InfoHub Logo

7 synyp
1 TARAÝ. Erte orta ǵasyrlardaǵy memleketter (6 - 9 ǵ).
Túrik qaǵanaty
Konspekt
Túrik qaǵanaty – jerimizde qurylǵan alǵashqy erte feodaldyq memleketterdiń biri. Qaǵanat ońtústik - shyǵysynda Qytaımen, ońtústik - batysynda parsylarmen shektesip jatty. Túrik qaǵanatynyń negizgi quramy túrki tildes halyqtardan turady. Olardyń basym kópshiligin tele (tırek) taıpalary qurady. Tele – túrki tildes taıpalardyń ortaq ataýy. Qytaı shejiresi boıynsha “tele” sózinen “túrik” ataýy qalyptasqan. Alǵash ret túrik etnonımi týraly 542 jylǵy qytaı jylnamasynda jazylǵan. 552 jyly Túrik qaǵanaty qurylyp, 603 jylǵa deıin ómir súrdi.
Túrik qaǵanatynyń negizin salýshy – Býmyn qaǵan. Ol jýjandardy jeńgen jeńisi úshin “elhan” degen ataqqa ıe bolǵan. Býmyn 552 jyly qaza bolyp, ornyna balasy Qara - Eske qaǵan boldy. Qara - Eske qaǵannyń bastaýymen túrikter Orhon ózeniniń joǵarǵy jaǵyndaǵy Býkrat taýlarynda avarlardy ekinshi ret jeńdi. Al 552 - 554 jyldary Muqan qaǵan kezinde jýjandar túrikterden bas kótermesteı bolyp jeńildi. Osy kezden bastap túrikter Uly Dalanyń shyǵystaǵy qojasyna aınaldy. Túrikter Orta Azıanyń ishki aýmaqtaryna jasaǵan joryqtarynda eftalıtterden qatty qarsylyq kórdi. Túrikter eftalıtterdi on jyldan keıin, 563 - 567 jyldary jaýlap aldy. 6 ǵasyrdyń 70 jyldary Túrik qaǵanaty Soltústik Kavkaz ben Qara teńizdiń soltústik jaǵalaýyna deıin ústemdik etti. 6 ǵasyrdyń ekinshi jartysynda túrikterdiń bıligi Azıanyń biraz aımaǵyn qamtydy. Sóıtip, Qytaı, Iran, Vızantıa sıaqty iri memleketterge ózderiniń saıası yqpalyn júrgizgen kúshti memlekettiń birine aınaldy.
Túrikter negizinen kóshpeli jáne jartylaı kóshpeli mal sharýashylyǵymen aınalysty. Qystaýlary taý bókterlerindegi shatqaldarda nemese İle, Shý, Talas, Ertis, Syrdarıa boıyndaǵy toǵaıly jerlerde ornalasty. Taraz qalasy mańynan túrik kezeńine jatatyn qystaq - kentter tabylǵan. “Kúltegin” jazba eskertkishinde de qala týraly sózder kezdesedi. Túrikterdiń alǵashqy kezdegi máıitti órtep jerleýi otqa tabynýshylyqtan týǵan.
Keń baıtaq jerdi alyp jatqan Túrik qaǵanaty saıası jaǵynan bir ortalyqqa baǵynǵan kúshti memleket bola almady. 581 jyly qaǵanattyń óz ishinde soǵystar bastaldy. Bul jaǵdaıdy paıdalanǵan Qytaı jáne basqa da memleketter túrikterge shabýyldady. 603 jyly Túrik qaǵanaty Batys jáne Shyǵys Túrik qaǵanaty bolyp ekige bólindi.

Konspekt suraqtar
1. Túrik qaǵanatynda taıpaaralyq soǵys qashan bastaldy:
2. Túrik qaǵanatyndaǵy nanym - senim:
3. Túrik taıpalarynyń qystaq - kentteri qaıdan tabyldy:
4. Túrik taıpalarynyń qystaýlary ornalasty:
5. Túrikter Soltústik Kavkaz ben Qara teńiz boıyna qashan ústemdik etti:
6. Túrikterdiń eftalıtterdi jaýlap alǵan kezi:
7. Altaı taıpalaryn baǵyndyrǵan qaǵan:
8. Qytaı bıleýshileriniń túrikterge tólegen salyǵy:
9. Muqan qaǵan tusynda túrikterdi qalaı atady:
10. Qara - Eske qaǵannyń avarlardy jeńgen jeri:
11. “Elhan” ataǵyn alǵan túrik qaǵany:
12. Túrik qaǵanatynyń ómir súrgen jyldary:
13. 545 jyly túrikterdiń beıbit qatynasta bolǵan memleketi:
14. Túrik etnonıminiń qytaı jylnamalarynda belgili bolǵan ýaqyty:
15. Qazaqstan aýmaǵynda qurylǵan alǵashqy feodaldyq memleket:
16. Qaı jyly arab qolbasshysy Kúteıba ıbn Múslım Shashty basyp aldy:
Taqyryptyń testi