InfoHub Logo

Butynda alabajaq kónetoz dambal. Keý­de­de ábden kirsińdi bolǵan maıka. Básh­paıǵa julyǵy shyqqan shúberek shár­keı ilipti. Tóbesinen ótken kúnniń ystyǵy tabanyna jetip, arqasynan ótkeni jaýyryny men qabyrǵasyn eritip, búkireıgen erkek bes qabatty úıdiń aýlasyndaǵy sákide ja­nary­men jer tesip otyr. Maılanyp ket­ken seldir shashyn mılyǵyna túsken es­ki telpegi jaýyp, kúnqaǵar qyzmetin at­qa­­ryp tur. Anda-sanda basyn kóterip, qar­sy aldyndaǵy podezde kóship-qonyp jantalasyp jatqandarǵa ájimdi qabaǵynyń astynan syǵyraıyp qarap qoıady. Odan janaryn aýdaryp áketip, bir kezderi qımas ómirin ótkizgen birinshi qabattaǵy tanys terezege qadaıdy.

Qaraǵan saıyn jan dúnıesi qulazyp, ókinishten ishi órtenip, keýdesin óksik qy­syp, janaryn jas torlaıdy. Ózektegi órtin kim óshirer, ishtegi dertin kim túsiner…

— Jora, qalyń qalaı? Ne boldy, kún shyq­qaly sákige baılanyp qalypsyń, — dep, kórshisi Stepan taıaǵyn tyqyldata ja­qyn­dap, sińirli bilegi birden kózge túsetin kú­rekteı alaqanyn usyndy.

Bul súıegine deıin ótken kúnnen qyzǵan qolyn selqostaý soza, ananyń saýsaqtaryn qysyp qoıdy da:

— Qaı jetiskennen deısiń, Stepa, — dep, telpegin sol qolynyń alaqanymen ba­syp, basyn shalqaıta, kejegesi keri kete jaý­ap berdi.
Stepan sákige otyra ketti de, qolyndaǵy taıa­ǵyn janyna súıedi. Aıaǵyn aldyna sozyp tastap, kórshisine:

— Al, aıt, ne boldy? — dedi de, tósqalta­sy­nan «Kent» degen temeki qorabyn shy­ǵa­ryp, ishinen bir talyn alyp ernine qys­tyr­dy. Sodan baptanyp shyrpysyn izdeı bastady. «E, óz shańyraǵynan shyǵyp, týǵan aýlasynda shalqaıyp otyrǵanǵa ne jetsin!» dep, Jora orys kórshisine ishteı qyzǵana qarady. Stepan ony qyzyqtyrǵandaı odan ári kergıip, temekisinen qumarlana soryp baryp:

— Aıtsańshy endi, tyrjalańash bul ne otyrys? — dedi de, qulaqty jara qaqyry­nyp, oń jaǵyna shyrt túkirdi.

Jarty ǵasyr shekken shylymnyń túti­ni dybys joldaryn baılap tastaǵandaı da­ýysy qarlyǵyp shyǵady. Aýzynan shyq­qan lebiniń ashshylyǵy sondaı, janyndaǵy adamnyń qolqasyn atady. Ony baıqaıtyn Jora ma? İshki dertin kórshisine neden bas­tap aqtararyn bilmeı, dal bolyp otyr. Jaýap bermeske de láji joq. Ekeýi zama­nyn­da Kırov atyndaǵy zavodta birge ju­mys istep, kásipodaqtyń arqasynda osy tórt qabatty úıden birge páter alǵan. Bul úıler keıinnen «Hrýshevka» atanyp ketken. Sol kezdegi jazylmaǵan zań boıynsha qazaqtarǵa ne birinshi, ne eń sońǵy qabattan páter tıetin. Joraǵa birinshi, Stepanǵa oıyp turyp ortadaǵy úshinshi qabattan baspana buıyrdy. Tańdaıtyn Jora bar ma, buıyrǵanyna máz! Uly men qyzyn qol­tyǵyna qysyp, qorjyn-qoshalaǵy men jalǵyz múlki «Moskva» tońazytqyshyn súırep, kilt qolyna tıgen kúni kóship al­ǵan. Almatyǵa kelgeli Salıqa degen atyn umy­typ, Sveta bolyp ketken kelinshegi ba­sy qyp-qyzyl bolyp shaýyp júr. Bir kún ústel, ekinshi kúni oryndyq taýyp ákelip, tońazytqyshymen qosa, alty sharshy aýmaq­ty toltyryp tastady. Qalǵan eki ból­meniń bireýi — jatyn bólme de, ekinshisi — «Gorızont» teledıdary turǵan qonaq ból­me edi.

Ózderi úshin han saraıyndaı bolǵan bas­panamen qosa, «qalalyqtar» degen már­te­bege ıe bolyp, eki balasyn zavodtyń ba­la-baqshasyna berip, jumystaryna shap­­qylaıtyn. Qalanyń hanymdarynan qalys­paı Svetasy basyn jarty jyl kókke, jarty jyl qyzylǵa boıap, kókireginen qos almasyn syǵalatqan keýdeshe, butyna tyrsıǵan djınsı shalbaryn japsyryp, etjeńdi denesimen bylq-sylq basyp, jumystan soń asúıde shujyqtardy shyj­ǵy­ryp, kartop, ne makaron qýyryp jatatyn.

