shashty ananyń ulynyń da súıegi jat jerde qalyp qoıyp, soldat óziniń aýylyna aman-esen kelip turǵanyna jazyqty emes qoı.

Rashıd Musabaev oryndaıtyn «Jeńis kúni» ániniń myna bir sózderinde (mýzykasy D.Týhmanovtiki, sózin jazǵan V.Harıtonov, sózin aýdarǵan Begildá Aldamjar) soǵystan qaıtqan soldattar Analarǵa esep beredi:

Asyl ana, oralmadyq bárimiz,
Kók shalǵynda saırandarmyz áli biz!
Evropany sharlap shyǵyp kóp aıda, –
Osy kúndi jaqyndattyq qalaıda.

Bul shýmaqta Keńes jaýyngeriniń jeńimpaz rýhy jatqan sekildi. Qaıtkende de, Keńes soldatynyń etiginiń izi jar Evropanyń jerinde qalǵandyǵy ras qoı. «Biz bárimiz birdeı orala almadyq. Biraq biz osy kúndi jaqyndattyq. Sizderdiń uldaryńyz bul soǵystan oralmaı qaldy. Biraq biz tiri qaıtqan soldattar osy kúndi jaqyndattyq, ana».

Jeńis kúniniń habary estilgende, sandaǵan adamdar jylap turypty desedi. Óıtkeni olar qaıǵy kórgen jandar edi. Bul Jeńis sol qaıǵyǵa toqtaý salǵan Jeńis edi. 1945 jyl. Adamzattyń ómirinde buryn-sondy oǵan deıin de, odan keıin de bolyp kórmegen surapyl ekinshi jahandyq soǵystyń aıaqtalǵan jyly. Bul soǵys 1939 jyldyń 1 qyrkúıeginde Germanıanyń Polshaǵa basyp kirýinen bastalyp, 1945 jyldyń 2 qyrkúıeginde Japonıanyń tize búgýimen baryp aıaqtalǵan edi. Derekterde bul soǵysqa 61 memleket qatynasqandyǵyn, 40 memlekettiń jerinde soǵys qımyldary júrgendigin, bul soǵystyń aıaǵynda fashızmniń tolyq kúıregendigin, sonyń nátıjesi ǵana baryp Batys Evropa elderinde demokratıanyń ornaýyna jol ashqandyǵyn, al fashızmdi kúıretýde KSRO halyqtarynyń sheshýshi rol atqarǵandyǵy jaıly jazylady. 1946 jyly áıgili Núrnberg prosesinde Keńes jaǵynyń aıyptaýshysy R.Rýdenko «Germanıanyń ekinshi basshysy» Gerıngten Keńes Odaǵyna jasaǵan shabýyldary týraly: «Qylmys jasaǵanyńyzdy moıyndaısyz ba?» – dep suraǵanda, Gerıng: «Bul qylmys emes, úlken qate», – deıdi. Gerıng qandaı qatelik týraly aıtyp otyr? Gerıng óz sózinde Keńes Odaǵyna shabýyl jasamas buryn KSRO-nyń ónerkásiptik kúsh-qýatyn, bul soǵysqa ázirligin, áskerı ushaqtary men tankteriniń, zeńbirekteriniń sanyn shamalap bilgendikterin aıtady. Biraq budan da basqa bir kúsh boldy deıdi Gerıng. Ol – Adam týraly edi. Sol kezgi Keńes adamdarynyń kúsh-qýaty týraly. Nemister bul kúshti aldyn ala eskermegenderin, bilmegenderin tek soǵysyp jatqan kezde ǵana ańǵarǵandaryn, sonyń ózinde de túsinbegendikterin aıtady. «Olardy qazir de túsinbeımiz», – dedi Gerıng óz sózinde. Mine, osy kúshtiń ishinde bizdiń qazaqtardyń da kúshi bar edi. Gerıng, árıne, qazaqtar týraly eshteńe degen joq. Ol orys adamdary dep sóıleıdi. Keńes orys adamdary. Gerıng óz sózinde: «Men adam týraly aıtyp turmyn. Sheteldikter úshin orys adamdary árdaıym jumbaq», – dedi.

