Erte temir dáýirindegi Shyǵys Qazaqstan
Erte temir dáýirindegi Shyǵys Qazaqstan
Konspekt
Shyǵys Qazaqstandy ertede arımaspylar mekendegen. Arımaspylardyń ataýy Altaıda altyn men temirdiń mol bolýyna baılanysty shyqqan. Tarbaǵataı baýraıyn tıgrahaýda saqtary qonystanǵan. Shyǵys Qazaqstan ertede metalýrgıanyń ortalyǵy retinde dańqy shyqqan.
Shyǵys Qazaqstanda erte temir dáýiriniń b. z. b. 5 - 4 ǵasyrlaryna jatatyn Berel qorymynan 40 - tan astam obalar tabylǵan. İshindegi eń úlkeniniń bıiktigi – 9 metr. Berel kezeńi dep atalýy Katonqaraǵaı aýdanyndaǵy Berel qorymyna baılanysty. Bul qorymdaǵy obaǵa jerlengen adam jer betinen 6 - 7 metr tereńdikte jatyr.
Bereldiń kishi obalarynan bóreneden qıystyryp jasaǵan sandyqshaǵa jerlengen adamdar tabyldy. Adamdarmen qosa bul obalarǵa attary birge kómilgen.
Ertedegi turǵyndar máıitti bálzamdaý ádisin bilgen. Máıitti jasandy muzǵa ornalastyrǵan. Olar jeldiń sýyqty tómen qaraı áketip, sonda turaqtap qalýyn oılap, qorǵannyń bıiktigi men enin eseptep shyǵarǵan. Osylaısha jeldetkish jelisi ornap, temperatýra tórt gradýs sýyqqa deıin turaqty qalypta turǵan.
Shyǵys Qazaqstandaǵy Zaısan aýdanynyń jerinde alyp “patsha qorǵandary” kóptep kezdesedi. Bul jerde saq dáýiriniń 200 - den asa obalary ornalasqan. Onyń eń kóp shoǵyrlanǵan jerin Shilikti eskertkishteri dep ataıdy. Shilikti qorymynda barlyǵy 51 oba bar. Alyp qorǵandardyń dıametri 100 metrge, bıiktigi 8 - 10 metrge deıin jetedi.
Berel obasyna jerlengen adam astaý - sarkofagqa salynyp, qaraǵaımen qalanǵan qabir ishinde jatyr. Qabir janyna 16 attyń qańqasy, er - turman birge kómilgen. At ábzelderiniń altynmen aptalǵanyna qaraǵanda, obada taıpa kósemi, rý aqsaqaly, baı nemese batyr adam jerlengen bolýy kerek.
Arheolog - etnolog Ábdesh Tóleýbaevtyń b. z. b. 8 ǵasyrǵa jatatyn 3 - Shilikti qorymyndaǵy №1 obadan tapqan arheologıalyq jańalyǵy tarıh ǵylymynda úshinshi altyn kıimdi adam retinde tanylyp otyr. Obanyń bıiktigi 8 metr, dıametri 100 metrge jýyq. Alyp ǵımarattyń ishine patshany jerlegen. Ol som altynnan quıylǵan 4325 (2011 jylǵy baspada 4303 dep berilgen) qaptyrma jáne áshekeı túımeshiktermen bezendirilgen kıimmen jatyr. Patshanyń janynan bıliktiń belgisi bolyp sanalatyn altyn besjuldyz tabyldy.
Bul jádigerdi ǵalymdar “Shilikti altyn adamy”dep atady.
1998 - 1999 jyldary Z. Samashevtiń júrgizgen qazba jumystary kezinde Berel kezeńindegi №11 oba tolyq ashylyp, ǵalamat olja tabyldy. Balqaraǵaıdan oıylyp jasalǵan astaý tabytta 45 jastaǵy er adam men áıel jerlengen (b. z. b. 294 j.). Olardyń kıimderi injý - monshaqtar men altyn japyraqshalarmen áshekeılengen. Obadan at - ábzelderi men ishki qurylysy buzylmaǵan 13 jıren jylqy tabyldy. Ár jylqy altynmen aptalyp, kúmispen kúptelgen saltanatty ábzeldermen bezendirilgen.
Osy aýmaqtaǵy Shilikti qorymyndaǵy 51 obanyń biri “Altyn qorǵan” dep atalady. 1960 jyly zerttelgen “Altyn qorǵan” obasynda er adam men áıel jerlengen. Balqaraǵaı bórenelerinen salynǵan qabirden 13 qola jebe, qoramsaq, altyn qaptyrma tabyldy. Ǵalymdar bul qorǵandy b. z. b. 7 - 6 ǵasyrlarǵa jatqyzady.
