Bul áńgime – 1780 jyly shamasynda osy Shyńǵys taýynda Mataı men Tobyqty arasynda bolǵan is. Sharıǵatta ákesiniń atastyrǵany jas qyzǵa neke esepti dese de, ózge dúnıelik paıdasyn oılamaı, jalǵyz ǵana qyzynyń qamyn oılap berer degeni. Áıtpese «jas balany satyp, paıdalanyp, kem-ketikke berip obalyna qal» demeıdi. Men sony oılap, Eńlik—Kebekti sonshalyq jazaly demeımin.

Áńgime aldynda az sóz

Ótken adam bolady kózden tasa,
Óldi-óshti, ony eshkim oılamasa.
Ol ketse de belgisi joǵalmaıdy,
Kerektisin eskerip, umytpasa.

Aqyl degen — denege egýli dán,
Sýǵarylsa kiredi oǵan da jan.
Aqyldyń ósip-ónip zoraımaǵy —
Kórgen, bilgen nárseden ǵıbrat alǵan.

Esitip, bilip, kóz kórip, oıǵa salmaq,
Ótken isten adamzat bir úlgi almaq.
Qyzyqpaq, ne jek kórmek, jıirkenbek,
Bastan keshken ár isten belgi qalmaq.

Aqyldyń keı is jaýy, keı is dosy,
Bul eki isten bolmaıdy ómir bosy.
Dosyńdy jaý, dushpandy dos kórsetip,
Kózdi baılap nápsiniń qylǵany osy.




* * *
Qalmaq jeńip, qazaqtan alǵan kegin
Qalqaman qıssasynda jazyp edim.
«Myń jeti júz jıyrma úshinshi jyl
Aqtaban shubyryndy boldy»—dedim.

Syrdan qalmaq qýǵan soń bizdiń eldi,
Kúni-túni shubyryp Shýǵa keldi.
Taban tıip júre almaı, hali quryp,
Sulap jatty aınala Saýmal kóldi .

Sonda Shaqshaq Jánibek sóz sóılepti:
«Balalar! Osy joldy umytpa,— depti,
«Aqtaban shubyryndy» — munyń aty,
Qudaı qossa, alarmyz biz de kekti!»

Sol jerde tamam qazaq jylasypty,
Qudaıdan «artyn ber» dep surasypty.
Tynyqqan soń qalmaqtan kek alýǵa,
Sóz baılap ýaǵdamen unasypty.

Arǵyndar sol kóshkennen kóshe berdi,
Batyrlary jer shalyp, qonys kórdi.
Esil, Nura, Sarysý, Qarqaraly,
Shalqar kól, Ulytaýdan aldy jerdi.

Ornyǵyp qalyń arǵyn sonda qaldy,
Jeti momyn olardan óte saldy.
Or, Elek, Oıyl, Qıyl qystamaq bop,
Jaz jaılaýǵa Muǵadjar taýyn aldy.

Kishi júz óte kóshti Oral jaqqa,
Ábilqaıyr han edi mingen taqqa.
Myń jeti júz otyz bir shamasynda
Orysqa ýaǵda bergen qaramaqqa.

Sony estip Jeti momyn qaıta aýypty,
Orystan kóremiz dep bir qaýipti.
Muǵadjardyń kúnshyǵys jaǵyna ótip,
Yrǵyz, Torǵaı deıtuǵyn jer taýypty.

Sol jerde jaılap, qystap jatyp aldy,
Qalmaqtan barymtalap jıdy maldy.
Uly júzde úlken han Ábilmámbet
«Qalmaqpen soǵysam» dep habar saldy.

Orta júzden de attandy Sámeke han,
Úsh júzden jıylypty birtalaı jan.
Shep quryp qara-qarsy soǵysqanda,
Qazaq jeńip, qalmaqtan kegin alǵan.

Sol soǵys — han Abylaı kelgen kezi,
Qalmaqtyń sybaǵasyn bergen kezi.
Kerek bolsa oqyńdar shejiremnen,
Jazylǵan sonda anyqtap túgel sózi.

Sonan keıin qalmaqty qazaq qýǵan,
Jıylyp shaba berdi oıdan, qyrdan.
Tarbaǵataı, Shyńǵystyń jan-jaǵynda
Kóshpeli kóp qalmaq bar buryn turǵan.

Qyrylǵan soń qalmaqtar jaman sasqan,
Nurjaısań, Sháýeshekten óte qashqan.
Ata qonys — Arqany bosatyp ap,
Qazaq kelip qalmaqtyń ornyn basqan.

Qalmaqty shabysýǵa Mamaı kelgen,
Bosap qalǵan Shyńǵysty kózi kórgen.
Barǵan soń Jeti momyn jaqsysyna,
«Han Shyńǵys bosady» dep habar bergen.

