InfoHub Logo

«Kók qala» sovhozynan túsken aryzdy oqyp bolǵannan keıin Ádilbek uzaq oılanyp otyrdy. Iapyraı, osyǵan senýge bola ma? Sovhozdyń otyz myńǵa tarta qoıynan myń toǵyz júzi, eki júz jetpis jylqynyń jıyrma úshi joq deıdi aryz. Sonda munyń ózi qoıdyń jeti prosenti joq bolǵany ǵoı. Biraq Ádilbek buǵan sengisi kelmedi. Degenmen aryz artynda adam bar, erikkennen jazbaǵan bolar. Onyń ústine bul eregisken adamnyń jazǵan aryzyna uqsamaıdy, eshkimdi atyn atap, túsin tústep aıtpaıdy. «Memleket maly kim kóringenniń jemi bolyp ketip jatyr. Eger memleketke kishkentaı da bolsa janyńyz ashıtyn bolsa, onsha maldy túgendep kerińiz»,— degen. Ne isteý kerek? Munyń atyna ádeıi jazyp otyrǵan joq pa, muny. Olaı bolsa muny teksermeýge bola ma? Bul aryz ekinshi ret túsip otyr. Alǵashqy aryzdy aýatkommen aqyldasyp edi, sovhoz dırektory Maıyp jylap-eńirep, «oıbaı, malymyz qystaýǵa aıdaýdan qalatyn boldy, kúzdeý jelinip boldy, mal júdep ketetin boldy» dep, áıteýir «boldy-boldyny» kóbeıtip, jedeldentip, aýatkom aǵasyn kóndirip, maldy alystatyp otarǵa aıdatyp jiberip edi. Endi mine, jyraqtaǵy mal qystaıtyn Qaraadyrǵa barý kerek. Jazda da aýzy-murny joq, bir domalaq aryz túsken soń aýdandaǵy, jaqsy sanaqshy Yrysbaıdy shaqyryp alyp, basqarmanyń bas zootehnıgi bas etip jeti adam jiberip, «Kókdalanyń» kók laǵyna deıin sanatyp edi, mal din aman, bári túgel boldy. Sodan beri bas zootehnık ol sovhozǵa baryp mal saqaýǵa betinen basady.

Oılana kele Ádilbek maldy sanaý kerek dep sheshti. Sonymen naq sol kúni-aq ozat sovhozdardan tórt-bes adam shaqyrtyp alyp, «Kókdalanyń» qysqy mal otaryna keldi. Sovhoz dırektory Maıyp muny estı sala óz denesin ózi aýyrsynsa da otarǵa tótendep tartty da, Ádilbekter kelgende aldynan shyqty. Ádilbek eshteme suramaı-aq Maıyp maldyń túp-túgel óriste jaıylyp júrgeninen habar berdi de, arqarlardyń mal otarlaryna aralasyp jaıylyp júrgeniń uzaq myljyńdaı áńgimelep aıtyp ketti.

— Myna Serek tastyń tóńiregine, jaryqtyq, arqar tolyp ketipti. Qaıdan aýyp kelgenin qaıdam, jigitter ıt qosyp, mashınamen qýyp kermek eken, aýylǵa qonaq keledi, úrkitpeńder arqardy dep tyıyp tastadym,— dedi. Biraq «qonaqtar aýlaımyn dese» degendi aıtpady. Talaı aryz tekserip, talaıdyń tamyryn basyp sózdiń tórkinin tanyp úırengen Ádilbek, bárin bile turyp-aq, arqar áńgimesine mán bermegen, tipti estimegen boldy. Komısıa músheleri ishindegi oqýdy jańa bitirip kelgen jas zootehnık jigit qana eleńdep edi. Ádilbektiń syńaıyn tanyp, ol da únsiz, dymy ishinde qala berdi.

