InfoHub Logo

«Esek pen ystyq nannyń paıdasyn qazaqqa aıtpa»,— degen eken Tashkenbaı degen kisi. Sol aıtqandaı-aq, Ámet eken, kórgende paıdany qara esekten kórsin. Esekke kóp kútim kerek emes, esekke maǵan deseń esekshe qara, oǵan báribir. Ol óz kúnin atqoradan shyǵarǵan káshekpen, tipti eki úıdiń arasyna shyǵatyn búrge jýsanmen-aq kóre beredi. Ol at emes, oǵan at sıaqty arnaýly qora, aldyna ataqyr jasap, búri túspegen kók totıaıyndaı jońyshqany salyp, sylap-sıpap baǵýdyń qajeti joq. Erteli kesh aq suly salynǵan atdorba ilýdi tileıtin de ol emes. Arnap baryp esek sýaryp júrmin degen adamdy da eshkim estigen joq, oǵan kóktemde jaýǵan jańbyrdan turǵan qaq kúzde jaraı beredi, sýdy baldyr basyp ketken be, borsyǵan ba onyń shóli soǵan da qanady. Qysqasyn aıtqanda janǵa jaıly, sharýaǵa qyrly esekteı janýardy Ámet kórgen emes.

Qazaq ta qyzyq deıdi Ámet, esek sıaqty otty da, sýdy da tilemeıtin janýar turǵanda erekshe kútim, erekshe bap tileıtin jylqyǵa qyzyǵady. Eń jaı ǵana mysal: atqa mingende de kúshenip jatyp, sekirip zorǵa minesiń. Odan da turǵan jerimde butymdy arta salatyn esegime ne jetsin. Ol qora suramaıdy, ıt jataǵynan az-aq bıik kúrke bolsa jetedi. Kerek deseń qamshynyńda keregi joq, qolyńda bir qarys aǵash bolsa boldy, saýyryna shoqıyp otyryp al da, jańaǵy úsh tutam aǵashpen «qyqylap» shoqtyǵyna shuqy da otyr, atsha aryndap baspaǵanymen baqaıshaǵy maıysyp, mıtyńdap jorǵalaıdy da otyrady. Sóıtip ot-sý tilemeı-aq attyń, álde tipti atannyń kúshin beredi.

Qashan da qara esekpen Ámettiń qareketi bir. Ekeýiniń oılaǵany da qulqyny. Biraq esek esek bolsa da esektikpen bolsa da Ámetke kómek kórsetedi. Al Ámet bolsa, delbe ustaǵan qolymen esekti ezýlep otyrǵany bolmasa, oǵan esekteı qamqorlyq kórsete almaıdy. Qara esek — esek, al Ámet — adam. Sonda qalaı bolǵany? Eger qara esek adamsha oılar bolsa ne der edi? Sizder sony da bir oıladyńyzdar ma?

...Adamdar ezderine de bir syn kózimen qarasa qaıter edi. Olar birimen-biri urysysa qalsa, «oı esek, kók esek» dep tildesedi. Al shynynda da esek sonshalyqty jaman ba? Eger sonshalyqty jaman bolsa, adam balasy kedeılenip, yńyrshaǵy aınala bastaǵanda nege esekti izdep tabady? Eger adamdar eńsesi túsip, eri moınyna ketip, qyzyl ıti qyńyrt basqanda esekke úıir bolsa, onda olar eń qaıyrymdy janýar bolǵany da. Esekter adamnyń janyna jalaý, kóńiline medeý bolyp, adal qyzmet etedi. Erekshe kútim de tilemeıdi, joqtan ózgeni tamaq etip júre beredi. Adamdar ózderiniń eń jaqsy qasıetin «adamgershilik» deıdi. Mysaly Ámetti qara, demes pe, qara esek, muny baǵanaǵa baılaı salyp ózi tamaǵyn toıdyrady. Sonda bul «adamgershilik» bolsa, ol esektiń adamda qyzmet etken esekkershiliginen kóp temen turǵan joq pa? Olar esektiń kúshin erkin paıdalana turyp, «kúshi adal, súti aram» esek dep kemitetinin qaıtersiń.

Onyń ústine esektiń de esegi bar. Ámettiń qara esegi qara nardyń kúshin beretinin qo ıa turǵanda, tańerteń alǵashqy ret aqyrǵanda týra saǵat altyny soǵady, sóıtip Ámetti jyly tóseginen sopań etkizip turǵyzady. Ol shaıyn iship bolǵanda, esek taǵy aqyrady. Demek saǵat erteńgi jeti boldy degen sez. Sonda saǵatyńyz kerek bola ma? Sodan keıin-aq qara esekke de, Ámetke de tynyshtyq joq, kún batqansha qareket ústinde bolady. Ámet qara esekke laıyqtap soqqandaı bir jetekti, jataǵan esek arbany jegip alyp esik aldyna shyǵady, Beti qashanda Kók bazar. Ol jol-jónekeı solaı qaraı bet túzegenderdiń júgi bolsa ala ketedi, sodan bazar tóńirekteı júrip jurttyń jeńil-jelpi jany barar jerine jetkizip beredi. Sóıtip pensıasynyń ústine osylaı sorpa sýyn aıyryp turady. «Túıege áıt-shý degen de sep» degendeı, bul bala-shaǵasynyń jibine qosymsha nápaqa bolady.