Momynnyń jartysy aıtqan «baramyz» dep,
«Ata qonys Shyńǵysty alamyz» dep.
Atyǵaı, Qaraýyl men Básentıin
Kóshpepti «biz osynda qalamyz» dep.

Týysqanyn qıa almaı, «júr, – dep, – sen de»,
Kóp aıtqan Keńgirbaı men Qaramende .
Bos turǵan soń Shyńǵysqa Mataı qonǵan,
Bizdiń el áne-mine dep júrgende.

Tobyqty, Qanjyǵaly kóshken sonda,
Ózge Momyn kóshe almaı qalǵan onda.
«Shyńǵysty Mataı aldy» degendi estip,
Qanjyǵaly qalypty orta jolda.

Kelgeni Tobyqtynyń osy mańǵa
Myń jeti júz seksenge taqalǵanda,
Eldi bastap ákelgen Mamaı batyr
Orda, Kóken, Ashysý, Doǵalańǵa.

Ár topta da batyr bar neken-saıaq,
Súıtse de batyry kóp Jýantaıaq.
Qyrdy alyp, Bókterge talasypty,
Mataı-Sataı degendi tyńdamaı-aq.

Qabekeń de órlepti Shıdiń boıyn,
Shóbi shúıgin jer ǵoı dep malǵa toıyn.
Keıde jaý bop Mataımen, keıde bitip,
Esi-derti – Shyńǵysta, aıtpaıdy oıyn.

Qalqaman men Mamyrdy jazdym buryn,
Oqyǵandar, baıqadyń onyń syryn.
Endi aıtamyn Eńlik pen Kebek sózin,
Taǵy synap kórińiz munyń túrin.

***
Tý tikken Tobyqtynyń qos basshysy —
Jýantaıaq Toqtamys degen kisi.
Jamaǵaıyn jaqyny sol kisiniń
Bar eken Kebek degen bir inisi.

Ol Kebek myqty bolǵan jas basynan,
Toqań da tastamaıdy óz qasynan.
«Jasy bala bolsa da, jany otty» dep,
Artyq kórip ne sabaz joldasynan.

On besinde Kebektiń aty shyqty,
Atty jaıaý bárine birdeı myqty.
Kózi ótkir, qaratory jigit eken,
Orta boıly, tapaldaý, keń ıyqty.

El qamy úshin ólýge janyn salyp,
Soǵys dese turmaıdy qoısa baılap.
Jaýǵa batyl, jaqynǵa jáne ádepti,
Kishini ini, úlkendi aǵataılap.

Ol kezde balger bolǵan Nysan abyz,
Shyn dáýlesker baqsynyń ózi naǵyz.
Jyny aıta ma, kim bilsin, shyny aıta ma,
Aıtqany keledi dep qylady ańyz.

Kebek batyr óz baqytyn synamaqqa,
Ádeıi izdep kelipti balger jaqqa.
Ońashada jalyndy abyzǵa kep,
«Bal ashyp ber, – dedi de, – bizdiń baqqa»:

«Eı, abyz! Ash balyńdy, qobyzyńdy tart,
Alar aqyń bar bolsa, moınyma art.
Balyńa ne tússe de jasyrmaı aıt,
Jalǵyz-aq sol arasyn qylamyn shart»,

«Shyraǵym, bal ashtym dep mal almaımyn,
Ol úshin saǵan aqyl sala almaımyn.
Jaman aıtsam jabyǵyp qala kórme,
Jynnyń sózin jasyryp qala almaımyn.

Sony aıtyp qobyz aldy Kebekke arnap,
Shaqyrdy jyndarynyń atyn zarlap.
Qara qalmaq Qorqyttyń kúıin tartyp,
Qobyzyna án qosyp ketti sarnap.

Temir masaq jabyrlap tur syldyrlap,
Eki kózi baqsynyń tym buldyrlap.
Yndyn qoıyp tyńdasań sarnaǵanyn,
Saqtanbasań alǵandaı aqyldy urlap.

Muńly qońyr daýysy shyqsa zarlap,
Yqtıarsyz ketedi boı shymyrlap.
«A» deıdi de tyńdaıdy anda-sanda,
Qulaǵyna ketkendeı jyn sybyrlap.

Eki kózin qan jaýyp, óńi qashyp,
Sup-sur bolyp, alartyp kózin ashyp.
Shúldir-shúldir sóılesip jynymenen,
Ózin-ózi toqtatty ázer basyp.

Nysan abyz qysylyp batqan terge,
Qarady da sóıledi Kebek erge:
«Ajalyń bıik qabaq surlaý qyzdan,
Batyrym, ondaı janǵa kóńil berme.