Ádilbek búgin qoıdy uzatyp jaımaýdy eskertip, qysqa-qysqa tapsyrma berdi. Komısıa mal sanaýǵa shuǵyl kiristi. Ekinshi ferma basqarýshysy otyzdar shamasyndaǵy Erken jıyrma úsh otar qoıyn túgel Kórkembaı qoıshynyń qystaýyna aıdattyryp kelip, komısıa múshelerin mashınamen aralatyp shyqty. Maldyń komısıa jalpy qonyn baıqasyn degeni bolar. Eren qaıta Kórisembaı qystaýyna kelgende ǵana til qatty:

— Mine, baqqan malymyz osy, jıyrma úsh otar, endi biz otarlardy sizderge birinen keıin birin shubatyp bereıik. sizder sanaı berýlerińizge bolady,— dedi. Aldymen shopandardyń tizimi alynyp, otarlar tizim boıynsha sanaldy. Túske deıin komısıa qoıdy sanap, on jeti qoıdyń kem ekenin anyqtady. Muny estigen sovhoz dırektory Maıyp kádimgideı shyjbaqtap:

— Túgel edi ǵoı,— deı berdi.

— Komısıanyń esebi durys,— dedi Eren.— On jeti qoı kem.— Ol asyqpaı-aptyqtaı ekpe bolyp ólgen jeti qoıdyń aktisin komısıaǵa usyndy. Akt zańdy jasalǵan, mal dárigeriniń de, aýyldyq Sovet depýtatynyń da qoly bar.— Mynaý óletin bolǵan soń baýyzdalǵan bes qoıdyń etiniń ortalyq qoımaǵa jiberilgen nakladnoıy. Muny bizdiń tilimizde eriksiz soıylǵan deıdi,— dep Eren kúlip qoıdy.— Úsh qoıdyń eti búgin ǵana jiberildi. Eki qoıdyń eti jeýge jaramsyz bolǵandyqtan kómildi. Olardyń aktisi mynaý,— dep basqarýshy qaǵazdy Ádilbek aldyna qoıdy. Basqarma bastyǵy qaǵazdan aýdandyq maldárigerlik emdeý ornynyń basylǵan mórin kórip, kóńili ornyna tústi.

— Álgi arqardyń,— dedi Maıyp Ádilbekke qarap aty-jóni joq daryldaı sóılep,— quljasynyń múıizi tipti úsh oralyp ketipti. Ózi maıdan basa almaıdy.— Jas zootehnık taǵy elpeń etip, birdeme demek edi, Ádilbektiń jaqtyrmaǵanyn kórip tyıyla qaldy.

Kún tańerteńgideı emes, qabaǵyn túıip. qar qylaýlaı bastady. Ádilbek qarashanyń aıaǵynda kúnniń buzylatynyn biledi, tipti ony aýa-raıy búrosy aıtpasa da jurttyń bárine málim jaǵdaı. Qar qylaýlaýy áldeqalaı kóńilin kótere túskendeı. Maıyp qaıta sóz qozǵady:

— Iapyraı, myna kún mal sanatpaıyn dep tur-aý. Ádeke jaýrap, aýyryp qalmasańyz eken. Baǵanaǵy arqarlardy aıtam-aý, malmen aralasyp jaıylyp júr. Janýarlar tipti adamnan qorqýdy qoıypty.— Basqarma bastyǵy osy jerde shydamaı ketti bilem. Daýsy qattyraq shyqty:

— Seniń baqqanyń qoı ma, álde arqar ma? Ferma basqarýshysy qaıda? Birinshi fermada otyz úsh otar qoı bar eken. Qane, qaıdan bastaımyz,— dedi Ádilbek. Maıypty qaıtaryp tastady.

Birinshi ferma basqarýshysy dúrdıgen kóntek erindi, shúıdesiniń bárin maı basyp ketken, búırek bet, qara jigit eken. Bul jaǵyna kelgende óziniń bastyǵy Maıyptan aınymaı qalǵan. Tipti buǵaǵy da salbyrap ketken. Ol aýyr denesin zorǵa qozǵap Ádilbek janyna keldi. Iapyraı,— dep oılady Ádilbek mynaý Shoqat eki jyldyń ishinde qalaı ózgerip ketken. Syryqtaı, aryq jigit edi, endi túıeniń jarty etindeı bolyp turysy mynaý. Maıyptan aınymaı qalypty-aý. Shoqattyń sózi turpaıylaý boldy:

— Sanaıtyn, bizge senbeıtin adamdar, qalaı sanaıtynyn ózderi biledi de. Mal túgel, qalaı sanaımyn deseńizder de erikterińiz. Tabandaryńyzdan taýsylyp, bosqa áýre bolyp júrgen ezderińiz.