Ózi bolsa ákesi azan shaqyrtyp qoıǵan «Jaısańǵalı» degen esimin umytyp, «Jo­ra» bolyp ketken. Ózine bul atty kim jap­syr­ǵany da esinde joq. Jumystan kele, zal­daǵy kók dıvanǵa kóldeneńinen túsip, «Gorızonttyń» ishindegi jańalyqtardy qaraǵan bolyp, odan qalsa «Qasqyr men qoıandy» tamashalaıtyn. Kúnderdiń kúninde úılerinde qara telefon paıda boldy. Áıeli ekeýiniń qýanyshtarynda shek bolmaı, kezektesip qaladaǵy kúlli tanysymen tún­niń jarymyna deıin sóılesip, ýaqyt ót­kizetin.

Birer jylda egiz balapandary da mek­­tep tabaldyryǵyn attady. Oqyǵan ba­la­nyń mashaqaty balabaqshadaǵy bal­dyr­ǵannan qıyn eken. Qyzymen áıeli, uly­men ózi jaǵalasyp otyryp sabaq oqy­ǵan bo­la­dy. Jaz shyǵa balalarymen ke­zekti eń­bek demalystaryn alyp elge tar­ta­tyn. Perzentterine eki aýyz qazaqsha úı­­re­­­te almaı aýylǵa barsa, namystan ja­­ry­lyp «osydan qolǵa almasam ba», — dep qaıtqanymen, analary qazaqsha sóı­lemeıtin balalar qaıdan úırensin, shalaqazaq bolyp ósip jatty.

Sóıtip júrip olar da mektepterin bitirdi. Joǵarǵy oqý ornyna túsýge shamalary kelmeıtinin bilgen soń, ekeýi eń bolmasa ýchı­lıshege tússe eken dep armandady. Qy­zy orta medısına qyzmetkerine, uly orta bilimdi temirjolshylyqqa oqıtyn boldy. Áıteýir ózderi sıaqty zavodtyń qara ju­mys­shysy bolmaǵanyna shúkirshilik etip júr­gende, esterin jıyp qarasa, ekeýiniń de samaıyna aq kirip, shashtary seldirep, mań­daılaryna ájim túsipti. Ekeýi de zavod­taǵy aq qulaq aǵaıyndarmen birge ashshy sý­dan tartynbaı, tuzdaǵan qyzanaq pen qıar­ǵa áýes bolǵan soń ba, qyryqtan asyp, elýge jetpeı jatyp bet terileri qýy­rylyp, kóz aldylary kólkildep shyǵa keldi. Qyzyn qalalyq aýrýhanaǵa medbıke etip, ulyn tanystaryn salyp júrip poıyz jolseriktigine kómekshi etip ornalastyrdy. Bir maqsattaryna jetkendeı masaırap júrip jatty.

Kúnderdiń kúninde qyzy bir qylqımoıyndy, uly bir uzynsıraqty alyp kelip tanystyrdy: «mahabbatpyz, qo­sylmasaq bolmaıdy», — degen. Joldy­ǵalı­­dyń júrek túpkirindegi «qyz uzatyp, kelin túsirip, qudandaly bolyp, qazaqtyqqa bet burarmyz» degen armany jelge ushty. «Oı, papa, quda túsý degen ne, aýyldaǵy qazaqtarǵa uqsap. Kelinińiz Jańa jylǵa qaraı bosanady», — dedi uly, budan keıin ony jedeldete úılendirmese bolmady. Kelindi úıge kirgizip, eki jasqa qonaq ból­meni bosatyp berdi.

«Qyzyń jigitimen ketetin boldy, qu­da­lar ınternasıonal jandar eken, qu­da­lyq­ty túsinbeıtin», — dep jaısyzdaý ha­bar aıtty áıeli. Ul bolmaǵany jaqsy boldy, áıtpese, jatyn bólmeni bosatyp, báıbishesimen asúıge shyǵar ma edi. Qansha qımasa da, qyz ketti qıaǵa. Kelinin «áne bosanady, mine bosanady», — dep otyr­ǵan­da dúnıe tóńkerilip, «Jeltoqsan» de­gen kóterilis bastaldy da ketti. El ishi dúr­li­gip, kóshede jóńkilgen jurt, eshkimdi esh­kim uǵyp bolmaıtyn bir áýre-sarsańda Jol­dyǵalı nemere súıdi. Ultjandy qazaqtar alań­da alysyp, «azattyq alamyz» dep ala­su­ryp júrgende munyń dúbárá balalary mahabbattarynyń qyzyǵyna batyp, je­mi­sin jınap jatty. Kóktemge qaraı pispeı jeti­lip, jıen nemere dúnıege keldi.

Eki sharanany shıratyp, odan táı-táı bastyryp júrgenshe taǵy eki-úsh jyl óte shyqty. Kelin taǵy bir balany ja­ryq dúnıege ákeldi. Tirshiliktiń qamyty bu­ryn­ǵydan aýyrlap, Svetasy ekeýi eki nemere­men alysyp ketti. Kelin jalǵyz kúıeýiniń tabysy jetpeıtinin syltaýratyp, toqyma fabrıkasyndaǵy jumysyna qashty. Sol arada balasyn qushaqtap qyz baıdan qaıtty. Qudaı qarasqanda uly jumysyndaǵy shaǵyn otbasylarǵa arnalǵan jataqhanadan bólme alyp, bólek shyqqan. Qonaq bólme qaıtqan qyz­ǵa tıdi. Bólingen ul úlken balasyn ata-ájege qaldyrdy.

Áıeli ekeýiniń tún uıqysy tórt bólinip, ba­la kúzetetin baıaǵy jastyq shaqtary qaıta aınalyp kelgendeı boldy. Ony ózderi «ulymyzǵa balasyn baǵyp berip qarasyp jatyrmyz. Bizdi qartaıyp, qaljyraǵanda balalarymyz osylaı qaraıdy», — dep kóńil­jubatar jasap júrdi. Kúnderdiń bir kúninde qyzy balasyn ata-anasynyń baýy­ryna qaldyryp, qaıtadan kúıeýge tıip ketti. Sonymen áıeli ekeýi eki nemereni baýy­ryna qysyp, eki bólmede bólek uıyq­tap, jasyna jetpeı kempir-shalǵa aınaldy.

