InfoHub Logo

№16 kolej MKQK
Sapa menedjmenti júıesi
Oryndaǵan: Q-55 top stýdenti – Uzaqbaı Qamarsulý

 

HİH-HH ǵasyrdaǵy fızıka ǵylymynyń jańalyqtary

Fızıka tarıhyndaǵy úshinshi (qazirgi) kezeń 19 ǵ-dyń sońǵy jyldarynan bastaldy. Bul kezeńde zat qurylysyn, onyń mıkroqurylymyn tereńirek zertteý qolǵa alyndy. Elektron ashyldy, onyń áseri men qasıetteri zertteldi (Dj. Tomson, G. Lorens)

Elektrondar dınamıkasyna jáne elektrondardyń sáýleler órisimen áserlesýine baılanysty qazirgi fızıkanyń eń jalpylaý teorıasy — salystyrmalyq teorıasy (A. Eınshteın, 1906) paıda boldy. Jańa teorıa materıa qozǵalysyn jáne sol qozǵalysqa qatysty  fızıkanyń negizgi uǵymdary — keńistik pen ýaqyt jónindegi túsinikterdi jańa beleske kóterip, olardyń qasıetteri jónindegi ǵasyrlar boıy qalyptasqan kózqarasty negizinen ózgertti. Salystyrmalyq teorıasy ǵasyrlar boıy qalyptasqan F. zańdaryn túgeldeı teriske shyǵarǵan joq, qaıta onyń qoldanylý shekarasyn anyqtap berdi. Mysaly, jaryq jyldamdyǵyna shamalas jyldamdyqpen qozǵalǵan denelerge Núton mehanıkasynyń zańdaryn qoldanýǵa bolmaıtyndyǵyn kórsetti. Iadr. prosesterde baıqalatyn energıa men massa arasyndaǵy baılanysty órnekteıtin Eınshteın formýlasy salystyrmalyq teorıasynyń dáıektiligin onan ári aıqyndaı túsedi. 1916 j. Eınshteın ashqan jalpy salystyrmalyq  teorıasy álemniń alys túkpirindegi materıanyń qozǵalysy men ornyqtylyǵyn teorıalyq jolmen zertteýdegi birden-bir asa mańyzdy tásil boldy. Bul teorıa tartylys jaıly eski ilimdi qaıta quryp, jańa satyǵa kóterdi.

M. Plank 20 ǵasyrdyń basynda zattyń sáýle shyǵarýy jáne jutýy úzdiksiz júretin qúbylys emes, úzdikti túrde, energıa úlesteri kúıinde ótetin qúbylys ekenin kórsetti. A. Eınshteın, E. Shródınger, L. De Broıl, V. Geızenberg t. b. Plank ıdeıasyn onan ári damytyp, ony matematıkalyq turǵydan bir júıege keltirdi. Kvanttyq teorıa jáne onyń negizinde kvanttyq mehanıka osylaı qalyptasty. Kvanttyq teorıanyń negizinde atomnyń ár túrli qasıetteri jáne onyń ishinde ótip jatqan prosester túsindirildi (N. Bor t. b.).

20 ǵasyrdyń 2-shıreginen bastap atom ıadrosynyń qúrylymyn jáne onda baıqalatyn prosesterdi zertteýge, sondaı-aq elementar bólshekter fızıkasynyń jasalýyna baılanysty fızıkadaǵy revolúsıalyq ózgerister onan ári jalǵasty. 19 ǵasyrdyń sońynda radıoaktıvtilik jáne aýyr ıadrolardyń radıoaktıvtik túrlenýi ashyldy (A. Bekerel, P.Kúrı, M. Skladovskaıa-Kúrı). 20 ǵasyrdyń basynda ızotoptar anyqtaldy. E. Rezerford ss-bólshektermen atqylaý arqyly azottyń ornyqty (ydyramaıtyn) ıadrosyn ottek ıadrosyna túrlendirdi (1919). Fızıkanyń damýyndaǵy kelesi kezeń neıtronnyń (1932) ashylýyna baılanysty boldy. Bul jańalyq ıadronyń qazirgi nýklondyq modelin jasaýǵa múmkindik berdi. 1932 j. pozıtron, al 1934 j. jasandy radıoaktıvtilik ashyldy. Iadrolyq fızıkanyń damýynda zarádti bólshek údetkishteri eleýli rol atqardy.

