InfoHub Logo

M. Mámetova atyndaǵy gýmanıtarlyq koleji
Zarına Ermekbaıqyzy

Fızıkany oqytýda ekologıalyq tárbıeniń máni
Ǵylymı-tehnıkalyq progrestiń jedel damý barysynda, qoǵam men tabıǵattyń qarym-qatynas máselesindegi kúrdeli shıelenisterdi durys sheshe bilý, búkil jer sharynyń bolashaǵyn, árbir adamzattyń ómirin saqtaýǵa múmkindik týady. Óıtkeni, óndiristiń damýy barysynda tabıǵı qorlardyń daǵdarysqa ushyraýyna, qorshaǵan tabıǵı ortanyń lastanýyna sebepshi bolyp, jańa daǵdarystardyń týyndaýyna uıytqy bolady. Tabıǵat álemi adamdardyń tirshilik etý ortasy. Al, adamdar tabıǵatsyz ómir súre almaıdy.

Sońǵy jyldardaǵy memlekettik josparlardy oryndaý, óndiristi órkendetý negizgi mindeti bolyp, tabıǵatty (aýany, sýdy, ósimdikter men janýarlar dúnıesin) qorǵap, ıadrolyq jarylystar, tabıǵat baılyqtaryn orynsyz paıdalaný, tabıǵatty aýrýǵa ushyratty. Jutatyn aýamyz, ishetin sýymyz, jeıtin tamaǵymyzdyń quramynda ýly zattar kóbeıdi. Zavodtardan shyǵatyn qaldyqtar súzgiden durys ótkizbesten aýaǵa taralyp, osynyń nátıjesinde ókpe, rak, júrek, psıhıkalyq aýrýlar sany kóbeıip barady. Dúnıe júzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimetine súıensek, aýrýlardyń 80-90% ishetin as sýynan jáne jutatyn aýadan týyndap otyrǵany kórinedi.

Qazaqstan azamattarynyń densaýlyǵy, bilimi men ál-aýqatynyń artýyn qamtamasyz etý maqsatymen, Prezıdentimiz N. Á. Nazarbaevtyń «Qazaqstan 2030» atty óz halqyna joldaýynda adamdardyń densaýlyǵyn jaqsartý, aýrýlardy boldyrmaý jáne salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý úshin ekologıalyq problemalardy sheshý qajettigi atap aıtylǵan Prezıdenttiń joldaýynda: «Ekologıalyq nashar ahýal búginde adam óliminiń 20%-ke sebep bolyp otyr, ol keıbir aımaqtarda jaǵdaıy munan da qıyn, otandastarymyzdyń úshten biri sapasyz tamaqtanbaý da teris demografıalyq saldarǵa ákep soǵady; - degen.

Ozon qabatynyń juqarýy, ýly tuzdy jańbyrlardyń jaýýy, hımıalyq zattarmen lastanýy – adamnyń is-áreketinen jasalǵan qasiret bolyp tabylady. Tabıǵattyń osyndaı kúıge ushyrap, elimizdiń kóptegen jerleriniń apat aımaǵyna aınalýynyń bir sebebi – ekologıalyq bilim men tárbıeniń tómendigi.

Qorshaǵan ortany qorǵaý – adamzattyń aldynda turǵan basty problemalardyń biri. Tabıǵatty qorǵaý taqyrybymen jeke tanystyrýda fızıka sabaǵynyń da múmkindikteri kóp. Munyń ózi fızıkalyq zańdar men qubylystardyń mánin ashyp, sabaqtyń qyzyqty ótýine sebep bolar edi. Oqýshylarǵa tabıǵatty qorǵaý qajettigin tehnıkanyń qaýyrt damýy oǵan eleýli zıan keltiretindigin eskertý oryndy. Aýanyń lastanýy jóninde naqty faktiler keltirgen jón. Mysaly jyl saıyn álemdik muhıtqa on mıllıon tonnaǵa jýyq munaı aǵyzylady. Qazirgi kezde aýa atmosferasynda gaz tektes jáne qatty qospalardyń úlesi eleýli artýda. Dúnıe júzindegi barlyq energetıkalyq qondyrǵylar atmosferaǵa jyl saıyn 200-250 mıllıon tonna kúl jáne 60 mıllıon tonnaǵa jýyq kúkirrti angıdrıd shyǵarady. Nıkel zaýytynyń elektr balqytý sehtarynda paıdalanylǵan gazdyń quramynyń ¾ bóligin metal quraıdy. Mine kásiporyn tek aýany lastap qana qoımaı baǵaly shıkizattan da aırylyp otyr.

Lastaýdyń taǵy bir kózi avtomobıl transporty bolyp tabylady. 300mılıonnan astam ishten janatyn dvıgateli bar avtomobılder jyl saıyn aýaǵa mıllıondaǵan tonna kúkirt jáne azot totyqtaryn, sýtekti kómir, kómirtekti totyǵyn shyǵarady. Munyń ózi adamǵa qaýipti. Lastanýdyń fızıkalyq faktorlaryna elektromagnıttik óris, shý, radıoaktıvti sáýlelený, vıbrasıa, gravıtasıalyq óris jáne ónerkásiptik qondyrǵylardyń jylýy jatady.