Bular osylaı otbasylyq shyrǵalań­da­rymen áýre bolyp jatqanda on bes elden quralǵan úlken derjavanyń byt-shyty shyǵyp, ár respýblıka óz aldyna táýelsiz memleketke aınalǵan. Zavodtary jaby­lyp, tórt qabatty úıde turyp jatqan kórshileriniń bári jumyssyz qaldy. Ne zeınet jasyna jetpeı, ne jańa zaman kóshine ere almaı qalǵan bir top erkek pen áıel aýlada bala oınatatyn da, ózderi shahmat pen doıby oınap ýaqyt ótkizetin. Kúni boıy aýlaǵa shyǵyp, sákide otyryp, aıaǵynan shatqaıaqtap jatqan jas memleketti jamandap, ótken ómirlerin ańsap jylaǵa­ny­men ǵasyr turmaq, myńjyldyq aýyssa da, ketken dáýren qaıta oralmady.

Joranyń pysyq Svetasy bir jataqhana­ǵa vahterlik jumysqa turyp aldy. Eki kúnde bir kezegine baryp, qonyp ertesine keletin. Jaısańǵalı bazardan arzan-qurzan as-aýqat ákelip, aljapqysh baılap eki nemeresine tamaq pisirip ildalap júrdi. Ózi de bir jerge nantabarlyqqa ilingisi kelgenimen esh reti kelmeı-aq qoıǵan. Nemereler mek­tepke baryp, endi Jora «úıishilik tár­bıeshi muǵalimge» aınaldy. Olardy mek­tepke aparady, ákeledi. Keshke qaraı sabaq oqytady. «Mıym atala boldy myna ekeýimen», — dep áıeline shaǵynyp qoıatyn. Ondaıda: «Sen táýelsiz bolamyz», — dep qýanyp ediń ǵoı, mine boldyń. Eshbir basshyǵa táýeldi emessiń! Ózińmen-óziń! Eliń de Máskeýge baǵynbaıdy! Armandaryńa jettińder! Tek memlekettiń qazynasy bos, seniń qaltań qýys!» — dep, qyzylbas qatyny tabalaıdy. «Rossıadan bólindik, ne taptyq! Osy ma jetkenimiz? Jynym ustasa, Otanyma ketip qalam!» dep qorqytatyn. Orynbordyń qyzy ǵoı, biraq ony Reseı qaıtsin? Ol turmaq kóship barǵan qany taza óz orystaryn «qazaqtar» dep shettetip, kún kórsetpeı, shydamaǵandary qaıta kóship kelip jatqan.

Jaısańǵalı da qashanǵy qatynnan sóz estip, qor bolyp otyrsyn, kúnderdiń bir kúninde úıdiń mańynda ashylǵan avtotu­raqqa kúzetshilikke ornalasty. Kúnara táýliktik kezekshilikke barady. Kúndiz tynym tappaı kirgen-shyqqan kólikter men ıelerin ańdyp, zyr qaǵady. Keshke qa­raı belgilengen ýaqytta eki tóbet ıtti qor­shaýdyń ishine jiberedi de, qaqpany tars jaýyp, ydysqa salyp alyp kelgen tamaǵyn jy­lytyp iship, aǵash tósekke jaıǵasady. Qos alaqanyndaı ǵana teledıdardan kıno kóredi, án tyńdaıdy, qalǵyp-múlgip uıyqtaıdy.

Ertesine tań syz bere ıtterin uıasyna qa­map, qaqpany ashyp kólik ıelerin qarsy alady. Kezekshiligin aýystyrýǵa kelgen serigine aman-esen ornyn tapsyrady. Bar bolǵany osy…

Alǵashynda áıeli bul «qyzmetine» qarsy boldy. «Nemerelermen kim aınalysady? Olardy mektepke aparyp-alyp kelý ke­rek, tamaǵyn ýaqtyly ishkizý kerek», — dep bajyldady. Jora da odan kem emes da­ýyspen: «Áli alpysqa da kelmedim, nege bireýdiń balasyn baǵyp úıde otyrýym kerek?! Meniń balalarymdy kim baqty? Ekeýmiz súırep júrip jetkizdik. Áke-she­sheleri ózderi baqsyn!» — dep jaýap ber­di. «Biz olarǵa kómektesýimiz kerek, qazir kapıtalızm, kúnderin kórsin», — dep shań­qyl­dap qoımap edi, bul: «Óziń baq! Áıelsiń! Ájesiń!» — dep aqyryp jiberdi. «Men jumys istep, osy úıdiń nanyn taýyp otyr­myn», — dep qyzylbas ta tepsinip qoıar em­es. «Men erkekpin, senderdi asyraı alam. Sondyqtan jumysqa shyǵam!» — dep eki qolymen as úıdiń ústelin toqpaqtap oty­ryp, teńdik alyp osy jumysqa shyqqan edi.

Buryn aýladaǵy aqsaqal-qarasaqaly bar, jumyssyzdarmen domıno, karta oınap, birýaq syra ishkenin sap tyıdy. Shahmat deısiz be, Jora sıaqtylarǵa ondaı aqsúıek oıyn qaıdan juqsyn? Ol aýlada shahmat oınamaq túgili, mańyna da jýymaǵan. Kórshileri kezdesip qalǵanda:

— Sen bizdi umyttyń ǵoı! Mensinbeı kettiń ǵoı! — dep ókpe artyp jatady. Oǵan Joralary basyn bylǵańdatyp, kúlimsirep tómen qaraı beredi. Bar jaýaby osy. Al, túsinip kór!