Bul sózdi óz oıymnan aıtpaımyn qur,
Jyn shirkin osylaı dep aıtqyzyp tur.
Qara jartas túbinde kez keledi,
Shyraǵym, sondaı qyzdan saqtanyp júr.

Ádeıi izdep barmassyń, kez bolarsyń,
Kez bolsań, alys emes, tez bolarsyń.
«Saqtyqqa qorlyq júrmes» degen bar ǵoı,
Saqtanbasań, artqyǵa sóz bolarsyń».

Ony esitip Kebek ketti óz jaıyna,
Batsa da balger sózi shymbaıyna.
Oılanbaı, birjolata ketti umytyp,
Dedi de: «Jynnyń sózin tyńdaıym ba?»

Munan keıin azyraq zaman ótti,
Salqyn túsip, qar jaýar mezgil jetti,
Qarashanyń alǵashqy qary jaýyp,
Kebek batyr qus alyp ańǵa ketti.

Qoıtastan bir túlki aldy inge tyǵyp,
Oılady keteıin dep Hanǵa shyǵyp.
Sonarda izge túsip kele jatsa,
Bir túlki jáne qashty jatqan buǵyp.

Qamshylap kúreń atty jambasyna,
Túlkiden buryn shyqty Han basyna.
Jel shyǵyp, boran bolyp ketken eken,
Ań qýǵan ańǵal batyr ańdasyn ba.

Qus túlkini kórgen soń ketipti ushyp,
Bir jerge jarq-jurq etip qaldy túsip.
Borannan baıqaı almaı ótip ketti,
Túlkini jatsa-daǵy búrkit qysyp.

Taba almaı olaı shaýyp, bulaı shaýyp,
«Qusymnan aıyryldym» dep qyldy qaýip.
Qus ábden túlkini jep toıǵan kezde,
Alypty kún batqan soń ázer taýyp.

Búrkitti bóleýine bólep aldy,
Aıań-buıań etkenshe tún bop qaldy.
«El jatpaı bir aýylǵa qonaıyn» dep,
Shyńǵystyń bókterimen qaıta saldy.

Borannan baıqaı almaı barar betti,
Tún ishinde adasyp Kebek ketti.
Osy Haqan ózenniń aıaǵynda
Qystaǵan bir Mataıǵa kelip jetti.

Beldeýge atyn baılady Kebek seri,
Boz qyraý burqyraǵan attyń teri.
Osy kúngi Boqtybaı qystap júrgen
Qara jartas — Kebektiń kelgen jeri.

Sol úıge kirip kelse «kesh jaryq» dep,
Jatpaq túgil bolǵan joq tamaǵyn jep.
Ol kezde shaı bolmaıdy, sýsyny – qurt,
Usyndy qarsaq jon qyp ezip ákep.

Shal men kempir, taǵy bir malshy bala,
Bar eken bir boıjetken qyzy jáná.
Kıiz úı, maldy aınala sharbaq qorǵan,
Tam, qora joq, kisisi tórteý ǵana.

Qurt iship ábden kóńili jaılanǵan soń,
Bekitip sharbaqqa aty saılanǵan soń,
Úı ıesi qonaqtan jón surady,
Asyn jep áńgimege aılanǵan soń.

Kebek aıtty: «Ań qýǵan Tobyqtymyz,
Men Kebekpin degenmen bilemisiz».
«Atym — Kebek» degende jalt qarady,
Baǵanaǵy aıtylǵan boıjetken qyz.

Baı qaıtadan sóz surap qaıyrmady,
Álgi qyz Kebekten kóz aıyrmady.
«Qaraǵym, qonaǵyńa tósek sal», – dep,
Úı ıesi jatýǵa daıyndaldy.

Tysqa shyqty baı, qonaq — bári birdeı,
Shal aıtaqtap tysta júr úıge kirmeı.
Kebek kelse, tósek joq tór aldynda,
Qaı araǵa jataryn turdy bilmeı.

Kúlimsirep qyz aıtty Kebek erge:
«Qonaǵym, nege tursyń qur bekerge.
Men sizge óz tósegim daıyndadym,
Buryn jatqan joq pa ediń ondaı jerge?»

Teń sheship, mamyq kórpe aldy taýyp,
Kebektiń de qyzǵa tur kóńili aýyp.
«Anyq Kebek sen bolsań, aryzym bar,
Bir aıtarmyn», – dedi de saldy jaýyp.

Kebek batyr jatqan soń tósekke kep,
Qyz minezin ishinen qylady esep:
«Tanymaǵan qonaqqa syr bildirgen
Kórseqyzar, jeńsikqoı urǵashy-aý», – dep.