Keńes adamdarynyń kúshi fashızmdi jeńip shyqty. Biraq bul Jeńis te Keńes adamdary úshin óte qymbatqa tústi. Bir ǵana derekke súıensek, tek qana 1923 jyly týǵan Keńes jaýyngerleriniń 80 paıyzy bul soǵysta Jeńiske jete almaı qaza taýyp ketken. Olar soǵys bastalǵan 1941 jyly endi ǵana on segiz jasqa tolyp turǵan órimdeı jastar bolatyn.

Soǵystan qaıtqan qazaq jaýyngeriniń aldynda kútip jatqan kolhozynyń ne dep atalatyndyǵy da, onyń qandaı nómirlengen aýyldyq Keńeske qaraıtyndyǵy da dál qazir mańyzdy emes edi. Ondaı kolhozdar men aýyldyq Keńester sol kezgi Qazaqstanda myń san bolǵan shyǵar. Tek bárinen de mańyzdysy – onyń Qazaqstannyń qaı tarabyna qaraı baǵyt alǵan soldat bolsa da, óziniń týǵan aýylynan múlde jyraq jerde ótken soǵystaǵy oq-dáriniń ıisinen keıin óziniń týǵan eliniń tútininiń ıisin saǵynyp kele jatqandyǵy anyq.

***
Ákemniń atyna jazylǵan myna bir anyqtama qujatta «1943 jyly armıaǵa ketip 1944 jyly kelgen» degen joldar bar. Ákemniń qyzmet ornyndaǵy jeke is paraǵyndaǵy jazýlardyń basy da «1943 jyldyń naýryzynan 1944 jyldyń tamyz aıyna deıin Lenıngrad maıdanynyń soldaty» degen jazýmen bastalatyn.