Kezekshiliginen bosaǵan kúni ornyn tolty­raıyn dep, kúni boıy nemere qaraı­dy. Aldymen úıge kerek kókónis pen sút ónimderin kótergeninshe ákeledi. Túski as­qa jaqsylap sorpa men qýyrmash jasap qoıady. Nemerelerin mektepten alyp ke­lip, tamaqqa toıdyryp otyryp kórgen-bil­gen­derin surap, áńgimelesedi. Eki aıaldama jer­degi demalys parkine aparyp oıyndary qanǵansha oınatady. Artyq-aýys tıyn-tebenine balmuzdaq alyp beredi. Basynda qarsy bolǵan báıbishesi Jorasynyń osy­laı erekshe tártipti ata bolyp kele jatqa­nyna qarap, qýana bastady. Balalary da rıza­shylyqtaryn bildirgeni me, dál atasy demalatyn kúni qoldaryndaǵy balalaryn da ákelip tastaıtyndy shyǵardy. Osylaı, ózderinshe baqytty bolyp júrgende, tirshi­lik­­teriniń oıranyn shyǵaratyn oqıǵa bol­dy.

***
— Jora, qymbattym, men bittim! Óletin boldym! — dep qyzylbas qatyny syrtqy esikten attaı sala, qol sómkesin tórge qaraı atyp uryp, bosaǵaǵa otyra qalyp eńireı jónelgen.

Asúıde túski astyń qamymen kartop arshyp turǵan Jaısańǵalı áıeliniń ashshy daýysynan shoshyp ketkeni sonsha, ásheıinde ótpeıtin qara pyshaq basbarmaǵyn oryp tústi. Jan degende jalǵyz qatyny oıbaılap jatsa, ońaı ma, qanynyń sorǵalaǵanyna qaramaı, kireberiske júgirdi.

Tizesinen bir qarys joǵary beldemshesi odan ári túrilip, aıaǵyn sozyp salyp qyzylbasy:

— Mine, bári bitti. Kelgen jerim osy boldy! Men endi jarty jylda ólem, sen jas qatyn alyp qutyryp júresiń! — dep qa­ra­dan-qarap aljapqyshyn baılap, úı ishindegilerdiń tamaǵyn jasap alańsyz júrgen kúıeýiniń erteńine baryp kelip zar ılep otyr.

— Svetık, ne boldy sonsha?! Myna oty­rysyń ne? — dep, qan saýǵalaǵan saýsaǵyna qaramaı áıeliniń qoltyǵynan demep turǵyzbaq boldy.

Áıel degen baıqaǵysh emes pe, edenge qarap:

— Mynaý ne qan? — dep baj ete tústi.

— Men ǵoı, men… Seniń daýysyńnan shoshyp ketip, qolymdy kesip aldym, — dep bárine ózi kinálideı endi basbarmaǵyn ekinshi qolymen qysyp ustaı aldy.

— Tańbaısyń ba, endi, jer álemdi qan­damaı! — dep endi jýynatyn bólmege súıreı jóneldi.

Jaısańǵalı kináli balanyń túrine túsip, bet jýatyn jerde basmarmaǵynan qany sorǵalap tur. Sveta úıishilik aptekasyn áke­lip, Jorasynyń jarasyna ıod quıyp janyn shyǵara ashytyp baryp, tastaı etip tańyp berdi. Jaısańǵalı qaıtadan as úıge tartty. Sveta:

— Endi myna túrińmen qalaı kartop arshısyń? Tur bylaı, — dep tar esikten syǵylysa attap, qazanǵa betedi. Kúıeýi endi ne isterin bilmeı oryndyqqa otyra ketti de, kóńilin alańdatqan nárseni surady:

— Jańa nege aıqaılap jylap keldiń? — dedi kózi baqyraıyp. Sol kezde áıeliniń esine nege attandap kelgeni qaıta tústi me:

— Jora! Men óletin boldym… — dep qaıta ańyraı bastady.

— Qoıshy, endi durystap túsindirshi, bylaı, — dedi endi Jaısańǵalı jumsaqtaý únmen.

Sveta qazandaǵy sorpanyń tuzyn kór­di de, qaqpaǵyn qaıta jaýyp, kúıeýine qara­ma-qarsy jaıǵasty. Basyna tóngen qara bulttyń jaıyn bastan-aıaq túsindire bas­tady. Ótken aptada jumystarynda «skrınıng jasatyńdar ári kezekti sanıtar­lyq tekserýden ótińder», — dep tapsyrǵan soń, el qatarly emhanaǵa baryp qan tapsy­ryp, gastroskopıa, mamagrafıa degen ap­parat­tarynan ótip, nátıjesin kútip júrgen eken. Búgin tańerteń jumysyna ýchaskelik medbıke: «Jedeldetip bizge kelińiz», — dep habarlasady. «Estigennen ishim muzdap, qorqyp ketip, janymdaǵylarǵa isimdi tapsyra salyp, júgire jóneldim. Bir­den ýchaskelik dáriger qabyldady da: «Analız­derińizdiń qorytyndysy boıyn­sha sizge mammologke barý kerek», — dedi. Alyp-ushyp, mammologke kelsem, ol analız qo­rytyndylary men meniń keýdemdi sheshin­dirip qarap onkologke jiberdi. Onkolog te keýdemdi qaıtadan palpasıa jasap qarap: «Keýdeńizge túıin baılanǵan, zertteýler nátıjesi boıynsha qaterli isik belgisi sıaq­ty. Onyń zalaldy, zalalsyz ekendigin aýrý­hanaǵa jatyp tekserilgenińizde anyq­taımyz. Ázirge pýnksıa alamyz», — dep, azaptap taǵy analız alyp jiberdi. «Qa­terli isik», — degennen tulaboıym túr­shigip, jumysqa da barmaı úıge qashtym. Olarǵa jol-jónekeı «aýyryp qaldym» dep habarladym», — dep jylap otyryp jaǵ­daıyn aıtyp shyqty. Kirpigine jaqqan súrmesi jaspen shylanyp, opasynyń ústi­nen aǵyp, betiniń aıǵyz-aıǵyzyn shyǵardy.