Tún ortasy aýǵanda shal da jatty,
Qoryldap qatty uıqyǵa ábden batty.
Úıdegiler tep-tegis uıyqtaǵan soń,
Kebekti keldi-daǵy qyz oıatty:

«Eı, batyr, sen jatyrsyń uıqyń qanbaı,
Men júrgen bir sorlymyn baǵym janbaı.
Kóringenge kóz súzgen kórseqyzar,
Ádepsiz qyz deısiń ǵoı áldeqandaı.

Óz álimshe synadym men de seni,
Sen qalaı dep oıladyń, aıtshy, meni?
Qyzdan sorly bola ma bul jalǵanda,
Kez bolmasa óziniń súıer teńi?

Atym — Eńlik, myna shal — meniń ákem,
Maly kóp, biraq erkek baladan kem.
Jasynda bul da ózińdeı batyr edi,
Qor bolyp, osy kúnde árkimge jem.

Naǵashym — baıjigitte er Qabanbaı,
Sheshemdi de bergen joq baı taba almaı.
Es bilmeıtin eskige kez bolyppyn,
Jaıdy biler jaqsyǵa qosaqtalmaı.

Meni de kedeı emes, baıǵa bergen,
Kúıeýim ótken jazda uryn kelgen.
Qasyna jatpaq túgil jýymadym,
Bilgen soń shiriktigin kelgen jerden.

Nyshany joq bet-aýzynda saqal, murttan,
Buryn da estýshi edim jaıyn syrttan.
Tún bolsa uıqydan bas kótermeıdi,
Kúndiz asyq izdeıdi eski jurttan.

Betine týmaı turyp túsken ájim,
Kúńge de esiktegi qyldy tájim.
Ker ketken keseldige dýshar boldym,
Osydan qutylarlyq bar ma lajym?

Oń qolynyń barmaǵy taǵy sholaq,
Barmaqsyz qol ustaýǵa qandaı olaq.
Men sorly emeı, kim sorly, oıla, batyr,
Kúıeýimniń bolǵan soń jaıy sol-aq.

Kóp jigit júr syrtymnan qylyp keńes,
Men unasam, «almaımyn seni» demes.
Solardyń bireýimen keter edim,
Baıqaımyn, bári meniń teńim emes.

Kórseqyzar, lap bergish ár elde kóp,
Atyn atap ne kerek pálenshe dep.
Az kúndik ázil izdep júrgenim joq,
Ónimsiz is bolmaıdy ómirge sep.

Búgin munda kez boldyń qudaı aıdap,
Atyńdy estip júrýshi em syrttan saılap.
Tasyr bolsa, talǵamaı tap berer dep,
Túni boıy synadym sizdi abaılap.

Men tatysam, jigitsiń maǵan tatyr,
Mine, osyndaı ishimde qaıǵym jatyr.
Oınas emes, ómirlik joldasym dep,
Beremisiń ýáde, Kebek batyr?»

Kebek muny esitip kóp oılady,
Asyqpaı biraz ǵana ep oılady.
«Túni boıy qyz meni synapty ǵoı,
Men de muny synaıyn dep oılady»:

«Eı, Eńlik! Sóziń ras, nandym saǵan,
Bárin uqtym, jerim joq baıqamaǵan.
Artqy ómirdi ázir biz qoıa turyp,
Oınap-kúlsek qaıtedi biraz zaman?

Qaza kelse maldydan mal taımaı ma,
Ajal jetse batyrdan jan taımaı ma.
Azar bolsa, kúıeýiń jastaý shyǵar,
Jarly baıyp, jas ósip qartaımaı ma?

Jas túzelip, túrlenip erjetpeı me,
Boıyndaǵy balalyq bir ketpeı me,
Asyqqandyq emes pe myna sóziń,
Jaqsy áıel jaman erdi túzetpeı me?

Talpynǵanmen taǵdyrdy bura ala ma,
Qudaı qospaı, basymyz qurala ma.
Az kún qyzyq kórelik onan-daǵy,
Bul dáýren bir qalypty tura ala ma?

Eńlik aıtty: «Tań qaldym bul sózińe,
Uqsamaıdy túndegi minezińe.
Egerde bireý aıtsa unar ma ediń,
Talap qylma, talpynba dep ózińe.

Ras, qudaı jazbasa bitpes jumys,
Súıtse de bizge mindet – talap pen is.
Áreketsiz otyrmaq durys bolsa,
Nege bergen aıaq-qol, til menen tis?

Kúıeýimniń júrgen joq jasy jetpeı,
Ynjyqtyq qaıtýshy edi tentiretpeı.
Aqyl salyp barmaǵyn saý qylýǵa
Pendede kúsh bola ma qudiretteı.

Talap qylmaı bola ma qutylýǵa,
Ottan qashyp kirsem de tereń sýǵa.
Páleden mashaıyq ta qashqan joq pa,
Qaıtip razy bolaıyn bergen ýǵa?

