InfoHub Logo

№16 kolej MKQK
Sapa menedjmenti júıesi
Oryndaǵan: Q-55 top stýdenti - Turlybek Rústem         

 

Aspan deneleri

Qońyrqaı (ǵalamshar)

Qońyrqaı — Kúnnen sanaǵanda altynshy, salmaǵy men úlkendigi boıynsha Kún júıesindegi ekinshi ǵalamshar.

Qońyrqa Kúnnen 1429 mln km (9,58 a.b.) qashyqtyqta ornalasqan. Kúnnen aınalý ýaqyty – 29,46 jyl.

Qońyrqaıdyń shamamen 60 serigi bar jáne eń kúrdeli saqınalar qurylysy bar ǵalamshar.

Jalpy maǵlumat

Qońyrqaı gazdy ǵalamsharlardyń qataryna jatady: ol gazdardan turǵandyqtan qatty beti joq. Ǵalamshardyń ekvatorıaldyq radıýsy 60300 km teń, polárlik radıýsy – 54000 km; Satýrn – Kún júıesindegi eń sopaq ǵalamshar. Ǵalamshardyń massasy Jerden 90 ese asady, alaıda Satýrnnyń ortasha tyǵyzdyǵy bar bolǵany 0,69 g/sm, bundaı shama ony Kún júıesindegi eń sırek atmosferaly ǵalamsharlardyń qataryna jatqyzyp qoımaı, ortasha tyǵyzdyǵy sýdyń tyǵyzdyǵynan tómen ǵalamsharyna jatqyzady.

Óz osinen Satýrn 10 saǵat 39 mınýtta aınalyp ótedi.

Atmosfera

Satýrnnyń joǵarǵy atmosferasynyń 90%-y sýtegi jáne 7 paıyzy gelııden turady. Metan, sý býynyń, amıak jáne basqa gazdardyń qospalary bar. Amıak bulttary Iýpıterge qaraǵanda qoıýyraq bolady.

«Voıadjerdiń» málimetteri boıynsha Satýrnda Kún júıesi eń kúshter bolady, qurylǵylar jel aǵymdarynyń 500 m\s bolatynyn kórsetti. Jel kóbinese shyǵys baǵyty boıynsha júredi (ostik aınalymyna baılanysty). Olardyń kúshteri ekvator soqtyǵysqan kezde azaıady; ekvatordan alshaqtaǵan saıyn batys atmosferlik aǵymdar paıda bola bastaıdy. Keıbir málimetter boıynsha, jelder bulttardyń joǵarǵy qabatynda soǵyp qana qoımaı, ishke 2000 m boılaıdy. Jáne de «Voıadjer-2» kórsetýi boıynsha, ońtústik jáne soltústik jartysharlardaǵy jelder ekvatorǵa sımmetrıaly túrde boılaıdy. Sımmetrıalyq aǵymdardyń kózge kórinetin atmosferanyń túbinde bir-birine baılanysty ekendigi boljanady.

Satýrnnyń atmosferasynda keıde asa kúshti quıyn túrindegi ornyqty túzilýler paıda bolady. Uqsas obektter Kún júıesi basqa da ǵalamsharlarynda da baıqalady (Iýpıterdegi Úlken qyzyl daq, Neptýndaǵy Úlken qara daq). İri «Úlken aq doǵal» Satýrnnyń betinde shamamen 30 jyl saıyn kórinedi, sońǵy ret ol Satýrn betinde 1990 jyl jyly kóringen (odan kishigirim quıyndar jıirek kórinedi).

Kúni búginge sheıin Satýrnnyń betindegi İri geksagon tabıǵaty belgisiz bolyp otyr. Bul ornyqty túzilis ǵalamshardyń soltústik polúsinde ornalasqan, uzyndyǵy 25 myń. Km, durys altyburysh túrinde.

Atmosferada kúshti naızaǵaılar, polárlik jaryqtar, sýteginiń últrakúlgin shashyratýy baıqalady

İshki qurylysy

Satýrn atmosferasynyń túbinde qysym men temperatýra óse túsedi de, sýtegi birtene-birtene suıyq túrge aınalady. 30 myń. Km tereńdikte sýtegi metal túrine aınalady (qysym 3 mıllıon atmosferaǵa jetedi). Metal sýtegindegi elektrotoktardyń aınalymy magnıttik ortany túzedi (Iýpıterden birshama basym). Ǵalamshardyń ortasynda aýyr zattardan turatyn massıvti ıadro bar.

