InfoHub Logo

Álıa Nurmuhambetqyzy Moldaǵulova (1925-1944) – keńes mergeni, Uly Otan soǵysy jyldary 2-shi Baltyqjaǵalaýy frontynda, 22-shi áskerdiń 54-shi arnaıy atqyshtar brıgadasynda qyzmet etken, efreıtor. Keńes Odaǵynyń batyry (1944, qaıtys bolǵannan keıin).

Onyń esebinde qarsylastyń 78 joıylǵan jaýyngeri men ofıseri.

Álıa Moldaǵulova 20 sáýir 1924 jyly Aqtóbe oblysy Qobda aýdany Bulaq aýylynda dúnıege kelgen. Ata-anasynyń óliminen keıin aǵasy Áýbákir Moldaǵulovtyń qolynda tárbıelendi. Sonyń otbasymen bir qaladan bir qalaǵa kóship-qonyp júredi. Ol Lenıngradtyń 9-shy orta mektebinde oqıdy. Soǵys Álıany Lenıngradta tap bolady.

Á. Moldaǵulova, 1995 Qazaqstan poshta markasy, (Michel № 89)

1938-1942 jyldary Lenıngrad jetimder úıinde tárbıelenedi (Gýrdın kóshesi, 1980 jyldan Moldaǵulova kóshesi).

1941 jyldyń maýsymynda, Uly Otan soǵysy bastala salysymen aǵasynyń otbasy kóship ketedi de, Álıa Lenıngradta qalady. 8 qyrkúıek 1941 jyly Lenıngradty blokadalaý bastalady. 1942 jyly naýryzda jetimder úıimen birge Álıa jaýmen qorshalǵan Lenıngradtan Iaroslavl oblysynyń Vátskoe aýylyna kóshiriledi. 1 qazan 1942 jyly Vátskoe orta mektebiniń 7-shi synybyn támamdaǵan soń Álıa Rybınsk avıasıalyq tehnıkýmyna túsedi. Ol ushýdy armandaıdy, alaıda «temirdi sýyqtaı óńdeý» mamandyǵyna túsedi. Úsh aıdan keıin Jumysshy sharýa Qyzyl áskerine maıdanǵa jiberýine ótinish tastaıdy.

20 naýryz 1942 jyly KSRO UQK jarlyǵymen Jappaı oqý Bas basqarmasynyń janynda nusqaýshy-mergenderdiń mektebi qurylady. Mektep 27 qarasha 1942 jyly KSRO UQK-nyń jańa jarlyǵymen mergenderdi daıyndaıtyn nusqaýshylardyń Ortalyq mektebi bolyp qaıta qurylady. Álıa sol jyldary Máskeý túbindegi Vıshnákı aýylynda ornalasqan, qazirde Máskeý gýmanıtarlyq ýnıversıtetiniń ǵımaraty bolyp turǵan (Iýnostkóshesi, 5-úı) mergender mektebiniń birinshi tobyna túsedi. Sabaqtar osy ǵımaratta ótetin, al kýrsant-qyzdar turatyn kazarma Kýskovodaǵy graf Sheremetevterdiń burynǵy mekeniniń shekarasynda ornalasqan bolatyn.

Sol jyldary snaıper mektebinde tálim alǵan N.A. Matveevanyń estelikterinen: «Álıamen 17 jeltoqsan 1942 jyly Rybınsk qalasynyń atqarý komıtetinde birinshi ret kezdestim. Sol kezderi ol jasóspirim qyz edi, ol nebári 17 jasta bolatyn. Biraq Álıa  maıdanǵa óz erkimen attanýǵa tabandylyqpen suranyp júrdi. Mektepke kelgen soń medısınalyq tekseristen óttik. Lıa (men ony solaı ataıtynmyn) ekeýmizdi boıymyz boıynsha tórtinshi rotaǵa – eń alasalar jınalǵan topqa jiberdi. Bizdi úsh qabatty sákisi bar jylyjaıǵa ornalastyrdy. Lıa ekeýmiz qatar jatatynbyz. Sýyq bolatyn, kıimimizdi, áskerlik shulǵaýlarymyzdy, aıaq-kıimderimizdi keptiretin jer bolmaıtyn. Keıin bizdiń rotany negizgi barakqa kóshirdi, jaǵdaıymyz birshama jaqsardy. Budan keıin mergender mektebinde sabaǵymyz bastaldy. Dál atýdy, jaýǵa kórinbeı jorǵalaýdy úırendik. Sabaqta Álıa mergendik isti meńgerý barysynda qaısarlyǵymen, tabandylyǵymen kózge tústi». Mergender mektebinde Álıa «Búkilodaqtyq lenındik komýnıstik jastar odaǵy Ortalyq komıtetinen tamasha atys kórsete alǵany úshin» degen ataýly myltyqpen marapattaldy.