Tobyqty nege keldi munda kóship,
Muǵadjardan Shyńǵysty kózi tesip.
Qara qazan, sary bala qamyn oılap,
Keldi ǵoı «jaıly qonys tabam» desip.

Bir qudaı jer júzine shashqan nesip,
Barsha jan júrgen joq pa terip jesip.
Az kúndik aram júris aýjal emes,
Bermeseń ýaǵadańdy múlde kesip.

Óıtip ýaǵda bermeseń, áýre etpe,
Teń kórmeseń telmirtip, tentiretpe!
Qaıda barsań obalym jibermeıdi,
Biraq osy sózimdi umytyp ketpe!»

Qalaı aıla qylsa da bir qoımady,
Jal aıtqan jaýabyna qyz toımady.
Eńliktiń bul jaýabyn esitken soń,
Kebek batyr taǵy bir oı oılady:

«Eı, Eńlik! Aıtqan sóziń — sózdiń shyny,
Sóıtse de bir sózim bar, tyńda muny.
Soǵysqa syltaý tappaı otyrǵanda,
Búldirmelik Mataı men Tobyqtyny.

Onsyz-daǵy birine-biri qyryn,
«Ala ǵoı» dep beredi kim jesirin.
Adam túgil mal úshin el shabady,
Qyz bolsań da bilesiń eldiń túrin.

Men seni alyp jónelsem osy túnde,
Jıylmaı ma bar Mataı jalǵyz kúnde?
Tobyqtydan jylqyny tıip alyp,
Bastalmaı ma bitpesteı búlik múlde.

Barymta almaı bitimge kónse eliń,
Qansha mal alsa aıarym joq qoı meniń.
«Qyzdy qaıtar, áıtpese bitpeımiz» dep
Jatyp alsa, tabamyz qaıtip jónin?

Mataı alsa, Tobyqty tek jata ma,
Azbyn dep janyn aıap ar sata ma?
Aýyl shaýyp, mal alyp, qan tógiler,
Oıla! Qalyp júrmelik teris bataǵa!»

«Eı, batyr, bul sen aıtar sóziń emes,
Ýaıym qyp seskener keziń emes.
Keler isti jalǵyz-aq Alla biler,
Ol seniń ólshep satar bóziń emes.

Kimniń kózi jetedi kúni erteńge,
Teńin tapqan seni men jalǵyz men be?
El shabysyp ketti me sonyń bári,
Alyp qashyp aldy ǵoı talaı pende!

Mal aıamaı peıildi salsań keńge,
Jarastyrar tabylar aǵa-jeńge.
Jer órteýge jetedi bir shaǵym qý,
Kim kepil bola alady osy eki elge?

Bult shyqpaı jaýa ma qury jelge,
Bizsiz de talasady jalǵyz belge.
Qudaı jónin bereıin degen bolsa,
Kóner álde, «mal alyp bit» degenge.

Sen meni búgin alyp ket demeımin,
Osy eki eldiń túbine jet demeımin.
Shyn ishiń súımeı, syrtyń súıgen bolsa,
Áýre bop saǵan ýaǵda et demeımin.

Shyn súımeseń súıdim dep aıtpa maǵan,
Shala súıgen bolady qur aldaǵan.
Yndynyńmen unatsań, ber qolyńdy,
Saǵan sózim qalmady endi aıtpaǵan».

Kebek te otyr edi azar shydap,
Sózin aıtyp bolǵansha qyzdy synap.
«Sen ólgen jerde men de ólemin» dep,
Qol alysyp birjola ketti qulap.

Kebektiń qolyn Eńlik qysyp alyp,
Shóldep sýsyn ishkendeı meıiri qanyp.
Barmaǵynan bir súıip, beti tership,
Ystyq jasy kózinen ketti tamyp.

***
Tań jaryǵy túsken soń shańyraqqa,
Kebek turdy arqandap at qoımaqqa.
Eńlik úıden arqandy ala shyǵyp,
Qushaqtasyp jóneldi jartas jaqqa.

Kele jatyp qyz aıtty: «Batyr, saǵan,
Bir sózim qalǵan eken aıtylmaǵan.
Tobyqty men bizdiń el bitim qylsa,
Sonda alyp qash, kezinde jaýyqpaǵan.

Myna jartas tabyspaq bolsyn bizge,
Meni umytyp, jatyp ap kúder úzbe.
Osy araǵa úsh kúnde bir kelip júr,
Eń bolmasa jumany qur ótkizbe!»

Sony aıtty da ot jaqty úıge baryp,
Sý jylytty qazanǵa qardy salyp.
Oıatyp ap qoıshyǵa qurt ezgizip,
Sary maı salyp qoıdy aıaq alyp.