Satýrndy zertteý

Satýrn – Kún júıesindegi kózge Jerden kórinetin bes ǵalamsharlardyń biri. Sharyqtaý sheginde Satýrnnyń jaryǵy birinshi juldyzdyq shama asady.

Satýrndy alǵash ret baqylaǵan Galıleo Galıleı ǵalamshardy birkelki aspan denesi emes, bir-birine janasatyn úsh dene dep, bular Satýrnnyń eki iri serikteri dep boljam jasady. Eki jyldan keıin jasaǵan baqylaýynda serikterdiń ornynda bolmaýy ony tańdandyrdy.

1659 jyly Gúıgens óziniń odan qatty teleskobymen qarap, serikterdiń dene emes – juqa jáne jalpaq saqına ekenin jáne ǵalamsharǵa tımeı turǵanyn kórdi. Jáne Gúıgens Satýrnnyń eń úlken serigi – Tıtan ashty. 1675 jyldan bastap ǵalamshardy zertteýdi Kassını bastady. Onyń baıqaǵany, saqına aralary ashyq eki saqınadan, al ortasyndaǵa anyq kórinetin qýys, ıaǵnı Kassını qýysy turady, jáne taǵy birneshe iri serikterdi ashady.

1979 jyly «Pıoner-11» qurylǵysy alǵashqy ret Satýrnnyń qasynan ushyp ótedi, onyń artynan 1980 jáne 1981 jyldary «Voıadjer-1» jáne «Voıadjer-2» ótedi. Bul qurylǵylar alǵashqy ret Satýrnnyń magnıttik ortasyn baıqap, onyń magnıtosferasyn zerttedi, Satýrn atmosferasyndaǵy quıyndardy baıqady, saqınalardyń anyq (detaldy) qurylysyn aldy jáne quramyn anyqtady.

1990 jyldary Satýrndy, onyń serikterin jáne saqınalaryn Habbl teleskoby zerttedi. Uzaq baqylaýlar «Pıoner-11» jáne «Voıadjer» qurylǵylarynyń ǵalamsharlardyń qasynan bir ótip ketip, tolyq zerttelmeı qalǵan kóptegen jańa málimetter ákeldi. 1997 jyly Satýrnǵa Kassını-Gúıgens qurylǵysy ushyp, jeti jyldan keıin 2004 jyldyń 1 shildesinde Satýrn júıesine jetip, ǵalamshardyń orbıtasyna endi. Kem degende 4 jylǵa sozylatyn bul mısıanyń negizgi tapsyrmalary bolyp saqınalardyń qurylysy men dınamıkasyn zertteý jáne atmosferasy men magnıtosferasynyń dınamıkasyn zertteý bolyp tabylady. Odan basqa, arnaıy «Gúıgens» zondy qurylǵydan ajyrap, Qońyrqaıdyń serigi Tıtanǵa qondy.

Serikteri

2007 jyldyń shilde aıyna Qońyrqaıdyń 60 serigi belgili. Olardyń 12-si Voıadjer-1 (1980), Voıadjer-2 (1990), Kassını (2004—2007) mısıalarynyń arqasynda ashylǵan. 2006 jyly Gavaı ýnıversıtetindegi Devıd Djýıttiń basshylyǵyndaǵy ǵalymdar toby Sýbarý atty japon teleskobynyń kómegimen 9 serik ashqanyn habarlaǵan. Olardyń barlyǵy ırregýlárly serikterge jatady, olar sozylǵa ellıptıkalyq orbıtasymen erekshelenedi, jáne boljam boıynsha ǵalamsharlarmen qatar túzilip, keıin olardyń tartylys kúshimen tartylǵan. Djýıttiń toby 2004 jyldan beri barlyǵy 21 serik tapqan. Serikterdiń eń úlkeni – Tıtan. Ǵalymdardyń boljaýy boıynsha, bul seriktegi orta bizdiń ǵalamsharymyzdyń 4 mıllıard jyl burynǵy túrine, Jerde ómirdiń jańa týǵan kezine uqsas.

Saqınalary

Qońyrqaı Kún júıesi eń kúrdeli saqınalardyń júıesine ıe. Saqınalar júıesiniń shetteri ekvatordan 67 myń. Jáne 121 myń. Km qashyqtyqta ornalasqan. Saqınalar úlkendigi birneshe mıkronnan bastap, birneshe ondaǵan metrge jetetin bólshekterden turady, olardyń quramdarynda muz, tas porodalary, temir oksıdi bar. Ortasynda qýysy bar kóptegen saqınalar belgili, qýystardyń eń irisi — Kassını qýysy.

