Erte temir dáýirindegi Soltústik Qazaqstan
Erte temir dáýirindegi Soltústik Qazaqstan
Konspekt
Qysqy jaıylymǵa qar kesh jaýyp, erte erip ketetin aımaq tańdalyndy. Qysta jel soqpaıtyn jerlerge ornalasý kózdeldi. Qysqy jaıylymdar soltústik aımaqtyń ońtústigine taman ornalasty.
Soltústik aımaqtaǵy sharýashylyqtyń basym túri kóshpeli jáne jartylaı kóshpeli mal sharýashylyǵy boldy. Kóshpelilerde qoı kóp boldy. Sharýashylyqta basty orynda jylqy bolǵan.
Qazaq dalasynda jut bolyp turǵan. Jut kezinde jerdi qalyń muz basyp, mal shóp taýyp jeý úshin tuıaǵymen ony jara almaıdy. Jut 6 - 8 jylda, keıde 10 - 12 jylda bir qaıtalanyp turǵan.
Jaıyq pen Ertis ózenderi arasynda saq úlgisindegi mádenıet qalyptasýyna Tasmola mádenıetiniń áseri bolǵan. Ulybaı atyrabynyń eskertkishteri Tasmolaǵa uqsas keledi. Óıtkeni olar da “murtty obalarǵa” ıesimen birge atyn qosa kómgen.
Saq dáýiriniń erte kezeńine jatatyn úsh qonys – Qarlyǵa, Bórki, Keńótkel. Qonystardan dóńgelek jáne jalpaq túpti, búıirli qysh ydys qaldyqtary, qola pyshaqtar, túıreýishter, tas quraldar, temirden jasalǵan jebe ushtary, qanjarlar tabylǵan.
Saq zamanynyń alǵashqy kezeńiniń jaqsy zerttelgen obalary – Birlik, Alypqash, Pokrovka, Bekteńiz. Bul obalardan sadaq jebeleri, pyshaqtar, qola aınalar, qysh ydystar tabyldy.
Gerodot óz derekterinde savromattar “bıik taýlardyń baýyrynda” turǵan argıppeılermen (qazirgi Oral taýlary boıynda) kórshi bolǵan dep jazady. Al olardan shyǵysqa qaraı ıssedondar qonystanǵan. “Argıppeı” – “aq jaldy júırik attardyń ıeleri” degen maǵynany bildiredi.
Temir dáýirinde Qazaqstan jerinde tústi metal qorytý, óndirý isi jaqsy damyǵan. B. z. 2 - 3 ǵasyrlaryna jatatyn metal buıymdar Shyǵys Eýropa men Kavkaz jerlerinen tabyldy.
Coltústik Qazaqstan jerinen tabylǵan temir buıymdar Batys Sibir, Oraldan tabylǵan zattardan 2 - 3 ǵasyr erterek ýaqytpen merzimdeledi.
Bul Qazaqstan aýmaǵynda ómir súrgen taıpalardyń temir óndirisin erte ıgergenin, qazaq dalasy temir qorytýdyń alǵashqy ortalyqtarynyń biri bolǵandyǵyn dáleldeıdi.
Gerodot argıppeılerdiń ómir salty týraly óz jazbalarynda baıandaǵan: “Olardyń árqaısysy qysta aǵashty qalyń aq kıizben jaýyp, sonyń astyn panalaıdy. Mundaı adamdarǵa eshkim tıispeıdi, óıtkeni olardy áýlıe tutyp qurmetteıdi. Olar ókpelesken kórshilerin tatýlastyrady, eger bireý ózderine qorǵan izdep qashyp kelse, ony eshkim renjitpeıdi, bul halyqty argıppeı dep ataıdy”.
Soltústik aımaqtan tabylǵan óner úlgileri “ań stıline” jatady. Ertedegi adamdar túıelerdiń aıqasy, shaýyp kele jatqan qasqyr, dala qyrany sıaqty kórinisterdi beınelegen.
B. z. b. 8 – b. z. 2 ǵasyrynda Soltústik Qazaqstandy mekendegen turǵyndar Jetisý men Ońtústik Qazaqstandy qonystanǵan taıpalarmen mádenı baılanysta bolǵan. Muny qazba mádenı muralardaǵy keıbir uqsastyqtar aıǵaqtaıdy.
B. z. b. 1 myńjyldyqta Soltústik Qazaqstannyń turǵyndary eginshilik pen otyryqshylyqtan kóshpeli ómir saltyna aýysty.
Soltústiktegi jáne basqa aımaqtardaǵy taıpalardyń ózara uqsastyqtary bolǵan. Keıbir tarıhshylardyń esepteýinshe, argıppeıler, sarmattar, savromattar – bir halyqtyń ataýy.