At arqandap boldy da Kebek ózi,
Qyz artynan qadalyp eki kózi,
Eńlikke bir, tasqa bir qarady da,
Sonda tústi oıyna balger sózi.

«Apyr-aý! Álde saıtan, álde jyn ba,
Kim bastap alyp keldi meni munda.
Osy kórgen túsim be, ıá óńim be,
Qaljyraǵan baqsynyń sózi shyn ba?

Birjolata kim turar bul dúnıede,
Ólim kórmeı qoıa ma týǵan pende.
Qarap júrip qańǵyryp bosqa ólgenshe,
Eńlik úshin ólgenniń qapysy ne?»

Sony oılap kóńilin basty Kebek batyr,
Qudaı qosqan is bolmaı qoımaıdy aqyr.
«Tamaq daıyn» dep habar bergennen soń,
Aıańdap úıge taman kele jatyr.

Betin jýyp, otyrdy tórge baryp,
Qurt berdi sary maıdy jáne salyp.
Qazy-qarta, jal-jaıa jasap Eńlik,
Bir tabaq et aldyna qoıdy aparyp.

Jalynan bir kesti de «bismillá» dep,
Usyndy aqsaqal men kempirge ákep.
«Iesimen as tátti» dep Eńlikti
Shaqyryp ap ekeýi otyrdy jep.

Qoıshyǵa da ustatty súıek-saıaq,
Et artynan sorpa ishti birer aıaq.
Bata qylyp, qol jýyp bolysymen
Eńlik atty erttedi aıtqyzbaı-aq.

Kebek sonda shalǵa aıtty: «Eı, aqsaqal,
Óziń tańdap túlkiniń bireýin al.
Baǵyńyzǵa kez kelgen bir olja ǵoı,
Jyǵyt tymaq istetip sandyqqa sal!»

Eńlik shyǵyp qonaǵyn attandyrdy,
Qoshtasyp Kebek batyr elge júrdi.
«Qaıda júrseń aman júr, batyrym», – dep,
Bel asqansha artynan qarap turdy.

***
Er Kebek tynym alyp úıde jatpaı,
Eńlikke kelip júrdi damyl tappaı.
Keıde túzden jolyǵyp, keıde qonyp,
Alty aı qys attyń terin bir qurǵatpaı.

Eki el bitti, sóılesip jazǵa salym,
Qaıtarysyp barymta, alǵan malyn.
Tamaq úshin qydyrǵan Mataı aıtyp,
Bul bitim Eńlikke de boldy málim.

Kebek keldi bir kúni qyzǵa taǵy,
Oıynda bar, el bitse, is qylmaǵy.
Eńlik te daıyn boldy sol arada,
Qara jartas — belgili tabyspaǵy.

Qyz aıtty: «Túneýgi aıtqan ýaǵda qaıda,
Kel, ketelik, kidirmeı osyndaıda.
Azyq-túlik, kıerlik kıimderim
Daıyndap ákep qoıdym, myna saıda.

Qosylǵan soń keshikpeı boldym býaz,
Onan beri qys ótip, shyqty ǵoı jaz.
Bosansam óz qolyńda bosanaıyn,
Qury búıtip júrgenge bolmalyq máz».

Ekeýi «táýekel» dep ketip qaldy,
Tań atpaı-aq Ordaǵa jetip bardy.
Aǵashtan balaǵan qyp arsha jaýyp,
Bekinip bir darada jatyp aldy.

***
Eńlik, Kebek ketken soń tań taǵy atty,
Kún shyqqansha kempir-shal turmaı jatty.
Qoıshy Eńlikti taba almaı izdep-izdep,
«Qyzyń qashyp ketti», – dep shaldy oıatty.

Shal jylap, áli keldi eki kózge,
Qolynan ne keledi onan ózge.
Qoıshy baryp eline habar aıtyp,
Mataı keldi jıylyp osy sózge.

Jan bilmeıdi Eńlikti kim alǵanyn,
Qaıda ketip, qalaısha joǵalǵanyn.
Alty aı qystaı kim kelip, kim ketpeıdi,
Qaıdan bilsin kádikti kim qonǵanyn?

Túlkini bir Mataıdyń kózi shaldy,
«Mynany kim bergen» dep qolyna aldy.
Shal aıtty: «Muny bergen – bir Tobyqty,
Atyn umyttym, bir qonyp ketip qaldy».

Qoıshy aıtty: «Onyń aty Kebek edi,
Sonan soń da osynda kelmep pe edi?
Umytpasam, sony Eńlik attandyryp,
«Hosh, aman bol, kelip júr, Kebek» dedi».