20 ǵasyrdyń 40—50 jyldary belgili elementar bólshekterdiń sany birneshe ese artty. Elektron, proton, neıtron, pozıtronmen (sondaı-aq fotonmen) qatar, mezondardń birneshe túri, beıtarap bólshek — neıtrıno, nýklondardyń qozǵan kúıi retinde qarastyrylatyn — gıperondar ashyldy. 1955 j. E. Segre bastaǵan amerıkan fızıkteri — antıprotondy, al 1956 j. amerıkandyq fızıkterdiń basqa bir toby — antıpeıtrondy ashty. Sonymen V. I. Lenın aıtqan «...Atom sıaqty, elektron da sarqylmaıdy, tabıǵat sheksiz...» (Shyǵ., 14-t., 285-6.) degen boljamnyń dáıektiligi onan ári aıqyndala tústi.

Bizge qazirgi kezdegi belgili tabıǵattaǵy zattar negizgi úsh bólshekten (proton, neıtron, elektron) quralsa, álemniń basqa bir túkpirinde antıbólshekterden (antıproton, antıneıtron, pozıtron) quralǵan materıa da (antızat) bolýy múmkin. Bul jaıt tájirıbe júzinde aıqyndalyp, shyndyqqa da aınala bastady. 1965 j. Brýkheıven qalasyndaǵy (AQSH) znergıasy 30 Gevtik protondyq údetkishte, berılıden jasalǵan nysanany protonnyń ótkir shoǵymen atqylaý nátıjesinde alǵashqy qurandy antıadro — antıdeıtron alyndy. 1970 j. Serpýhovtaǵy (SSSR) energıasy 70 Gev-tik protondyq údetkishtiń kómegimen Mendeleevtiń perıodty sıstemasyndaǵy ekinshi hım. element — gelııdiń antıadrosy — antı-gelıı-3 ashyldy. Antızattyń ashylýyna baılanysty, qazirgi kezde ǵalymdar arasynda, álemniń alys túkpirinde antızattan túzilgen antıdúnıe bolýy múmkin degen boljam da bar.

Zat ta, antızat ta negizgi elementar bólshekter men olardyń antıbólshekterinen turady. Dúnıe «kirpishteri» qyzmetin atqaratyn bul bólshekterge berilgen, «elementar» degen attyń ózi de, onyń ári qaraı bólinbeıtin qarapaıymdylyǵynda bolýy kerek. Al qa-zirgi kezde ǵalymdar elementar bólshekterdiń «elementarlyǵyna» da shek keltirip júr. Elementar bólshekterdiń de ózindik ishki qurylysy bolatyndyǵyn dáleldeıtin qubylystar baıqalýda. Qazirgi ústem bolyp turǵan kózqarastyń biri boıynsha shyn máninde bólinbeıtin bólshek bar, al qalǵan bólshekter olardyń túrlishe bolyp qura-lýynan túziledi. Osy pikir negizinde damyp, keń taragan boljam — kvarkter teorıasy. Bul boljam boıynsha elementar bólshekterdiń basym kópshiligi osy kvarkterden turady. Kvarkterdiń de antıbólshegi — a n t ı k v a r k t e r bolýǵa tıis.

Lomonosov Mıhaıl Vasılevıch (1711-1765).

Lomonosov Arhangelsk gýbernıasynda, sharýa semásynda dúnıege keledi. Balalyq shaǵynan bastap ol ákesimen birge teńizden balyq aýlaýǵa baryp júredi. Tym erte, kishkentaı kezinde – aq hat tanyp, ary qaraı oqyp bilimalýǵa asa yntyq bolady. Osy maqsatpen Mıhaıl Lomonosov tońazytylǵan balyq tıelgen arbaly kerýenmen birge,jaıaý Moskvaǵa keledi.

Moskvadaǵy Slaván – grek – latyn akademıasyna oqýǵa túsý úshin ózin dvorán balasymyn dep  aıtýyna týra keldi, áıtkeni oǵan sharýa balasynyń kirýine jol joq edi. Lomonosov munda óte jaqsy oqıdy, ony Germanıaǵa jiberedi. Lomonosov iri ǵalym bolyp shyǵady.  Tipti fransýzdyń bir tarıhshysy Rossıada eki Lomonosov bar, onyń bireýi -  aqyn, ekinshisi – hımık dep eseptegen.