Qyzyqty maǵlumat

Qońyrqaıdyń qatty beti joq, onyń ortasha tyǵyzdyǵy Kún júıesindegi eń tómen shama. Ǵalamshar negizinen keńistiktegi eń kóp taraǵan sýtegi jáne gelıı elementterinen turady. Demek, eger Qońyrqaıdy sıdyra alatyn gıpotetıkalyq muhıtty elestetip qarap, onyń betine Qońyrqaıdy qoısaq, ol júzip júrer edi!

Ýran planetasy

Satýrnnyń arǵy jaǵyndaǵy Ýran planetasy kóp ǵasyrlar boıy planetalardyń eń jyraǵy sanalyp keldi. Muny HÚİİİ-ǵasyrdyń aıaǵynda V.Gershel ashqan edi. Quralsyz kózge Ýran áreń kórinedi. Al HİH ǵasyrdyń 40-jyldary júrgizilgen dál baqylaýlar Ýran qozǵalysynda, sol kezdegi belgili planetalar tarapynan bolatyn uıytqýlardy eskergendigi jolynan, sál ǵana aýytqý bar ekenin kórsetti. Levere jáne Anglıada, eger Ýran qozǵalysyndaǵy aýytqýdy belgili planetalar týǵyzatyn túsindirmeıtin bolsa demek, oǵan taǵy da bir belgisiz deneniń tartýy áser etti. Olar óziniń tartýymen osyndaı aýytqýlardy týǵyzǵan belgisiz dene Ýrannyń arǵy jaǵynda qaı jerde bolýy kerek ekenin dál bir ýaqytta derlik eseptep tapty. Olar belgisiz planetanyń orbıtasyn, onyń massasyn eseptep shyǵardy da, belgisiz planeta sol kezde qaı jerde ekenin bilip onyń aspandaǵy ornyn kórsetti. Osy planeta solardyń siltegen jerinen 1846 jyly teleskoppen Ýrannyń serigi Neptýn tabyldy. Úlken planetalar dep atalatyn 9 planeta bar ekeni málim. Olar Kúndi elıpstiń orbıtalarymen bir jazyqta derlikteı aınalyp júredi. Kúnnen qashyqtyǵynyń ósý retimen olar: Merkýrıı, Sholpan, Jer, Mars pen Iýpıter, Satýrn, Ýran, Neptýn jáne Plýton. Olardyń kóbisi Kúndi Ýran orbıtasynyń arǵy jaǵynan ótip ketip, elıpspen aınalady. Satýrnnyń ekvatorynda aınalys perıody 10 saǵat 14 mınýt, Ýrandiki 10 saǵat eken. Alyp planetalar Kúnnen tym alys bolǵandyqtan, olardyń temperatýrasy mynandaı: Ýrandiki – 120S^o, Ýrannyń  tyǵyzdyǵy  1,5 g/sm³.  Ýrannyń  1 jylynyń ózi 84 jer jylyndaı ýaqytqa sozylady. Tek Ýran men Sholpan ǵana óz osterinen aınalǵanda ózge planetalardyń osterinen aınalatyn jaǵyna qaraı aınalmaıdy.

Merkýrıı

Merkýrıı – Jer tobyna jatatyn ǵalamsharlardyń ishindegi eń shaǵyny. Onyń dıametri 4880 km (Jerdiń 0.383 dıametrindeı) , massasy  – Jerdiń 0.056 massasyndaı, al ortasha tyǵyzdyǵy  – 5.42 g/sm³ . 1947 jyly naýryzdyń 29-da amerıkan ǵalamshararalyq «Marıner-10» stansıasymen 233000-nan 7340 km-ge deıingi (stansıanyń ǵalamsharmen onan keıingi eki ret jaqyndaýy kezinde túsirilgen sýretterde) qashyqtyqtan alynǵan sýretter onyń Aıǵa uqsas ekenin kórsetti. Kesekóldenenderi birneshe metrden 625 km-ge deıin jetetin, keıde taramdalǵan jaryq sáýleleri jáne ortalyq shaǵyn taýlary bar maıda jáne iri qazanshuńqyrlar; uzynnan – uzaq sozylyp jatqan (200km-ge deıin) keń (10km-ge deıin) alqaptar, setinegen jáne jarylǵan jerler bıiktigi 2-3 km, uzyndyǵy júzdegen kılometr iri qulamalar; tóbeleri men bıiktikteri  4 km-ge jetetin; bir-birinen alys bytyraı ornalasqan taý jotalary, mine Merkýrııdiń kelbeti osyndaı.