Qýa-qýa osy sóz anyqtaldy,
Mataılar Tobyqtyǵa kisi saldy.
«Qyz degeniń nemene, bilmeımiz», – dep,
Tobyqty ony elemeı jatyp aldy.

Kebektiń qaıda ekenin el bilmeıdi,
Ne jylqyda, ne ańda júr ǵoı deıdi.
Jalǵyz-jarym syr ashpas qurby arqyly
Elden Kebek azyqty alyp jeıdi.

Sóıtip júrip birtalaı zaman ótti,
Eńlik qashyp ketkenge aıǵa jetti.
«Qyz aldy da, jón jaýap bermedi» dep,
Mataılar bir qos jylqy alyp ketti.

Tek jatsyn ba bul eldiń kóp sańlaǵy,
Jýantaıaq bir aýyl shapty taǵy.
Mataı qyzdy, Tobyqty Kebekti izdep,
Shataqqa soqty sóıtip sóz aıaǵy.

***
Bir kúni Qabekeńe Kóbeı keldi,
Úıge kirip keldi de sálem berdi.
«Qyz da joq, Kebek te joq, el shabysty,
Men sizden aqyl suraı keldim», – deıdi.

Qabekeń sóz aıtpaıdy jumbaqtamaı:
«Eı, Kóbeı, suńqar kalaı, taýyq qalaı?
Toqtamys jolaýshylap ketip edi,
Sol kelgenshe ótpeı me ýaqyt talaı?»

Kóbeı muny uqty da qaıtyp ketti,
Tobyqty keńes qylǵan topqa jetti:
«Qabekeń eki-aq aýyz jumbaq aıtty,
Ol sóziniń maǵynasy mynaý depti:

Eńlikti alyp qashqan Kebek batyr,
Ony aıtpaı-aq bizdiń bı bilip jatyr.
«Taýyq» dep qyzdy aıtady, «suńqar» —Kebek,
«Toqtamysqa qaratyp qoı» deıdi aqyr».

Osylaı dep jumbaǵyn Kóbeı sheshti,
Mataımen baılaý qylyp, sóz sóılesti.
«Keshiktirmeı tabalyq Kebek alsa,
Bir aı toqta, Toqtamys kelsin» desti.

Sonymen taǵy da ótti bir jarym aı,
Toqtamys Arǵyn jaqtan júr kele almaı.
Namys qylyp jıyldy tamam Naıman,
«Kónbeımiz, – dep, – mazaqqa munan bylaı».

Mataı da soqtyqqan joq tipti negen,
Maqal bar «el qulaǵy – elý» degen.
Qyzdyń qaıny – Sybandar jáne bildi,
Eki elde de adam joq esitpegen.

Naımannyń tym kóp boldy jıylysy,
Jıylǵan soń belgili qylar isi.
«Aldynan bir arylyp alaıyq» dep,
Tobyqtyǵa jiberdi elshi kisi:

«Tenteginiń jazasyn moıynǵa alsyn,
Eger oǵan kónbese, daıyndalsyn.
Qyrylyspaı bitpeımiz taýsylǵansha,
Ne Naıman, ne Tobyqty biri qalsyn.

Jaýapty da tez bersin keshiktirmeı,
Erteń besin namazdyń ýaqyty kirmeı.
Ózge bitim bolar dep oılamasyn,
Bitimim joq ne ólip, ne óltirmeı».

Uılyqty Tobyqtylar osy sózge,
Bitimi joq bolǵan soń munan ózge.
Naıman tym kóp, Tobyqty az, Arǵyn alys,
Qoryqpaýǵa da bolmaıdy kórer kózge.

Biri ol dep, biri bul dep kóp keńesti,
Bile almaı ne bererin, ne bermesti.
Qysylǵanda baratyn Qabekeńe,
Aqyl suraı bir-ekeý barsyn desti.

Kenbaı men Kóbeı bardy bıge taǵy,
Sózin aıtyp, sálemin berdi-daǵy.
Qabekeńniń qabaǵy qarys túsip,
Minekı sondaǵy aıtqan bir jumbaǵy:

«Ánet babań emes pe meniń atam,
Biraq ondaı qabyl ma meniń batam?
Kóshsem qonys, otyrsam kómegim joq,
Kórsetemin, qaıteıin tynysh jatam».

Bul sózi — babań aıtqan sózdiń kózi,
Ózi óltirmeı, amalsyz atqyzdy ózi.
«Jeńilseń, endi barar orynyń joq,
Kórsetpeýge shama joq» degen sózi.

Sony estip Kóbeı topqa qaıtyp keldi,
Jumbaǵynyń sheshýin aıtyp keldi.
Tobyqtylar Naımandy ertip ákep,
Kebektiń jatqan jerin aıtyp berdi.