Al, shyndyǵynda, aqyn da, hımık te, fızık te, tarıhshy, geografta  - sol Lomonosov bolatyn.

Bir kúni ol mynadaı tájirıbe jasady: ishine qorǵasyn plasınkalar salyp, dánekerlep bekitken shyny ydysty tarazyǵa tartty, odan keıin ony otqa qyzdyrdy da, salmaǵyn qaıta ólshedi.

Plasınkalardyń syrty totyqty, biraq bul jaǵdaıda da plasınkalardyń jalpy salmaǵy ázgergen joq. Tabıǵttyń negizgi zańdarynyń biri bolyp tabylatyn  - materıanyń saqtalý zańy mine osylaısha ashyldy.

Lomonosov juldyzdar men planetalardy baqylaýǵa arnalǵan teleskop jasap shyǵardy. Osy teleskop arqyly Sholpan planetasyn bizdiń Jer planetamyz sıaqty atmosfera qorshap turǵanyn aıtty.

Albert Eınshteın

Albert  Eınshteın (1879-1955) – HH ǵasyrdyń uly fızıgi. Ol keńestik pen ýaqyt týraly jańa ilim – salystyrmalyqtyń arnaıy teorıasyn shyǵardy. Osy teorıany ınersıaly emes sanaq sıstemasy jaǵdaıyna jınaqtaı kele,  Eınshteın tartylystyń qazirgi kezdegi teorıasy bolyp keletin salystyrmalyqtyń jalpy teorısyn jasap shyǵardy.

Jaryq bólshekter - fotondar jónindegi túsinikti eń alǵash Eınshteın engizgen. Eınshteınniń broýndyq qozǵalys teorıasy jóninen istegen jumysy zattyń qurylysynyń molekýla – kınetıkalyq teorıasynyń aqtyq jeńip shyǵýyna sebepshi boldy.

Eınshteınniń áldeneshe ret soǵysqa qarsy shyqqan progresıvtik qoǵamdyq qyzmetine adamzat zor iltıpat kórsetedi

Paýlıdiń gıpotezasy

Shveısarıa fızıgi V. Paýlı neıtronyń ydyraýy kezinde protonmen jáne  elektronmen birge energıany kózge kórinbeıtin qaısybir  bólshek áreketi degen boljam aıtady. Ol elektr zarádtaryn  tasylmaldamaıdy, sondyqtan ony fızıkalyq prıborlar tirkeı almaıdy. Endeshe, ol atomdardy ıondaı, ıadrony ydyrata almaıdy, ıaǵnı  bólshektiń bar-joǵyn bildiretindeı iz qaldyrmaıdy.

Bólshek qanshylyqty erekshe bolǵanmen, ony eshteńemen árekettespeı dep aıtýǵa aýyz barmaıdy, áıtpese mundaı bólshekti  fızıkaǵa engizý energıasyn saqtalý zańynan  jasyryn túrde bas tartý bolyp tabylar edi. Mine sondyqtan da, Paýlı óziniń gıpotezalyq bólshegi jóninde:  ol zatpen óte álsiz árekettesedi, sondyqtan zattyń qalyń qabatynan iz-tússiz, erkin óte alady dep boljaǵan edi.

Bul bólshekti  Fermı neıtrıno dep atalady,  ol kishkentaı  neıtron degen sóz, Paýlı aldyn-ala boljaǵandaı, neıtronyń tynyshtyq massasy 0-ge teń eken. Bul sózdi: tynyshtyqta turǵan neıtrıno joq dep túsiný  kerek. Japyq dúnıege kelgen bette olar birden 300000 km/s, jyldamdyqpen qozǵalady. Neıtrıno zattyń belgili qalyndyqtaǵy qabatynda zatpen  qalaı áserlesetindigi  eseptelgen. Budan jubantarlyq eshteme shyqpaıdy, bólshekti eksperımentte anyqtaý múmkinshiligi joqqa tán. Jer shary neıtrıno úshin ótkizetin jaryqty jaqsy ótkizetin shynyny eń jaksy sortynan da móldirirek.

---