Qansha degenmen, qyryq jyldaı birge turǵan, qyzdaı qosylǵan qosaǵy emes pe, Jaısańǵalıdyń da áıeline qoıylǵan dıog­nozdyń atyn estigende úreıi ushyp, tóbesindegi býryl tartqan sırek shashy tik turyp ketkendeı. Áıeliniń jylaı-jylaı dombyǵyp ketken júzine aıaýshylyqpen qarap, qandaı jubatý sóz aıtaryn bilmeı úrpıip otyrǵanda syrtqy temir esikti saldyrlata ashyp nemeresi keldi. Ekeýi de keliskendeı oryndarynan atyp-atyp turysty. Áıel aldynda jatqan maılyqpen betin súrtip, erkek esikke qaraı júgirdi.

Keshki tamaq únsiz ishildi.

Túngi tósek te únsiz salyndy.

Erli-zaıyptylar únsiz kelip eki jas­tyq­qa bas qoıdy. Jaısańǵalı jaryna bury­lyp qushaǵyna almaqshy bolyp qolyn sozyp edi, alaqanyna ylǵal tıdi. Áıeli únsiz jylap jatyr edi. Ásheıinde sózge sarań, endi myna únsizdiktiń tuńǵıyǵyna tartylyp bara jatqandaı dybysy tipti shyqpaı qaldy. Bar bolǵany qosaǵynyń dir-dir etken denesin qapsyra qushaqtap, aıyrylyp qalǵysy kelmegendeı baýyryna qysyp, óziniń aıaýshylyǵyn, sharasyzdyǵyn sezdirgendeı boldy. Ásheıinde ár nársege bajyldap, til men jaǵyna súıenip, orys­sha-qazaqsha aralas byldyrlap aýzy jabyl­maıtyn áıel de tuńǵıyqqa túsip ketken­deı, únsiz. Tastaı qarańǵy bólmede qos muńlyqty sol únsizdik qorqytyp, Sholpan juldyz sóngenshe janarlary jumylmady.

Taǵy tamaq ta únsiz ishildi.

Ádettegideı áıeli asyǵys-úsigis ju­my­syna yńǵaılanyp kıinip jatty. Jaısań­ǵalı janyna kelip:

— Svetık, múmkin dıognozda qatelik bolǵan shyǵar, — dep aıta bergeni sol, qyzyl­basy:

— Jora! Olar onkologıadan qateles­peıdi! — dep short kesti.

— Onda osy úıdi satsam da seni emde­tem, — dep erkekshe sóz bastap kele jatyr edi Svetık:

— Aqymaq, basyńdaǵy jalǵyz baspa­nany satyp, qańǵybas bolamyz ba? — dep qaǵyp jiberdi de, oryndyqta bala mysyq sıaqty búrisip jatqan jún-jún sómkesin qushaǵyna qysa syrtqa umtyldy.

Jaısańǵalı álemdegi eń jaqyn adamy quladúzge tastap bara jatqandaı ishi órtenip bosaǵada qala berdi.

Sol kúnnen bastap, «aýrý kirdi — álek kirdi» degenniń ózi boldy. Áıeli Abaı kóshesinde uzynynan sozylyp jaıǵasqan aty jaman «onkologıa ınstıtýty» degen jerge jatyp, on kúnde naqty dıognozyn bildi. Sonyń ózi eken! Qansha jylasa da, attandasa da, sol boldy. Qatyny aıtpaqshy: «Olar onkologıadan qatelespeıdi» eken. Aıaq-qoly jerge tımeı, qalanyń o jaǵynan bu jaǵyna shyǵyp, «qaıda arzan tamaq bar, arzan kıim-keshek bar?» dep domalanyp shapqylap júretin Svetasy shólde qalǵan gúlge uqsap, kúnnen-kúnge solyp bara jatty. «Osy úıdi satsam da seni emdetem!» dep kúshengen erkektiń qolynan túk kelmedi. Úıdi satsa da emdelmeıtin boldy.

Úıdi satpaǵanymen, Svetanyń «Novo­sibir­ge baryp emdelsem» degen armanyn oryn­daý úshin Hoým-kredıt bankke kepilge qoıyp, nesıe aldy. Qystyń kózi qyraýda shekara asyp, Reseı topyraǵyn basyp kóńi­li­ne alǵan aýrýhanasyna jatyp qaral­ǵanymen shıpa qonbady. Kóktemge salym tobylǵy gúldegende qyryq jyl serik bolǵan, Qudaı qosqan qosaǵynan aıyryldy.