Shynynda da maldy qalaı sanaıtynyn Ádilbek ózi aıtty:

— Barlyq otar osy Otarbek qystaýyna tegis aıdalyp kele bersin, shetinen sanap jibere beremiz.

Alǵashqy otar aıdalyp keldi. Nege ekeni belgisiz shopan qoı bastap kelgen jaǵal eshkini «kebenek te kebenek» dep aýdan adamdary tur-aý demeı, balaǵattaı bastady. Ádilbek jaǵal eshkini tildeıtindeı sebep taba almady. «Ońbaǵan jaǵal kebenek, qalǵan bir qulaǵyńdy taǵy kesip alyp, shup-shunaq qylaıyn ba!..» Ádilbek endi ǵana baıqady, jaǵal eshkiniń jaǵaldyq belgisi az bolatyndaı, bir qulaǵyn túbinen kesip shuntıtyp tastapty. Qoı sanaldy, bul otardyń maly túgel boldy. Beıpil aýyz qoıshy da naq jańaǵy jaǵal eshkige syńar bolaıyn degendeı basyndaǵy qara eltiriden tigilgen qulaqshynnyń oń jaq qulaǵyn ishine jymyryp kıipti. Bas kıimniń bir qulaǵy ishte turǵandyqtan, ol qoıshy basyna syımaı shoshıyp tóbesinde qalǵan da, túsirýli sol qulaǵy salpań-salpań etip bos júr. Qoıshynyń ózinde erekshe bir kóńildilik bar, tek ara-tura anaıy sóz aıtyp qoıǵany bolmasa, ezýi jınalmaıtyn saıqymazaqtaý jigit eken. Qap-qara murty qıaqtaı bolyp ózine jarasyp ta tur. Óńi de kórikti, qyr muryny betine erekshe tur beredi. Qarashanyń aıaǵyndaǵy qara sýyq betiniń ushyn soryp, qyzartyp jiberipti. Tipti ol da ádeıilep eńlik jaqqandaı, óleńdigine kórkemdik quıǵandaı. Qoraly qoı sanalyp bite bergende qoıshy taǵy aıǵaı saldy:

— Shek, kebenek kólgir jaǵal-shunaq qoıdy qaıda bastap barasyń. Shek, bylaı...

— Beıpil sóılemeseńshi, Týrabaı!— dedi Maıyp. Gúrildep, jek kórip aıtty. Onysy tatyp ketken aıran urttaǵan adamnyń betindeı tyjyrynǵan júzinen baıqaldy.

Kún eńkeıip ekindige taıandy. Kúnniń kezi kórinip turǵanymen sýyq aýa ishti alyp, selkildetip jaýratyp barady. Jıyrma otar sanalyp bitti. Ázirge mal túgel. Jıyrma birinshi otar aıdalyp keldi. Qaq alǵashqy sanalǵan otardaǵydaı jaǵal eshki bastap keldi. Naq sol sıaqty onyń da bir qulaǵy joq. Jaǵal eshkiniń artynan quıryǵyn zorǵa kóterip qazaqy qara qoı ketip barady. Shopan shoqsha saqaldy egde kisi, ústindegi ákimi tym sypaıy. Bul otardyń da qoıy túp-túgel boldy. Qoıshy otaryn aıdap bel asyp bara jatty. Arada eki-úsh otar ótkende óńkeı qara qoı aıdalyp keldi. Osymen úsh otar qara qoı ótti. Úsheýinde de ketpen quıryq qara tóbel qoı aqsap barady, 671 qoı, eseptegisi de sol. Dup-durys.