Sonan soń Engels sovhozynyń baılanys bólimshesi basshysy bolǵanǵa deıin Jdanov kolhozynyń basqarma hatshysy bolyp istegendigi, sonan soń Qazaly aýdandyq bilim bóliminiń bastyǵy Nurmanovtyń buıryǵymen Jdanov atyndaǵy mekteptiń meńgerýshisi ári muǵalimi bolyp taǵaıyndalǵandyǵy, sonan soń Qazaly aýdandyq mádenıet bóliminiń bastyǵy Ábıevtiń buıryǵymen Arandy aýyldyq Keńesine qarasty oqý úıiniń meńgerýshiligi qyzmetine taǵaıyndalǵandyǵy, sonan soń Arandy aýyldyq Keńesi atqarý komıtetiniń sesıasynyń sheshimimen Arandy Keńesiniń hatshylyǵy qyzmetine saılanǵandyǵy, sonan soń Qazaly aýdandyq mádenıet bóliminiń bastyǵy Qospanovtyń buıryǵymen Arandy aýyldyq Keńesine qarasty M.Gorkıı kolhozynyń kitaphana úıiniń meńgerýshiligi qyzmetine taǵaıyndalǵandyǵy jóninde jazýlar túsken. Al myna atalmysh qujattyń sol jaq shekesinde №11 Sartóbe aýyldyq Keńesi atqarý komıtetiniń mórtańbasy basylǵan. Sirá, ákem osy aýyldyq Keńeske qarasty mektepte muǵalim bolyp istese kerek. Al ákeme oqýshy kúninde berilgen Ilıch kósem men Iosıf kósemniń sýreti qatarlasa basylǵan Maqtaý gramotasynyń betinde «Qyzylorda oblysynyń Qazaly aýdany №9 Arandy aýlsovetine qarasty M.Gorkıı mektebiniń jetinshi klass oqýshysy Qojahmetov Qolǵanatqa óte jaqsy oqyp, úlgili tártipti bolǵandyǵy úshin berildi. Mektep meńgerýshisi Z.Asanova 1942 jyl» degen jazý bar edi. Al myna Sartóbe aýyldyq Keńesi atqarý komıtetiniń bergen anyqtama qujatynda: «Bul azamat Qazaly aýdany №9 Arandy aýl qamtýynda. 1925 jyly týǵan. 1943 jyly armıaǵa ketip 1944 jyly kelgen. Qazirgi turǵan jeri №11 a/s «Sosıalızm» kolhozynda muǵalim bolyp isteıdi. Sondyqtan osynyń durystyǵyna №11 «Sartóbe» a/sovet Predsedateli İzbaqyshev Sekretar Ótepov» dep qol qoısa, kelesi anyqtama qujatta ákemdi «1925 jyly №9 Arandy aýlsovetine qarasty Jdanov atyndaǵy kolhozda týǵan. 1943 jyly armıa qataryna alynyp 1944 jyly avgýst aıynda keldi. 1944 jyldan bastap 1947 jylǵa deıin muǵalim bolyp istedi. Qazirgi ýaqytta №9 Arandy aýlsovetindegi oqý úıiniń bastyǵy bolyp istep keledi. Sondyqtan osynyń durystyǵyna №9 Arandy a/s Predsedateli Baımahanov Sekretary Ábdihalyqov» dep qol qoıǵan. Bular 50-jylǵa deıin toltyrylǵan qujattar bolsa, 1950 jyly jazylǵan myna qujattyń betinde «Men Saǵymbaev Álı 1943 jyldan beri partıa múshesimin. Partıa bıletim №5232589. Qyzmet ornym Jdanov atyndaǵy kolhozdyń predsedateli bolyp isteımin. Joldas Qojahmetov Qolǵanatty 1933 jyldan beri bilemin. Men bilerden beri bóten buzyq minezi bolǵan joq. Qazirgi ýaqytta №9 Arandy aýlsoveti janyndaǵy oqý úıiniń meńgerýshisi bolyp mindetti qyzmetin atqaryp keledi. 1944 jyldan bastap osy ýaqytqa deıin komsomol qatarynda tárbıelenip keledi. Sondyqtan ózine mindettelingen qyzmetine jaýapty kirisip istegendikten keleshekte partıaǵa múshe turýyna senip partıanyń kandıdattyǵyna usynamyn. A. Saǵymbaev» dep qol qoısa, Saǵymbaevtyń qolynan keıin «Rekomendasıa berýshi partıa múshesi joldas Saǵymbaevtyń qoıǵan qolyn Jdanov atyndaǵy k/z janyndaǵy bastaýysh partıa uıym sekretary Kelmaǵanbetov» dep taǵy da qol qoıylǵan.