***
Uıyqtamaıdy saqtanyp Kebek túnde,
Úsh aıdaı bir darada jatqan múlde.
Tolǵatyp Eńlik sulý bir ul tapqan,
Aıy tolyp, mezgili jetken kúnde.

Ekeýi sol balany qylady ermek,
Kezek uıyqtap, saqtanyp júrdi sergek.
Qyz oıaý, Kebek uıyqtap jatyr edi,
Qozykúreń kisinep qaǵady elek.

Eńlik túrtip oıatty Kebek erdi,
Atqa qarǵyp mingenshe jaý da keldi.
Kúreń atqa mingesip jónelgende,
Balasy besigimen qala berdi.

Balany bir Mataı kep qolyna aldy,
Kebek qashty, jabylyp jaý da saldy.
Qozykúreń jartastan qarǵyǵanda,
Aýyp ketip Eńlik qyz túsip qaldy.

Ne kúshti, oılasańyz, taǵdyr kúshti,
Kim toqtatar ázelde bolmaq isti.
«Ólsem birge ólmekshi sertim bar», – dep,
Mingestirip alýǵa attan tústi.

Jaý jetti de, qamaýda Kebek qaldy,
Ári-beri qanjarlap soǵys saldy.
Birtalaıyn jaraly qylsa-daǵy,
Kópke topyraq shashsyn ba, ustap aldy.

Baılap alyp ákeldi Ashysýǵa,
Tamam Naıman jıylǵan qalyń dýǵa.
Qaıran jastar qapyda qolǵa tústi,
Eltigen bórideı bop jegen ýǵa.

Shetki Aqshoqy basyna alyp shyqty,
Qalaısha óltirýge keńes qypty.
Jas qoı dep jany ashyǵan bir adam joq,
Qolǵa túsken kisige qatyn myqty.

Keıbireýi taspenen atpaq boldy,
Keıbireýi darǵa da aspaq boldy.
Aıaǵynda moınyna arqan taǵyp,
Atqa baılap súıretip shappaq boldy.

Kóp Naıman ekeýine tur antalap,
Beıne bir soıatuǵyn malǵa balap.
Eńlik sonda eline sóz sóıleıdi,
Qasyndaǵy jıylǵan kópke qarap:

«Eı, jurtym! Bir-eki aýyz sóz aıtaıyn,
Áıteýir óltirýiń tur ǵoı daıyn.
«Ólerde úsh tilek bar» deýshi edi ǵoı,
Qudaı úshin berseńder, men suraıyn:

Kebekpen meni azǵana arazdastyr,
Ólgen soń birge qosyp taspen bastyr.
Myna bala — Tobyqty balasy ǵoı,
Muny óltirme, Keńgirbaı bıge tapsyr».

«Úsh tilegin alsyn» dep jurt keńesti,
«Berdik» dep ekeýiniń qolyn sheshti.
Qushaqtasyp súıisip, qosh aıtysyp,
«Al, endi óltire ber, meıliń» desti.

Ekeýiniń moınyna arqan salyp,
Eki attyń quıryǵyna baılap alyp,
«Mataılap» uran salyp shaýyp-shaýyp,
Óltirip bir tóbege qoıdy aparyp.

Tastady besigimen balasyn da,
Obalǵa óshikken el qarasyn ba?
Eńlik–Kebek molasy búgin de bar
Taımaq pen Eralynyń arasynda.

Nadan jurttyń bolady dini qatty,
Qabekeńe tapsyrmaı amanatty,
Shetki Aqshoqy basynda qalǵan bala
Shyrqyrap kún batqansha jylap jatty.

Jýantaıaq balany túnde bildi,
Tún ishinde jıylyp atqa mindi.
Tań ata kelip izdep taba almady,
Qısyny – bireý urlap ketken syndy.

***
Jigitter! Bul óleńdi jazǵan mánim:
Emes qoı jastyqpenen salǵan ánim.
Qas qaısy, qaza qaısy, taza qaısy?
Alarsyń kóp ǵıbrat, baıqaǵanyń.

Qyz, qyzyq, batyr jazar kezim emes,
Jastardy qyzyqtyrǵan sózim emes.
Ertegi emes, ertede bolǵan bir is,
Oıdan jalǵan shyǵarǵan sózim emes.

Ánsheıin áńgime dep qulaq salma,
Qur ǵana qyzyǵy men qyzyn alma.
Ǵadil, zalym, shafqatli, meıirimsiz,
Solardy aıyra almaı qapy qalma!

A, Qudaı, kúnámdi óshir, saýapqa jaz,
Taýsylmaıdy rahmatyń, ne bolmaıdy az.
Jan ketip, aǵaıyn, mal qalǵan kezde,
Ólmes, óshpes dáýletim – osy qaǵaz.

---