23 aqpan 1943 jyly Álıa qabyldanǵan kýrsanttar toby áskerı ant qabyldap, 1943 jyldyń shilde aıynda Álıa toptastarymen 54-shi atqyshtar brıgadasyna mergen bolyp attanady (22-shi ásker). Onymen bir polkte bolǵan Ia.K. Prokopenkovanyń esteliginen: «1943 jyldyń tamyzynda bizdiń brıgadaǵa mergen Álıa Moldaǵulova keldi. Qazaqstannan kelgen taldyrmash deneli jáne óte súıkimdi qyz. Ol bar-joǵy 18 jasta edi, biraq qazan aıyna deıin onyń esebinde 32 óli fashıs boldy». N. A. Matveevanyń esteliginen: «Aldyńǵy shepke shyǵý úshin oǵan biraz kóz jasyn tógý kerek boldy. Oǵan sebep sol baıaǵy onyń jasy men boıy bolatyn. Lıa ekeýmizdi tórtinshi batalónnyń bir vzvodyna ornalastyrdy. Biz, mergender, tapsyrmaǵa juppen baratynbyz, bizde aldyn-ala daıyndalǵan pozısıalar bolatyn. Sonda nemisterdi qaraýylǵa túsirgenshe otyratynbyz. Jaýdyń oǵy men mınalary tónip jatatyn. Lıa osyndaı sátterde erjúrektilik tanytatyn. Ol fashıserdi qyryp qana qoımaı, urys alańynan jaralanǵandardy súırep ákelip alǵashqy medısınalyq kómek kórsetip jatatyn».

Urys sátteriniń birinde nemistiń bes jaýyngeri beıtarap jolmen olarǵa qaraı bettep bara jatqan mergen qyzdardy kórip qalyp, torýyl jasaıdy. Alaıda birinshi bolyp Álıa atyp úlgeredi; jaýdyń taǵy eki jaýyngerin mergender Zına men Nadá óltiredi, al tiri qalǵan ekeýin qyzdar ustap alyp, basshylyq beketke alyp keledi.

Qorǵanys shebindegi batalón, gıtlerlik mınomet batareıasynan eleýli shyǵynǵa ushyrap jatty. Baqylaýshysyn qansha tyrysqanmen taba almaı álek boldy. 54-shi arnaıy atqyshtar brıgadasynyń úzdik mergenderi Bandýrov pen Moldaǵulovaǵa baqylaýshylaryn taýyp, kózin joıý, basqa maqsattarmen oq atpaý degen tapsyrma berildi.

Jaý pozısıasyna jaqyn mańdaǵy okopqa tyǵylǵan Álıa fashıs mınalarynyń onyń batalónyna qarsy naqty ornalasqanyn kóredi, biraq baqylaýshylaryn sol kúni taba almaıdy.

Al qazir qyz Bandýrovty jeńiske jetken adam sıaqty tyńdap turdy. Kúni boıy ol jaý okopynan 60 metrdeı jerde ornalasqan qıraǵan tank ishinde otyrdy. Batalónǵa jınala bergende, Álıa úlken qoıtastyń túbinde jasyrylǵan stereotútiktiń áınekteri jylt ete qalǵanyn baıqaıdy.