Jaısańǵalıdyń jaınap júrgeni, sha­ńyra­ǵynda nemereleri shapqylap, bala­la­rynyń arqa-jarqa bolyp kelip-ketip shańyraǵyn shattyqqa bóleıtini bári qyzyl­bas qatynynyń arqasy eken. Dúnıe-aı, deseńshi! Qyryq sharshy metr qańyrap, alpysty ortalaǵanda ózi ańyrap qaldy.
Jarynyń qaıǵysynan banktiń nesıesin tólemek turmaq, óziniń ishkeni — iriń, jegeni — jelim bolyp júrgende zymyrap jyl ótip, kógerip kóktem qaıta kelip qalypty. Reseıden Svetasynyń tórkinderi, elden óz aǵaıyn-týysy bar, uly men qyzy bar, saby­lyp júrip jylyn ótkizip, quranyn oqyp, sadaqasyn taratty. Qaıtadan qara shańyraǵynda japadan-jalǵyz qaldy. «Qatyn óldi — qamshynyń saby syndy» dep babalary beker aıtpapty. Ol zamanda jerden tirelip kóteriletinderi qamshy bol­ǵan shyǵar. Sondyqtan qatyndy ti­rek kórgen bolar. Myna zamanda qatyn ólse — tirshiligiń qarań qalady eken. Bala­lary da árqaısysy óz bastarymen áýre. Ne­mere­leri de erjetip ózderi shańyraq qur­ǵaly júr. Buǵan kelip kirin jýyp, tama­ǵyn berip, qabaǵyna qaraıtyn tiri jan joq. Úıge syrttan kirer kiris te maqrum. Ár aıdyń aıaǵynda tıetin zeınetaqysyn alyp, páteraqysyn tóleıdi de, qalǵanyn shyjymdap as-aýqatyna jaratady. Áıelin emdetýge alǵan nesıeni umytyp ta ketipti. Al bank bergen qaryzyn umytsyn ba?!

Teledıdaryn serik etip, jabýy kirsińdi bol­ǵan eski dıvanda jatyr edi. Esiktiń qońyraýy shar etti. Baıaǵy keńes dáýirinen qalǵan domalaq temir qońyraý emes pe? Daýy­sy qandaı ashshy edi! Ózin eshkim izdep kel­meıtinin biledi. Balalar da shesheleriniń jyly ótkeli qara kórsetýdi qoıǵan. Qa­zir kórshiler de esikten syǵalamaıdy. Tek syrtqa kúnshýaqtap shyqqanda bi­rin-biri kórip amandasatyndary bar zaman­das­tarymen. «Kim boldy eken?» — dep orny­nan súıretile turyp, sóıleı júrip esik­ke jetti. Ortasyndaǵy barmaqtaı áı­nek­ten syrtqa kóz saldy. Aq jeıde kıgen jas jigit tur eken. Orysshalap «Bul kim?» — dedi temekiden qarlyqqan daýsymen. «Bank kolektorymyn, sóıleseıik», — dedi arjaqtan sypaıy únmen. «Bank» degen sózdi estigende záresi zár túbine ketip, boıynan myń san qumyrsqa júgirip ótkendeı kúıge enip, esikti ash­pasyna bolmady. Qosymsha temir ilgegin qo­ly dirildeı aǵytyp, shıqyldatyp eski esik­ti ashty-aý. Qoltyǵyna pápki qysqan, aq jeıde, qara shalbar kıgen, shashyn jyl­mıta taraǵan uzyn boıly jas jigit tur eken.

— Sálemetsiz be, ata! — dedi tap-taza qa­zaqsha.

— S..s..sálemetsiz, — dep tutyqty Jaı­sań­ǵalı. Bul álde ana tilinde kópten sóı­le­megennen nemese bankten kelip turǵanyn bilip balasyndaı jannyń jetpistegi óziniń mysyn basyp turǵany.

— Jaısańǵalı Turlybaevsyz ba? — dedi jigit. Daýysy erkin.

— Iá…

— «Hoým kredıt» bankten keldim. Byl­tyr­dan beri alǵan nesıeńizdi tólemepsiz, sol boıynsha bank sheshim shyǵardy. Sonyń haba­ryn jetkizýshimin.

— Oıbý, áıelim ólip, esim shyǵyp, nesıe alǵa­nymdy umytyp ta ketippin, — dedi bala aldynda búgjeńdep, umytpaǵanda tóleıtin qarjysy bardaı.

— Mine, mynaý eskertý qaǵazy. Mynda qol qoıyp berińiz, alǵanyńyzdy rastap, — dep zypyldaǵan jigit jyldamdata qa­lam­sabyn shyǵaryp, pápkisiniń ústine ala­qandaı qaǵazdy jaıdy da, qol qoıatyn jerin suq saýsaǵymen nuqyp kórsetti. Jaı­sańǵalı ózi biletin shımaıymen habar alǵa­nyn dáleldep qol qoıdy.

— Ata, saý bolyńyz! Kórsetilgen ýaqytta erteń bankke kelińiz. Áıtpese, úıińiz kepil retinde bankke ótip ketedi, — dep jyldam-jyldam aıtyp shyqty da, odan da jyldam basyp syrtqy esikten shyǵa jóneldi.

Jaısańǵalıdyń shala estıtin qulaǵynda «úıińiz kepil retinde bankke ótip ketedi», — degen sýyq sóz ben qolynda alaqandaı ha­­bar­lama qaǵazy ǵana qaldy. Boıyn sýyq sózden úreı bıledi. Shıqyldap ja­byl­ǵan esigi de ózimen birge shyryldap jabyl­ǵandaı.
Qaltańdap eski dıvanyna qaıta keldi. Ústel ústinde jatqan kózildirigine qolyn sozyp alyp, habarlamany oqydy. Jany shyryldap ulyna telefon soqty. Daýysy dirildep sýyq habardy aıtyp shyqty. Uly:

— Men sol kezde senderge aıttym: «nesıe­den aýlaq júrińder», — dep. Tyńdadyńdar ma?! Ne ol qarjy anama kómektespedi. Endi baspanańnan aıyrylatyn shyǵarsyń, — dep ókkilene sóılep, esin aldy. Qaıyrymsyz uldan qaıyr bolmasyn bilse de:

— Járáıdy! Eń bolmasa, erteń me­ni bankke aparyp qaıtshy, sóılesip, mán-jaı­dy túsindirip keleıik, — dedi jalynǵandaı.