Esildiń oń jaǵalaýynda erte temir dáýirine jatatyn Aqtaý bekinis - qalashyǵy ornalasqan. Qalashyqtyń bekinis qorǵany bolǵan. Bekinis qabyrǵasynyń bıiktigi 5 - 6 metr úıilgen topyraq dýaldyń ústine aǵashtan turǵyzylǵan. Bekinis bes qorǵanys qalqasynan turady.
Konspekt suraqtar
1. Temir dáýirindegi Aqtaý bekinis - qalashyǵy ornalasty:
2. Soltústik Qazaqstan turǵyndary kóshpeli ómir saltyna aýysqan kezeń:
3. Temir dáýirinde Soltústik Qazaqstan turǵyndary mádenı baılanysta boldy:
4. Temir dáýirine jatatyn Soltústik Qazaqstannan tabylǵan óner úlgileri:
5. Gerodot jazbalaryndaǵy “Olardyń árqaısysy qysta aǵashty qalyń aq kıizben jaýyp, sonyń astyn panalaıdy. Mundaı adamdarǵa eshkim tıispeıdi, óıtkeni olardy áýlıe tutyp qurmetteıdi” degen málimet qaısy taıpa týraly?
6. Ejelgi Qazaqstan jerinde óndirilgen metal buıymdar tabyldy:
7. Gerodot deregindegi savromattardyń “bıik taýlardyń baýyrynda” turǵan kórshileri:
8. Soltústik óńirdegi temir dáýiriniń jaqsy zerttelgen obasy:
9. Erte temir dáýiriniń soltústik aımaqtaǵy qonystary:
10. Ulybaı atyrabynyń eskertkishteri uqsas:
11. Juttyń qaıtalanyp turatyn ýaqyty:
12. Temir dáýiri kezinde soltústiktegi sharýashylyqtyń basym túri:
13. Qysqy jaıylymǵa tańdap alyndy:
14. Shilikti «Altyn qorǵanyny» qaı ǵasyrlarǵa jatatynyn kórsetińiz:
Taqyryptyń testi
Konspekt
Qysqy jaıylymǵa qar kesh jaýyp, erte erip ketetin aımaq tańdalyndy. Qysta jel soqpaıtyn jerlerge ornalasý kózdeldi. Qysqy jaıylymdar soltústik aımaqtyń ońtústigine taman ornalasty.
Soltústik aımaqtaǵy sharýashylyqtyń basym túri kóshpeli jáne jartylaı kóshpeli mal sharýashylyǵy boldy. Kóshpelilerde qoı kóp boldy. Sharýashylyqta basty orynda jylqy bolǵan.
Qazaq dalasynda jut bolyp turǵan. Jut kezinde jerdi qalyń muz basyp, mal shóp taýyp jeý úshin tuıaǵymen ony jara almaıdy. Jut 6 - 8 jylda, keıde 10 - 12 jylda bir qaıtalanyp turǵan.
Jaıyq pen Ertis ózenderi arasynda saq úlgisindegi mádenıet qalyptasýyna Tasmola mádenıetiniń áseri bolǵan. Ulybaı atyrabynyń eskertkishteri Tasmolaǵa uqsas keledi. Óıtkeni olar da “murtty obalarǵa” ıesimen birge atyn qosa kómgen.
Saq dáýiriniń erte kezeńine jatatyn úsh qonys – Qarlyǵa, Bórki, Keńótkel. Qonystardan dóńgelek jáne jalpaq túpti, búıirli qysh ydys qaldyqtary, qola pyshaqtar, túıreýishter, tas quraldar, temirden jasalǵan jebe ushtary, qanjarlar tabylǵan.
Saq zamanynyń alǵashqy kezeńiniń jaqsy zerttelgen obalary – Birlik, Alypqash, Pokrovka, Bekteńiz. Bul obalardan sadaq jebeleri, pyshaqtar, qola aınalar, qysh ydystar tabyldy.
Gerodot óz derekterinde savromattar “bıik taýlardyń baýyrynda” turǵan argıppeılermen (qazirgi Oral taýlary boıynda) kórshi bolǵan dep jazady. Al olardan shyǵysqa qaraı ıssedondar qonystanǵan. “Argıppeı” – “aq jaldy júırik attardyń ıeleri” degen maǵynany bildiredi.