Qazaqstan aýmaǵyndaǵy eń kóne patsha jerleý orny Shyǵys Qazaqstannan tabylǵan №1 oba bolyp esepteledi. Merzimi b. z. b. VIII ǵasyrǵa jatady. Bul – Qazaqstan jerinen tabylǵan úshinshi altyn kıimdi adam jerlengen oba. Bul jádiger tarıhta “Báıgetóbe” dep atalady.
Berel mádenıetiniń bir ereksheligi jaıpaq túpti qysh ydystardyń taralýy bolyp tabylady. Qysh ydys jasaýdyń eki túri kezdesedi. Birinshisi – moıny qýsyrylyp, keıde tik bolyp keletin qumyralar, ekinshisi – jataǵan, jaıpaq kózeler.
B. z. b. III - I ǵasyrlarda Tarbaǵataı dalalarynda Jetisýdyń úısin mádenıetine týystas mádenıet qalyptasqan. Bul jerdi ertedegi úısinderge týystas taıpalar nemese úrge degen atpen qytaı jazbalarynda kezdesetin taıpalar mekendegen.
Konspekt suraqtar
1. Tarbaǵataı óńirindegi úısinderge týystas taıpalar:
2. Jaıpaq túpti qysh ydystar taralǵan temir dáýiriniń mádenıeti:
3. Qazaqstan aýmaǵyndaǵy eń kóne patsha jerleý orny qaı merzimge jatady?
4. Shilikti qorymyndaǵy “Altyn qorǵannyń” salynǵan ýaqyty:
5. Berel qorymyndaǵy №11 obany zerttep, ashqan arheolog - ǵalym:
6. Ǵalym Á. Tóleýbaev ashqan arheologıalyq jańalyqtyń ataýy:
7. Astaý - sarkofagqa salynyp jerlengen adamnyń qabiri tabylǵan Shyǵys Qazaqstandaǵy oba:
8. «Patsha qorǵandar» eń kóp shoǵyrlanǵan aımaq:
9. Shyǵys Qazaqstan taıpalarynyń máıitti uzaq saqtaý ádisi:
10. Kishi Berel obalarynda adamdy jerlegen:
11. Saq dáýirindegi Berel qorymy tabylǵan aımaq:
12. Shyǵys Qazaqstan aýmaǵyn mekendegen taıpalar:
Taqyryptyń testi
Konspekt
Shyǵys Qazaqstandy ertede arımaspylar mekendegen. Arımaspylardyń ataýy Altaıda altyn men temirdiń mol bolýyna baılanysty shyqqan. Tarbaǵataı baýraıyn tıgrahaýda saqtary qonystanǵan. Shyǵys Qazaqstan ertede metalýrgıanyń ortalyǵy retinde dańqy shyqqan.
Shyǵys Qazaqstanda erte temir dáýiriniń b. z. b. 5 - 4 ǵasyrlaryna jatatyn Berel qorymynan 40 - tan astam obalar tabylǵan. İshindegi eń úlkeniniń bıiktigi – 9 metr. Berel kezeńi dep atalýy Katonqaraǵaı aýdanyndaǵy Berel qorymyna baılanysty. Bul qorymdaǵy obaǵa jerlengen adam jer betinen 6 - 7 metr tereńdikte jatyr.
Bereldiń kishi obalarynan bóreneden qıystyryp jasaǵan sandyqshaǵa jerlengen adamdar tabyldy. Adamdarmen qosa bul obalarǵa attary birge kómilgen.
Ertedegi turǵyndar máıitti bálzamdaý ádisin bilgen. Máıitti jasandy muzǵa ornalastyrǵan. Olar jeldiń sýyqty tómen qaraı áketip, sonda turaqtap qalýyn oılap, qorǵannyń bıiktigi men enin eseptep shyǵarǵan. Osylaısha jeldetkish jelisi ornap, temperatýra tórt gradýs sýyqqa deıin turaqty qalypta turǵan.
Shyǵys Qazaqstandaǵy Zaısan aýdanynyń jerinde alyp “patsha qorǵandary” kóptep kezdesedi. Bul jerde saq dáýiriniń 200 - den asa obalary ornalasqan. Onyń eń kóp shoǵyrlanǵan jerin Shilikti eskertkishteri dep ataıdy. Shilikti qorymynda barlyǵy 51 oba bar. Alyp qorǵandardyń dıametri 100 metrge, bıiktigi 8 - 10 metrge deıin jetedi.
Berel obasyna jerlengen adam astaý - sarkofagqa salynyp, qaraǵaımen qalanǵan qabir ishinde jatyr. Qabir janyna 16 attyń qańqasy, er - turman birge kómilgen. At ábzelderiniń altynmen aptalǵanyna qaraǵanda, obada taıpa kósemi, rý aqsaqaly, baı nemese batyr adam jerlengen bolýy kerek.