Anam da osy Jdanov kolhozynda týylǵan. Ekeýiniń neke týraly kýáliginde ekeýiniń de týǵan jerleri Jdanov kolhozy, nekeniń tirkelgen orny Maksım Gorkıı kolhozy dep kórsetedi. Olardyń 1948 jyly dúnıege kelgen tuńǵysh uldary Qojahmetov Sábıt Qolǵanatulynyń týý týraly kýáliginde balanyń týǵan kúni 5 ıanvar, týǵan jeri Jdanov kolhozy, tirkelgen jeri Maksım Gorkıı kolhozy dese, 1950 jyly dúnıege kelgen ekinshi uldary Qojahmetov Keńes Qolǵanatulynyń týý týraly kýáliginde balanyń týǵan kúni 6 mart, týǵan jeri Maksım Gorkıı kolhozy, tirkelgen jeri Maksım Gorkıı kolhozy dep kórsetedi. Bular – áke-sheshemniń tuńǵysh perzentteri. Olar kishkene kúninde dúnıeden ótip ketken. Olardyń tek bólek-bólek túsirilip alyp úlkeıtilip alynǵan kúlimsirep túsken súıkimdi sábı fotosýretteri men dúnıege kelgendigin aıǵaqtaıtyn qujattary qalǵan. Al myna qujat 1944 jyldyń 9 naýryzynan keıin toltyrylǵan. Jaraqat jónindegi bul anyqtama qujatta ákemniń 1944 jyldyń 9 naýryzy kúni keńestik Otan úshin shaıqasta jaraqat aldy dep jazylǵan. Qujatqa sanıtarlyq qyzmettiń bastyǵy qol qoıǵan. Al myna qujat ákemdi ásker qatarynan bosatý jóninde toltyrylǵan qujat. Qujattyń joǵary bóliginde Lenıngrad qalasy kórsetilip tur. Qujattyń tómengi bóliginde №268 áskerı evakýasıalyq gospıtáldiń dóńgelek móri basylǵan. Derekterge qaraǵanda, 1941 jyldyń 8 qyrkúıeginen beri sozylyp kele jatqan Lenıngrad qalasynyń jaý qorshaýy 1943 jyldyń 18 qańtarynda buzylǵan. Al qalanyń ózi jaý qorshaýynan tolyqtaı 1944 jyldyń 27 qańtarynda azat etildi. Derekterge súıensek, sonan soń 1944 jyldyń tamyzyna deıin sozylǵan Lenıngrad shaıqasynyń nátıjesinde Lenıngrad oblysy da tegis jaýdan azat etilgen. Sol kezde soǵys bolyp órtenip jatqan jerden shyǵyp kele jatqan ákem de joǵarydaǵy áńgimedegi keıipker soldat sekildi ol da óziniń týǵan kolhozyn saǵynyp kele jatqan shyǵar dep oılaımyn. Bul áńgime ákemniń rýhyna arnalady.

1977 jyldyń 8 jeltoqsanynda elý eki jasynda dúnıeden ótken ákeme 1975 jyly jazylǵan Qazaly aýdandyq partıa komıtetiniń quttyqtaýynda: «Siz Uly Otan soǵysy maıdanynda el senimin aqtaı bildińiz, jaýǵa qarsy taısalmaı shaıqastyńyz, sóıtip Jeńis kúnin jaqyndatýǵa laıyqty úlesińizdi qostyńyz. Sizdiń ómirińiz maǵynaly da mándi ómir, jas urpaqqa úlgi-ónege» degen joldar bar. Bul sol kezgi, 1975 jylǵy kózi tiri qazalylyq UOS-na qatysýshylarǵa ortaq mátin ekeni túsinikti. Olarǵa arnalǵan bul mátinde bir eleýli uǵym bar. Ol «Jeńis kúnin jaqyndatýǵa laıyqty úlesińizdi qostyńyz» degen sóz. Endeshe, joǵarydaǵy:

Asyl ana, oralmadyq bárimiz,
Kók shalǵynda saırandarmyz áli biz!
Evropany sharlap shyǵyp kóp aıda, –
Osy kúndi jaqyndattyq qalaıda.

Mynaý Jeńic kúni oqqa shydatqan,
Bul mereke shash aǵarǵan synaqtan,
Bul qýanysh shattandyryp, jylatqan,

– degen «Jeńis kúni» ániniń sózderinde (belgili «Den Pobedy» áni) tek orystyń uldarynyń ǵana emes, qazaqtyń uldarynyń da taǵdyr-táleıleri qosa órilip jatyr.

On segizde bolyp olar eń kemi,
Odan da jas, emes soǵys ertegi.
Endi olardyń qujattary sarǵaıǵan
Urpaǵyna taǵdyrdan syr shertedi.

Jalǵasty urpaq, ósedi ulan, ulyńdy uq,
Olardan da dástúrge saı uǵym kút.
Urpaqtary jaýyngerdiń keshegi
Ózińdi de kúzetip tur búgin nyq.

Ótti zulmat, ýaqyt alǵa kóshedi,
Bolashaqtyń samaly aldan esedi.
Jalǵanady shóbere bop, shópshek bop
Urpaqtary jaýyngerdiń keshegi.

---