Sonymen aıtpaǵymyz esek, esektiń, onyń ishińde Ámettiń qara eseginiń qalaı mılısıoner bolǵany týraly edi ǵoı. Adamnyń qolynan kelmegen nárseni esek istese onyń nesi aıyl. Qaıta ol esekti adam dárejesine kóterip tastamas pa?

...Esek degeniń, esek arba degeniń kóktemgi sıyr japasyna túsken qara qońyzdaı kóp, elýinshi jyldyń basy bolatyn. Sonyń biri — qara esek bir quıa Kók bazardan arbasymen joǵalyp ketsin. Túste joǵalǵan esegin Ámet keshke deıin izdep, kesh aldynda Uıǵyr kóshesindegi bazardaǵy mılısıa bólimshesinen taýyp alǵan-dy.

Ámet kelse, oıynda qudaı da, Ámet te joq qara esek mılısıa bólimshesiniń shaǵyndaý albarynda qaýyn-qarbyzdyń qabyǵyn kúrt-kúrt shaınap tur. Otqa aıdasań joqqa qashatyn qara esektiń álimsaqtan ashylmaı kele jatqan qabaǵy jarqyn. «Sendegiden góri munda kútimim kúshtirek boldy»,— degendeı ıesine sáldeý qabaqpen bir qarap qoıyp, aldyna salynǵan, aýzyna kúnde tıe bermeıtin mol jemdi ólip-óship soǵyp jatyr. Tańdaıyna tatyp bara jatqan bolsa kerek-ti. Sóıtse Kók bazarǵa bir kolhozdan kelgen pomıdordy bir saýdager túp kótere arzanǵa satyp alyp, ony Ámet arbasyna tıep, endi ony ekinshi bazarǵa eki baǵasyna satyp, shash etekten paıda kórmek eken. Osynda ustalypty...

Erteńine-aq Ámettiń de, qara esektiń de qalypty ómiri qaıta bastalyp ketken-di. Arada úsh kún etkende qara esek qaıta joǵaldy.

Bıyl erekshe ystyq boldy. Tipti qyrkúıek ortalanyp qalǵanda da kúnniń aptaby basynan qoıdy. Búginde tań atpaı kúıgen kún shekeden ótip, Ámetti qatty sýsatyp jibergen edi. Jurt sıaqty shólin qaýyn-qarbyzben qandyratyn bul emes. Óıtkeni olar qan qysymyn kóteredi. Al munyń qan aınalysynda azdaǵan nuqys bar bolatyn. Sondyqtan ańsaǵanda ǵana birer tilimin aýzyna salmasa, toıa jeýdi qoıǵaly qashan. Sóıtip ol shaı ishýge asqanaǵa kirdi.

Ámet asqanaǵa kirgen zamatta qara esek jegilgen jataǵan arba janyna bireý keldi. Saqal-murty ósken, alpamsadaı jigit. Ústindegi kıimi kónetoz bolǵanymen tap-taza. Ol arba janyna keldi de, shuńǵyl kek kózderin alaqtatyp, jan-jaqtyń bárine bir-bir tastap shyqty. Arba ústin tastaı salǵan Ámettiń eski qara bylpyq qalpaǵyn qolyna aldy. Basyndaǵy kepkasyn julyp alyp, anadaı jerge laqtyryp tastaı saldy. Basy tap-taqyr, ustaramen qyrǵyzyp qoıypty. Ol qalpaqtyń ter sińgen, kiri battasqan jaǵyna murnyn tyjyra qarady da, jerge bir túkirdi. Buǵan qaraǵanda ol bul shaıyrly, qalaly jerdiń maıly-kúıeli shańyn mol jutqan qalpaqty da jerge bir soǵardaı edi. Biraq olaı etpedi. Tyjyryna turyp, basyna basa kıip aldy. Sonan soń qara esektiń telegraf baǵanasyna baılanǵan delbesin asyqpaı-aptyqpaı sheship aldy.