Arheolog - etnolog Ábdesh Tóleýbaevtyń b. z. b. 8 ǵasyrǵa jatatyn 3 - Shilikti qorymyndaǵy №1 obadan tapqan arheologıalyq jańalyǵy tarıh ǵylymynda úshinshi altyn kıimdi adam retinde tanylyp otyr. Obanyń bıiktigi 8 metr, dıametri 100 metrge jýyq. Alyp ǵımarattyń ishine patshany jerlegen. Ol som altynnan quıylǵan 4325 (2011 jylǵy baspada 4303 dep berilgen) qaptyrma jáne áshekeı túımeshiktermen bezendirilgen kıimmen jatyr. Patshanyń janynan bıliktiń belgisi bolyp sanalatyn altyn besjuldyz tabyldy.
Bul jádigerdi ǵalymdar “Shilikti altyn adamy”dep atady.
1998 - 1999 jyldary Z. Samashevtiń júrgizgen qazba jumystary kezinde Berel kezeńindegi №11 oba tolyq ashylyp, ǵalamat olja tabyldy. Balqaraǵaıdan oıylyp jasalǵan astaý tabytta 45 jastaǵy er adam men áıel jerlengen (b. z. b. 294 j.). Olardyń kıimderi injý - monshaqtar men altyn japyraqshalarmen áshekeılengen. Obadan at - ábzelderi men ishki qurylysy buzylmaǵan 13 jıren jylqy tabyldy. Ár jylqy altynmen aptalyp, kúmispen kúptelgen saltanatty ábzeldermen bezendirilgen.
Osy aýmaqtaǵy Shilikti qorymyndaǵy 51 obanyń biri “Altyn qorǵan” dep atalady. 1960 jyly zerttelgen “Altyn qorǵan” obasynda er adam men áıel jerlengen. Balqaraǵaı bórenelerinen salynǵan qabirden 13 qola jebe, qoramsaq, altyn qaptyrma tabyldy. Ǵalymdar bul qorǵandy b. z. b. 7 - 6 ǵasyrlarǵa jatqyzady.
Qazaqstan aýmaǵyndaǵy eń kóne patsha jerleý orny Shyǵys Qazaqstannan tabylǵan №1 oba bolyp esepteledi. Merzimi b. z. b. VIII ǵasyrǵa jatady. Bul – Qazaqstan jerinen tabylǵan úshinshi altyn kıimdi adam jerlengen oba. Bul jádiger tarıhta “Báıgetóbe” dep atalady.
Berel mádenıetiniń bir ereksheligi jaıpaq túpti qysh ydystardyń taralýy bolyp tabylady. Qysh ydys jasaýdyń eki túri kezdesedi. Birinshisi – moıny qýsyrylyp, keıde tik bolyp keletin qumyralar, ekinshisi – jataǵan, jaıpaq kózeler.
B. z. b. III - I ǵasyrlarda Tarbaǵataı dalalarynda Jetisýdyń úısin mádenıetine týystas mádenıet qalyptasqan. Bul jerdi ertedegi úısinderge týystas taıpalar nemese úrge degen atpen qytaı jazbalarynda kezdesetin taıpalar mekendegen.
Konspekt suraqtar
1. Tarbaǵataı óńirindegi úısinderge týystas taıpalar:
2. Jaıpaq túpti qysh ydystar taralǵan temir dáýiriniń mádenıeti:
3. Qazaqstan aýmaǵyndaǵy eń kóne patsha jerleý orny qaı merzimge jatady?
4. Shilikti qorymyndaǵy “Altyn qorǵannyń” salynǵan ýaqyty:
5. Berel qorymyndaǵy №11 obany zerttep, ashqan arheolog - ǵalym:
6. Ǵalym Á. Tóleýbaev ashqan arheologıalyq jańalyqtyń ataýy:
7. Astaý - sarkofagqa salynyp jerlengen adamnyń qabiri tabylǵan Shyǵys Qazaqstandaǵy oba:
8. «Patsha qorǵandar» eń kóp shoǵyrlanǵan aımaq:
9. Shyǵys Qazaqstan taıpalarynyń máıitti uzaq saqtaý ádisi:
10. Kishi Berel obalarynda adamdy jerlegen:
11. Saq dáýirindegi Berel qorymy tabylǵan aımaq:
12. Shyǵys Qazaqstan aýmaǵyn mekendegen taıpalar:
Taqyryptyń testi
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Kóshpelilerdiń salt – dástúrleri men dinı nanymdary