— Meniń ýaqytym joq erteń. Qyzyńa aıtsańshy, úıinde bos otyr ǵoı, — degen uly «ıt ıtti jumsaıdy, ıt quıryǵyn jumsaıdy» de­gen­deı etip sózben shyǵaryp saldy tele­fon­da.

***
Qyzyna telefon shaldy. Ol ertesine ke­le­tin boldy, Qudaı ońdaǵanda. Jaısań­ǵa­lı­dan uıqy qashty. Qulaǵynda «úıińiz ke­pil retinde bankke ótip ketedi», — degen sýyq sóz jańǵyryǵyp turyp aldy. Qatty qo­ryqqanynan ba dáreti ustamaı, on ret tur­dy. Tańdy kózimen atyrdy. Joǵarǵy qa­bat­­taǵylardyń baspaldaqpen tarsyldata túsip syrtqa shyǵyp bara jatqandaryn, kish­ken­taı balalardyń jylap bala-baqshaǵa bar­maýdyń amalyn jasap jatqandaryn, analarynyń shańqyldap, ursyp, erkekter­diń áıelderine zirkildep sóılep bara jat­qandaryn estip, tóseginen turyp, tereze­niń aldyna baryp, jumysqa ketip bara jat­qan­dar­dyń sońynan qarap, shyǵaryp saldy. Bir kezde qońyraýdy baspaı, ózi synaıyn dep turǵan esikti judyryǵymen tómpeshtep qyzy kelgeninen habar berdi. Mekteptegi kezi­nen ádeti sol. Ábden sholjań. Ózine erek­she nazar aýdarǵandy jaqsy kóredi. «Moıa prınsessa!» — dep sheshesi ábden beti­men ósirgen.

— Ne boldy, papa, áli uıyqtap jatyrsyń ba? — dep attandaı esikten endi.

— Qaıdaǵy uıqy! Banktiń habarla­ma­sy­nan shoshyp uıyqtamaı shyqtym, — dep aq­taldy ákesi erke qyzyna tezirek esik asha sal­maǵanyna ózin kináli sezinip. Shashynan ıiskemekke umtylyp edi, qyzy:

— Qane qaǵazy? — dep topylaıyn esik aldyna tompyldatyp tastaı sala qud­dy sheshesine uqsap quıryǵyn bylǵań­da­ta ba­syp, tórgi bólmege tartty. Kóris­pegen­de­rine jarty jyl boldy-aı, baıqus áke ne iship, ne jep júr, kir-qońyn qalaı jýyp júr onymen jumysy joq. Osy banktiń má­se­lesi bolmasa, taǵy jarty jyl kórmese de ýaıymdaıtyn túri joq. Myna túrlerimen ul da, qyz da Jaısańǵalı úıinde ólip qalsa da izdemeıtindeı.

JO-O-OQ! İzdeıdi eken. İzdegende qandaı!

Qyzy ákesimen bankke baryp, mened­jer­men sóılesip jaǵdaıdy bilgen kúnnen bas­tap «ákejan» bolyp shyǵa keldi. Beı­shara áke ony «qyzym meniń basyma tús­ken sordan jany ashyp kúnde bir tabaq kó­jesi men bálishin alyp kelip júr», — dep jaqsylyqqa balap edi. Úmiti qumǵa siń­gen sýdaı joǵaldy. Úı men ákesiniń qu­jattaryn qaǵaz pápkige salyp alyp, úıge turmaıtyn sholjyń qyz banktegi nesıe men ósimin pá­terdi satyp tóleıtin bolyp kelisimge ke­lip­ti. Myna sumdyq úkimdi áke­sine ju­qa­l­ap jet­kizdi. «Qaryzdan qalǵan qar­jyǵa bas­qa aýdannan bir bólmeli páter alyp berem», — dep kóndirdi. Qaryzǵa belsheden batqan Jaısańǵalı qaıtip qarsylassyn?! Kelisti. Úmittenip, zattaryn úıdiń janyndaǵy dú­ken­nen tasyǵan qoraptarǵa salyp, jınalyp júrdi.

Bir kúni qyzy dedektetip jetektep, bank­ke aparyp biraz qaǵazdarǵa qol qoıǵyz­dy, odan notarıýske aparyp taǵy biraz qa­ǵaz­ǵa qol qoıǵyzdy. Sol natorıýske bar­ǵanda erip júrgen erli-zaıyptylar kóńi­line jaqpaǵan. Sóıtse, qarashańyraǵy so­lar­ǵa satylypty. Endi onyń qutmekenine tań­er­teńnen beri kóship kirip jatqan sol ek­eýi. Tań azannan keldi de qarsylasqanyna qara­maı, ústine kıimin de ilgizbeı páterden aı­dap shyqty. Qyzyn natorıýstegi qujattarǵa qol qoıǵaly beri kórmedi. Qansha telefon shal­dy, tutqany kótermedi. «Qaryz tóle­gen­nen qalǵan aqshamen maǵan páter izdep júr me eken», — dep áli úmitti. «Dúnıe-múl­kim­di jınap alaıyn, — dep jalynyp edi, «Qyzyń seni qarttar úıine ótkizemiz degen, saǵan ne dúnıe kerek», — dep esikten ıterip shy­ǵa­ryp, esigin tars jaýyp aldy. Sodan beri aýladaǵy sákide kúnge qaqtalyp otyr.