Keıbir qazanshuńqyrlardyń túpteri qatyp qalǵan lavamen kómilgen, ondaılar taý qıalarynda da kezdesedi. Keıbir jerinde qatqan qalyń lava aǵyndarynan taý shyndary kyltıyp kórinedi. İri  qazanshuńqyrlardan jan-jaqqa taraǵan jaryq sáýleler, shamasy, Aıdaǵy sıaqty maıda qazanshuńqyrlardyń jıi ornalasqan tizbegi men olardyń aınalasynda shashylyp jatqan maıda dán tárizdi zattar bolýy kerek. Ǵalamshardyń qaraıǵan aımaqtary qýań dala dep atalǵan jáne olarǵa Germes jónindegi ejelgi grek mıfologıasyndaǵy esimdermen baılanysty (Merkýrıı – rım mıfologıasy boıynsha atalǵan ): Afrodıta qýań dalasy, Atlant qýań dalasy, Germes qýań dalasy jáne t.b. dep at qoıylǵan. Aı teńizine uqsaıtyn dóńgelek pishindi jeti oıpat tegistik dep atalady. Olardyń altaýynyń kólemderi 600 km-den 980 km-ge deıin, al jetinshisiniki – 1300 km-ge   jetedi. Ol Aptap jazyǵy delinedi, óıtkeni Kún sáýlesiniń neǵurlym kúshti qyzdyratyn aımaǵynda ornalasqan.

Halyqaralyq kelisim boıynsha Merkýrııdegi iri qazanshuńqyrlarǵa gýmanıtarlyq ǵylym men óner salasyna eńbek sińirgen qaıratkerlerdiń esimderi berilgen, olardyń ishinde Lermontov, Nızamı, Pýshkın, Repın, Chaıkovskıı, Chehov, Shevchenko jáne basqa esimderi bar.

Ǵalamshar fazalarynyń anyq ajyratylýy, bet – bederi men taýlary kóleńkesiniń anyqta aıqyn kórinýi Merkýrııde atmosferanyń joqtyǵyn dáleldeıdi.

Jerden jasalǵan radıolakasıalyq baqylaý Merkýrııdiń ilgeri qaraıǵy baǵytta (Jer sıaqty) P = 58,65 jer táýligi mezgilinde bir aınalyp shyǵatynyn tujyrymdady, bul onyń Kún tóńiregindegi aınalym merziminiń dál úshten ekisine (T = 87,97^k T = 88 ^k) teń . Ǵalamshardyń aınalý merzimi onyń juldyzdyq táýliginiń uzaqtyǵyn kórsetedi jáne ol kúndik táýlikten kún men túnniń uzaqtyǵynan nemese eki taltús aralyǵyndaǵy ýaqyttan ájepteýir ózgeshe.  Merkýrııdiń kúndik táýliktiń uzaqtyǵyn sınodtyq qozǵalysy boıynsha myna tendeý arqyly (qarańyz: Voronsov – Velámınov B. A. Astronomıa. Orta mekteptiń 11-klasyna arnalǵan oqýlyq.. –  M, 1987 – 36-bet ) esepten shyǵarýǵa bolady:

1/S = 1/P – 1/T

Sonda, Merkýrııdegi kúndik táýlik S = 2T = 176 jer táýligine, nemese eki merkýrıılik jylǵa sozylady. Óıtkeni ǵalamshardyń osi onyń perıodynyń jazyqtyǵyna qaraı bar bolǵany 1⁰ – qa eńkeıgen, sondyqtan ǵalamshardyń barlyq aýdanynda Kúnniń shyqqannan batqanǵa deıingi ýaqyty onyń bir jylyna (88 jer táýligi) teń keledi jáne túni de osynsha ýaqytqa sozylady.

Uzaq kúnde ǵalamshardyń ekvatorlyq aımaǵynyń beti  480⁰S-qa deıin, al qonyrjaı aımaǵynda – 340⁰C-qa deıin qyzady. Túnde ǵalamshar beti – 180⁰C –qa deıin sýıdy.

Merkýrııdegi magnıt órisi Jerdikinen 150 ese az ekeni anyqtaldy. Magnıt órisiniń bolýy ǵalamshardyń ortasha tyǵyzdyǵymen astasa otyryp, onda tyǵyz temir ıadrosynyń bar ekenin dáleldeıdi, onyń kesekóldeneńi, ǵalamshardyń 0,75 dıametrindeı – ıaǵnı 3660 km shamasynda. Ǵalamshar qyrtysynyń qalyńdyǵy 600 km-ge jaqyn. Ǵalamshar radıosáýlesi kóp emes. Merkýrııdiń serigi joq..

---