Bul kezde qara esek saýyrynan qaıtar kúnniń qyzýy ótip, basyn baǵanaǵa saǵalap, múlgip tur edi. Delbeni qolyna alǵan alpamsa sary júgi de, túgi de joq bolsa da, jadaǵaı arbaǵa otyryp, delbeni qaǵyp esekti jolǵa saldy. Sonan soń qara esektiń saýyryna shybyrtqy ústi-ústine tıdi. «Átteń, baqaıshaǵym jińishke bolmasa, moınyma taýdy tesip ilse de súırer edim», degen ósek-qashyr tuqymy — qara esek eki salpan qulaǵyn jymyryp, barynsha-aq jerdi tesirleı basty. Bir shamadan keıin alǵash esektiń birese oń, birese sol ezýin sozǵan aýyzdyq bos qaldy. Qara esektiń saýyryna jaýǵan qamshy da saıabyrsyp baryp, birte-birte urýy álsirep, múldem tyıyldy. Esek basqan aýyzdyq tartylyp, baǵyt baǵdar bermegen soń ol esekshe oılap, kesheniń birese sol jaǵyna, birese oń jaǵyna shyǵyp, ózi súırep kele jatqan artyndaǵy jadaǵaı ǵana jaqtaý-jabaqysy bar, tápeltek arbany otyzynshy jyldarǵy soqalardan alyp salǵan temir dońǵalaqtaryn shıqyldatyp, shyqyrlatyp-syqyrlatyp, erkimen ilbip bara jatty. Tipti bir-eki jerde toqtap ta kórip edi. delbeni qaqqan, aýyzdyqty tarqan, qamshy salǵan eshkim bolmady. Jon terisin tilgilep ótetin Ámettiń qoly joq ekenin qara esek jaqsy sózińdi. Arbadan áldeqandaı qoryl estildi. Delbe súıretilip bos kele jatty da, arbanyń aldyńǵy jabaǵysyndaǵy bir shegege ilinip qaldy. Esek mımyrttap ketip bara jatty. Esekshe basyp barady.

Kóshede esek arbany eshkim toqtatpady. Mashınalar jol berip, oraǵytyp etti. Tramvaılar toqtap, esek ótken soń baryp qozǵaldy. Arba ústindegi alpamsa sarynyń eki aıaǵy salbyrap, arbanyń oń jaǵynda jatty. Jaıaý adamdar ol kezde jıi bola beretin mastyń biri shyǵar dep kúlisip kete bardy. Qysqasy qara esekpen eshkimniń jumysy bolmady.

Zyǵyr kóshesinen ete bergende qara esek qalt tura qaldy. Uzyn eki qulaqty kezek qaǵyp, áldeneden ıis tartty. Alpys kóshe, tanys burylys. Sonaý kók qaqpa deseńizshi! Onyń arǵy jaǵynda mılısıa qyzmetkerleriniń jazdy kúni shóldep jegen qaýyn-qarbyzynyń qabyǵy, pomıdordyń shala pisken jaǵy, qıardyń eki súıir basy... taǵy taǵylar. Shirkin, osyndaı ystyqta qaýyn-qarbyzdyń qaldyǵynyń ózi de esekke azyq ta, sýsyn da... Qara esek shuǵyl burylyp, mılısıa qaqpasyna qaraı tartty.

...Eki qulaǵynyń ushyn kesken qara esekti mılısıa qyzmetkerleri jazbaı tanı ketti.

— Ámet aqanyń esegi,— dedi Erlan. Esek arbany qarsy alǵan jastaý qyzmetker Erlan sol jaǵyna qısaıyp, ákesiniń úıinde jatqandaı, uıqydaǵy qalpaqty saryny kórdi. Ámet aqań joq. Onyń omyraýy ashyq. Ústindegi qara sur beshpenttiń túımesi aǵytylyp ketipti. Mılısıa qyzmetkeriniń kózi ishki tós qaltadan aýzy kórinip turǵan tapanshaǵa túsip, ishke qaraı únsiz tura júgirdi. İshten úsh-tórt mılısıoner shyqty. Uıqy qushaǵyndaǵy alpamsa sary basyn kesip áketse de biletin emes. Qannen-qapersiz, naǵashysyna kelgen jıendeı. Onyń jatqan jerinde qoınynan tyltyq tapansha alyndy da júndi, kók jazýly eki bilekke kisen salyndy. Ol kezin mılısıa kezekshisiniń aldynda bir-aq ashty. Alpamsa sarynyń qalpaǵyn julyp alǵanda kim ekeni aıqyn bola ketti. Ol túrmeni óz úıindeı kóretin, úı tonap, qaltaǵa túsip kún kóretin, «mıllıoner» atalatyn janbaqy bolyp shyqty.

Qara esek budan keıin Ámetti de mas kúıinde mılısıanyń osy bólimshesine eki ret ákeldi. Qara esek osylaı mılısıoner qyzmetin atqardy. Bir jaqsy jeri Ámet keıin araq ishpeıtin de, arbada uıyqtamaıtyn da boldy...

1987

---