Qoıtastyń artynda nemis kaskasy kórinip qalady. Atys! Dereý – ekinshi atys. Fashıs baqylaýshylarynyń kózi joıylady. Tapsyrma oryndaldy. Biraq jaý optıkasyn osylaı qaldyryp ketýge dáti barmaıdy: Álıa úshinshi atyspen stereotútiktin kúl-parshasyn shyǵarady jáne ózi jaý oǵynyń astynan áreń shyǵady.

Komandır Moldaǵulovanyń bul baǵynbaýshylyǵyn keshiredi. Mektep qabyrǵasynan birden maıdanǵa túsken 18 jasar qyzdy qalaı keshirmeske?

1944 jyldyń qańtar aıynyń basynda Lenıngrad-Novgordtyq operasıa kezinde 54-shi atqyshtar brıgadasy maıdandy boılaı Novosokolnıkı qalasyna (Pskovsk oblysy) qaraı marshpen alǵa shyǵady. Onda olar jaýdyń qorǵanysyn buzyp, qaladan soltústikke qaraı alǵa jyljıdy. Mergen Álıa Moldaǵulova qyzmet etken 4-shi batalónnyń saıası jetekshisi G.V. Varshavskııdiń esteligi boıynsha, brıgadanyń bólikteri Nasva beketindegi temir jolǵa shyqqanda jaý oǵynyń astynda qalady. Túnde shabýylǵa arnalǵan negizgi shekaralarǵa ornalasyp, keńes jaýyngerleri 14 qańtar 1944 jyly tańda shabýyl jasaıdy. Áreketterin mergender kólegeılep júrgen batalónǵa Nasva beketiniń aýdanyndaǵy Novosokolnıkı-Dno temir jolyn kesip ótip, Kazachıha aýylyna basyp kirý tapsyrylǵan. Qorǵanystyń aldyńǵy shebi sátti buzylǵanymen, keńestik shabýylshylar nemis áskeriniń jaýapty atysyna tótep bere almaı qalady. Osyndaı kúrdeli sátte Álıa Moldaǵulova tik turyp, «Jaýyngerler, alǵa!» dep aıqaı salady. Keńes áskerıleri onyń artynan shabýylǵa shyǵady. Qarsylas burynǵydaı belsendi jaýap qaıtaryp jatady. Kúni boıyna jalǵasqan urysta Álıa úsh ret qarsylastyń shabýylyna toıtarys beredi.

1944 jyldyń qańtarynda Lenıngrad túbinde KSRO áseriniń shabýyly bastalady.

...Batalón shabýylǵa tań ata kirisedi. Artılerıalyq daıyndyqtarynan shoshyǵan fashıser únsiz jatty. Okopqa birneshe metr qalǵanda ǵana gıtlerlik pýlemet ún qatty. Álıa granatany dál laqtyryp, onyń dybysyn óshirdi. Qarsylastyń qorǵanys shebiniń aldy jaýlandy.

Bir kúnde batalón eki kontrshabýylǵa toıtarys berdi, al kelesi kúnniń tańynda taǵy da shabýylǵa kóshti. Qardyń ústinde shınelmen jatqan, bir qoly jaralanǵan Álıanyń salqynqandy oqtary jaýǵa dál tıip jatty.

Shabýyldyń úshinshi kúni. Qarý ustaǵan Álıa, oqtan vıntovkasynyń optıkalyq kózdeýshisi synyp qalǵan. Mınanyń jaryqshaqtarymen qoly jaralanǵanymen, ol áli de sapta. Gıtlerlikter shabýylyn jalǵastyrýda. Ordyń bir buryshynan fashıs ofıseri Álıanyń keýdesine atady. Bar kúshin jınap ol oǵan atylǵan oqpen jaýap beredi.

Bul 15 qańtar 1944 jyly Kalının oblysy Loknánskıı aýdany Kazachıha aýylynda bolǵan edi. Qazir de erjúrek qazaq qyzy osy jerde jerlengen.

4 maýsym 1944 jyly Álıa Moldaǵulovaǵa Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Sonymen qatar ol Lenın ordenimen marapattaldy.

---