Kún keshkirdi. Keshke qaraı kún sýyta bastady. Sondyqtan da maldy sanaý tezdetildi. Qar ushqyndap, odan Itjonnan qyzyl turyp, yzǵyryq óńmeńnen etip barady. Komısıa músheleriniń keıbiriniń kıimi kúzdik eken, olar tipti tisi-tisine tımeı saqyldap ketti. Muzdaı tússe eken degendeı Maıyp olarǵa qarap kúlip qoıady. Maldyń jetkizilýi kesheýildedi. Biraq onyń esesine sanaýy tezdetildi. Otyz úshinshi otarda da baǵanaǵydaı bir aqsaq aq qoı bar eken, úsheýi de qazaqy. Nege qazaqy?

Sanaq bitti. Sovhozdyń jıyrma toǵyz myń jeti júz jıyrma tórt qoıy túp-túgel. Tek alǵashqy sanalǵan ekinshi fermanyń on jeti qoıy bolmasa, birinshi fermanyń tipti bir shunaq laǵy da kem bolmady. Bári túgel. Shoqat bylaı eteıip ózgerip ketkeni bolmasa, óz isine myqty eken-aý dep oılady Ádilbek. Nege ekeni belgisiz baǵana alǵash kórgende mal naq osy fermadan kem bolar degen edi. Dilinde sol kúdik turǵan da qoıǵan. Biraq is júzinde olaı bolmaı shyqty. Tipti sońǵy esep bergen ýaqyttan beri bir qozynyń shyǵyn bolmaýy mundaǵylardyń ıgilikti isin kórsetpeı me!? Shirkin, fermanyń bári osylaı, aıyna bir tuıaq shyǵyn bermeı tursa she! Sanaq bitken soń Maıyp ta, Shoqat ta jurtqa jaýyrynyn kórsetip, irileý sóılep, pańdanyp, ıegi aspandy kezdep shyǵa keldi. Maıyp tipti basqarma bastyǵynyń kózinshe bir shopandy tildep te jiberdi.

Sanaq kesh bitkendikten komısıa ferma basyna qonyp qaldy. Kıiz úıdiń salqyndyǵy ma, joq keshke deıin aıaǵynan tik turyp mal sanap sharshaǵandyqtan ba, komısıanyń basqa múshelerindeı emes, Ádilbek kepke deıin uıyqtaı almady. Qashanda uıqyny oı, daq qashyrady. Aldymen sovhozdyń birinshi fermasynan bir toqtynyń kem bolmaýyna qýanyp ta, tańdanyp ta jatyp edi, sodan ol aýdan malshylarynyń jaıyn oılap biraz jerge ketip qaldy. Baǵanaǵy beıaýyz qoıshy da esine túse ketti. Onyń «shek, shek kebenek, jaǵal shunaq...» degenin oılaǵanda shoshyp ketti. Óıtkeni... Óıtkeni, ıapyraı, á, sol eshkiniń bári nege jaǵal, al jaǵal eshkiniń bári nege shunaq? Qoıshy nege sol «jaǵal-shunaqty» qarǵap turyp, buǵan bir túrli syrly kózqaraspen qarady? Jo-joq, buǵan solaı bolyp kóringen shyǵar. Biraq eshkiniń nege úsheýi de shunaq? Iapyraı, bul oı baǵana kórip turǵanda nege ǵana kelmegen. Biraq mal túgel. Endeshe appaq adamdarǵa kúıe jaǵyp júrgen jalaqorlardy qalaı jazalaý kerek. Tura tur. Aryzqoıdy jazalaý! Apyr-aý, úsh qora qara qoıdyń bárinde bir-birden nege ketpen quıryq qara tóbel qoı aqsaq bolady. Shynynda solaı ma? Tura-tur. Mine, mine, páleniń basy naq osy jerden shyǵyp júrmesin.