Temir dáýirinde Qazaqstan jerinde tústi metal qorytý, óndirý isi jaqsy damyǵan. B. z. 2 - 3 ǵasyrlaryna jatatyn metal buıymdar Shyǵys Eýropa men Kavkaz jerlerinen tabyldy.
Coltústik Qazaqstan jerinen tabylǵan temir buıymdar Batys Sibir, Oraldan tabylǵan zattardan 2 - 3 ǵasyr erterek ýaqytpen merzimdeledi.
Bul Qazaqstan aýmaǵynda ómir súrgen taıpalardyń temir óndirisin erte ıgergenin, qazaq dalasy temir qorytýdyń alǵashqy ortalyqtarynyń biri bolǵandyǵyn dáleldeıdi.
Gerodot argıppeılerdiń ómir salty týraly óz jazbalarynda baıandaǵan: “Olardyń árqaısysy qysta aǵashty qalyń aq kıizben jaýyp, sonyń astyn panalaıdy. Mundaı adamdarǵa eshkim tıispeıdi, óıtkeni olardy áýlıe tutyp qurmetteıdi. Olar ókpelesken kórshilerin tatýlastyrady, eger bireý ózderine qorǵan izdep qashyp kelse, ony eshkim renjitpeıdi, bul halyqty argıppeı dep ataıdy”.
Soltústik aımaqtan tabylǵan óner úlgileri “ań stıline” jatady. Ertedegi adamdar túıelerdiń aıqasy, shaýyp kele jatqan qasqyr, dala qyrany sıaqty kórinisterdi beınelegen.
B. z. b. 8 – b. z. 2 ǵasyrynda Soltústik Qazaqstandy mekendegen turǵyndar Jetisý men Ońtústik Qazaqstandy qonystanǵan taıpalarmen mádenı baılanysta bolǵan. Muny qazba mádenı muralardaǵy keıbir uqsastyqtar aıǵaqtaıdy.
B. z. b. 1 myńjyldyqta Soltústik Qazaqstannyń turǵyndary eginshilik pen otyryqshylyqtan kóshpeli ómir saltyna aýysty.
Soltústiktegi jáne basqa aımaqtardaǵy taıpalardyń ózara uqsastyqtary bolǵan. Keıbir tarıhshylardyń esepteýinshe, argıppeıler, sarmattar, savromattar – bir halyqtyń ataýy.
Esildiń oń jaǵalaýynda erte temir dáýirine jatatyn Aqtaý bekinis - qalashyǵy ornalasqan. Qalashyqtyń bekinis qorǵany bolǵan. Bekinis qabyrǵasynyń bıiktigi 5 - 6 metr úıilgen topyraq dýaldyń ústine aǵashtan turǵyzylǵan. Bekinis bes qorǵanys qalqasynan turady.
Konspekt suraqtar
1. Temir dáýirindegi Aqtaý bekinis - qalashyǵy ornalasty:
2. Soltústik Qazaqstan turǵyndary kóshpeli ómir saltyna aýysqan kezeń:
3. Temir dáýirinde Soltústik Qazaqstan turǵyndary mádenı baılanysta boldy:
4. Temir dáýirine jatatyn Soltústik Qazaqstannan tabylǵan óner úlgileri:
5. Gerodot jazbalaryndaǵy “Olardyń árqaısysy qysta aǵashty qalyń aq kıizben jaýyp, sonyń astyn panalaıdy. Mundaı adamdarǵa eshkim tıispeıdi, óıtkeni olardy áýlıe tutyp qurmetteıdi” degen málimet qaısy taıpa týraly?
6. Ejelgi Qazaqstan jerinde óndirilgen metal buıymdar tabyldy:
7. Gerodot deregindegi savromattardyń “bıik taýlardyń baýyrynda” turǵan kórshileri:
8. Soltústik óńirdegi temir dáýiriniń jaqsy zerttelgen obasy:
9. Erte temir dáýiriniń soltústik aımaqtaǵy qonystary:
10. Ulybaı atyrabynyń eskertkishteri uqsas:
11. Juttyń qaıtalanyp turatyn ýaqyty:
12. Temir dáýiri kezinde soltústiktegi sharýashylyqtyń basym túri:
13. Qysqy jaıylymǵa tańdap alyndy:
14. Shilikti «Altyn qorǵanyny» qaı ǵasyrlarǵa jatatynyn kórsetińiz:
Taqyryptyń testi
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Sarmattardyń qoǵamdyq qurylysy, sharýashylyǵy men turmysy
-
III BÓLİM. Qazaqstan kóshpelileriniń mádenı jetistikteri.