***
Stepan jaǵdaıdan habarlanǵan soń kórshisin úıge shaqyrdy. Tamaqtandyrdy. Úıleriniń artynda kooperatıvtik garajy bar edi, soǵan ertip baryp:

— Jora, sen endi osynda tur, sýyq tús­ken­she. Oǵan deıin balalaryń da habarlasyp qalar. Tipti bolmasa, amal joq, qarttar úıi­ne barasyń, — dedi qyryq jylǵy kórshisine aıaý­shylyqpen qınala qarap.

Ata-babasynan qalǵan týǵan jerinde bas­panasyz, qanynan jaralǵan balalaryna kúshik­teı de kereksiz bolǵan Jaısańǵalı beli búkireıip, basy salbyrap, garajdyń sýyq bosaǵasyna súıengen qalpy eseńgirep qala berdi.

Bir sháıqaınatym ýaqytta esin jıǵan Jaısańǵalı qarashańyraǵynyń aldyna qoraptarǵa salyp shyǵaryp tastaǵan eski-qusqy zattaryn jańa qonysy — temir ǵa­ra­jǵa súıretilip júrip, tasyp aldy. Son­da jınalmaly tósek bar eken, soǵan kór­pelerdi jaıyp salyp, jastyq tastap ózine yńǵaılady. Bir jaqsysy, Ilıch sha­myn tóbeden jalǵyz lámpishkemen qosyp qoıypty. Kólik turaǵynda kúzet­shi­lik­ten qalǵan qos alaqannyń kólemindeı tele­dı­dardy tastamaǵany jaqsy bolypty. Sony qo­syp aldy. Toq sháınek te tabyla ketti. Endi keshke qaraı ishine el qondyrmasa ,shur­qyrap túnimen uıyqtatpasyn oılap, kó­sheniń arǵy betindegi dúkenge bettedi. Zeınetaqysynan qalǵan tıyn-tebendi sanap jumyrtqa men nan aldy. Beli qıralańdap qaıtyp keldi de jumyrtqany sháýgimge salyp pisirdi. «Qap, sháı alýdy umytyp ketkenim-aı», — dep qınalyp tur­dy da, «qoıshy, sháı meniń ne teńim», — dep kóńi­li bosap kesesine qaınaq sý quıyp, ta­ma­ǵyn jibitýge kiristi. Ózinshe ázirlegen kesh­ki as mázirin qabyldap alyp, ústel or­nyn­daǵy eski otyrǵyshty tóseginiń bas ja­ǵyna qaraı jyljytyp qoıdy. Ústindegi tamaqtyń qaldyǵy men jalǵyz keseni tóseginiń astyna qoıyp, endi otyrǵyshqa teledıdaryn jaıǵastyrdy.

«Qazaqstan» arnasy halyq ánderinen konsert berip jatyr. Ulttyq kıim kı­gen orta jastaǵy ánshi Aqanseriniń «Mań­mań­gerin» naqyshyna keltire shyrqap otyr. Qazaqtyń áıgili ánshisi Aqanseri t­ý­ǵan topyraq — Soltústik Qazaqstannyń Aıyr­taý aýdanyndaǵy Úlken Qoskól mańynda Jaısańǵalı da týyp edi. Shyqqan tegi de — Arǵyn ishindegi Qaraýyl. Bala kúninde kúlli aýylda Aqannyń «Balqadısha», «Láı­lim-shyraq», «Syrymbet» pen osy «Mań­mań­gerdi» shyrqamaıtyn adam bolmaıtyn. Ákesi keremet dombyra shertetin. Bul da zamandastary qatarly sol ánderdi aıta­tyn. Mektep bitirip, Polıtehnıkalyq ıns­tıtýt­qa túsem dep Almatyǵa kelip edi. Jo­ǵarǵy oqýǵa túse almady. Elge qaıtpaı, top­ty joldaspen qalada qalyp qoıdy. Kırov atyndaǵy zaýyttyń jumysshysyna aınaldy. Sol qalǵannan zaýyttyń topty orys tildi jumysshysyna qosylyp, odan Svetasyna úılenip ana tilden de, ulttyq dástúr-salttan da alshaqtady. Halyq áni turmaq, elge barar joldy umytty.

…Mańmańger kekiliń kelte, jalyń maıda,
Baılaǵan seni sylap qalqataı-da.
Júresiń jelmaıadaı janýarym,
Kóreıin qyzyǵyńdy osyndaıda…

Jaısańǵalıdyń esine anaý án salyp tur­ǵan ádemi kisi tústi. «Qaırat Baıbosynov qoı!» dep anyq tanyp, jany yshqynyp ket­ti. Eki samaıyna jasy taramdana aǵyp:

Ahaý, týǵan elim
Balań edim.
Ózińe osynaý ánge sala keldim, —

dep án sózi esine túsip qosyldy. Aqannyń syr­shyl sezimge toly áni jan-dúnıesin oıa­typ, jylap jatty.

«Men ómir súrdim dep júrmin-aý, myna tiri ólik qalpymda. Basymdaǵy jalǵyz bas­pa­naǵa da, qanymnan jaralǵan balalarǵa da ıe bola almaı jatysym mynaý — orystan qalǵan temir garajda. «Esil ótken ómir-aı!», — deıtin baıaǵyda ákesi qor bolyp júrgen jan­darǵa. Sol aıtpaqshy ómirim zaıa ketip, esil ótipti ǵoı», — dep jarty ǵasyrdan soń óz ana tilinde oılap, ańyrap «Ahaý, tý­ǵan elim, balań edim, Ózińe osynaý ánge sala keldim», — dep ózegi órtenip, janaryn jumdy.

---