Naq osy jerge kelgende Ádilbek óz oıynan ózi shoshyp ketip, jastyqtan basyn kóterip aldy. Jurt shyrt uıqyda. Bári qannen-qapersiz. Al sonda dep oılady ol qarańǵyda basyn kóterip otyryp, meniń oılaǵanym aram oı bolyp, mal túgel bolsa meniń bul elde ne bedelim qalady, budan keıin bul aýdanda meni adam dep sanaıtyn bir adam da taba alarmysyń! Muńdaı mundar oı adamǵa qaıdan keledi. Oı, múskin basym-aı! Biraq... biraq. Qalaı? Ne isteý kerek? Jo-joq, jaǵal eshkiniń bári birdeı shunaq bolýy múmkin emes. Ár otar saıyn-aq jaǵal eshki bolýy múmkin. Tekeni jaǵaldan salǵan bolar. Al shunaqtyǵy she? Qara qoı qansha qora boldy eken, á? Álde men shyn kúdikshil bolyp kettim be? Men shynymen shatasyp jatqan joqpyn ba? Adamǵa senbeý adamshylyqtyń isi emes qoı. Men de adam bolmaı shyǵyp júrmeıin. Aýdannyń barlyq qoıshysy aldynda páleqor atanyp, masqara bolyp qalmaıyn.

Ádilbek qaıta jatty. Kózi ilinbek túgil tireýish qoıǵandaı baqyraıyp, túndiktegi jalǵyz tesikten kóringen juldyzǵa qadalyp qaldy. Bir toqtamǵa kelmes buryn ol oıyn elekten taǵy bir ótkizip aldy. Jaǵal-shunaq, ketpen quıryq, qara tóbel qoı, ózi aqsaq. Aqsaq aq qoı úsheý. Úsheýi de qazaqy. Sońǵysy otyz úshinshi otarda. Biraq aq qoıdyń aqsaǵy on bes, jıyrma bolýy da múmkin ǵoı. Nege úsh aqsaq qoı — qazaqy?

Ádilbek túndeletip turyp, qonǵan úıden eki-úsh shaqyrym jerdegi pochtaǵa bardy. Ol aýdanmen rasıamen sóılesip qaıtty da, uıyqtap ketti...

Tańerteń gúr etip toqtaǵan mashınadan dabyrlap sóılep túsken kóp adamnyń daýsynan maldy aýyl oıanyp ketti. Noıabrdiń qara sýyqty sońǵy kúni saǵat segizden ketkende ǵana kún shyǵyp kele jatty. Úlken otyz adamdyq avtobýstan túskenderdiń ishinde maldy aýyl tanıtyn aýdannyń bas zootehnıginen basqa eshkim de joq edi. Oıana kelip apyl-qupyl kıingen Ádilbek kelgenderdiń ishinen basqarmanyń bas zootehnıktiń aýdandyq mılısıa bastyǵyn shaqyryp aldy da, buıryqty kelte berdi:

— Birinshi fermanyń otyz úsh otaryna adamdardy bir-birden qoı. Mal komısıa barmaı qoradan shyqpaıtyn bolsyn. Joldastarǵa qatty eskert, mal órgizilmesin.

Túske taman bir de belgili boldy. Jaǵal eshki de, ketpen quıryq qara tóbel qoı da, aqsaq qazaqy aq qoı da bir-bireý ǵana eken. Qara qoı da bir-aq otar boldy. Jaǵalshunaq keshegi beıpil aýyz shopan qorasynan ǵana tabyldy. Onyń maly túgel eken. Shaılaǵan, qabyrǵasy kórinbeıtin kúzgi otar óriske bettep barady. Qıaq murt, qyr muryn shopan Týrabaı jıren jorǵasyn saldyrtqan kúıi at basyn Ádilbekke tiredi:

— Eger meniń shunaq jaǵal eshkim bolmasa túk tappaı jerge qarap qaıtatyn edińder!— dedi de shybyn-quıyn bolyp, jırenin quıǵyta jóneldi. Komısıa músheleri jylqy sanaýǵa attandy. Aýdannan kelgender mashınaǵa mindi. Olardyń arasynda Maıyp pen Shoqat ta bar edi. Ol ekeýiniń kezi jalǵyz qulaǵy selteńdep, saqaly tushtańdap qoıdy óriske bastap bara jatqan jaǵal eshkige tústi. «Keser me edi, syńar qulaǵyn, kebenektiń,— dedi Maıyp túnerip. «Qulaǵyn qaıtesiń, basyn de»,— dedi Shoqat qosarlana. Biraq olardyń qoly artynda edi...

1985

---