Vıbrasıa – ártúrli mehanızmder jumysynyń nátıjesi. Ol jabyq ǵıbratta jumys isteıtin mashınalar ekeni belgili, onda vıbrasıadan adamdardy qorǵaý qajet nemese vıbrasıasyn aýyr transporttyń júrisiniń áserinen paıda bolǵan vıbrasıadan arhıtektýra eskertkishteri búlinýde. Kóne arhıtektýra eskertkishterin búlinýden saqtaý úshin fızıkter temir beton bloktardyń arasyna kaýchýk bloktar salynǵan korzına jastyqty asfálttalǵan jol salýdy usynady.
Osy materıaldardy fızıka páninen «Erkin jáne eriksiz terbelister» taqyrybyn ótkende qoldanýǵa bolady.

Biz dybys áleminde ómir súremiz. Qajetti sıgnaldardan bóten bizge transporttyń, jumys istep turǵan mashınalardyń jáne bar daýysqa qoıylǵan aýdıo aparatýralardyń úni áser etedi. Degenmen adam tolyq tynyshtyqta ómir súre almas edi. Adam dybysty tolyq estı alady. Bul japyraq sybdyry aqyryn oınalǵan mýzyka taǵy basqalar. Qorshaǵan ortadaǵy san alýan dybystyń ishinde haostyq jaǵymsyz túri shý. Shýmen adam balasy ejelden kúresip keledi. Máselen, Italıadaǵy Sıbarıs atty ejelgi grek kolonıasynyń turǵyndary óz qalasynda túnde shýlaýǵa tıym salyp, ustahana men sheberhanalarda qala syrtyna salǵyzatyn bolǵan. Qatty dybys zıandy. Shý adamda qan aınalymyn buzady, zat almasý ózgeredi, asqazan jarasyn, gıpertonıany t. b. aýrýlady týdyrady. Shý deńgeıiniń normalary bar. Qaýipti deńgeı, asa qaýipti tabaldyryǵy, metr bolý deńgeıi.

Radıoaktıvtik lastaný qaýpi ýrannyń ydyraý reaksıasy ashylǵannan bastap paıda boldy. Bul basqa lastaný kózderine qaraǵanda erekshe bolyp tabylady. Radıoaktıvti nýklıdterdi ıadrosy turaqsyz hımıalyq elementterdiń zarádtalǵan bólshekter shyǵaratyn qysqa tolqyndy elektromagnıttik sáýlelený deýge bolady. Bıosferada radıoaktıvti sáýlelenýdiń eki túri belgili:syrttaı jáne ishteı sáýlelený. Syrttaı sáýlelenýdiń kózi radıoaktıvtik nýklıd arqasynda bolady. Al, ishteı sáýlelený adam aǵzasyna sý, tamaq jáne aýa arqyly túsken radıoaktıvti elementter arqyly júredi. Radıoaktıvti sáýlelenýdiń adam aǵzasyndaǵy mólsherin aıqyndaý úshin rentgenniń bıologıalyq ekvıvalenttigi (ber) nemese zıvert (Zv)ólshem birlikteri paıdalanylady. Kóp jaǵdaıda radıoaktıvti lastaný bıosferada adamnyń qolynan jasalady desek bolady. Mundaı lastaný atom elektrostansıalary, ıadroly qondyrǵysy bar sý asty qaıyqtary, ýran óndiri jáne t. b óndiristerde radıoaktıvti qaldyqtardy tıimsiz qoldanýdyń nátıjesinen paıda bolady. Qorǵanys joldaryn paıdalaný zańdylyqtaryn bilse jáne oryndasa mundaı lastanýlar adam aǵzasyna jáne qorshaǵan ortaǵa zıany bolmas edi. Osy maǵlumattardy «Radıoaktıvti sáýleler, bıologıalyq áseri» taqyrybynda aıtsa oqýshylar radıasıa uǵymyna qosymsha málimetter alar edi.

Qazirgi tańda ekiniń birinde uıaly telefon. Osy telefonnyń adam aǵzasyna qanshalyqty zıan ekenin bilemiz be? Qazir álem ǵalymdary bul turǵyda belgili bir tujyrymdamaǵa kele bastady. Máselen uıaly telefon adamnyń zerdesin zardapqa ushyratady. Este saqtaý qabileti múlde joıylady. Uıaly telefonmen uzaq sóılesken adam ashýshań mazasyz kúıgelek bolady. Uıaly telefon elektromagnıttik tolqynnyń ortasy ekeni belgili. Al adamnyń ózi elektromagnıttik tolqyndardyń júıesi bolyp tabylady desek qate aıtpaǵan bolar edik. Bárimizge belgili bizdiń qanymyz tuzdy oń jáne teris ıondar (NaCl). Osyǵan sáıkes bizde dıfýzıalyq tok týady. Odan ári qandaı proses júretini belgili, elektr togy, elektromagnıttik óris, odan ári aýra, bıopole t. b.

Álemdegi ǵalymdar uıaly telefonnyń áserinen adamnyń densaýlyǵyna zıan keletinine esh kúmándary joq ekenin aıtady. Máselen 2010 jyly 500000 adam mıdan zaqymdanǵan bolsa, kóz aýrýyna shaldyqqandar sany da osynsha bolatyny belgili bolyp otyr. Munyń bári uıaly telefonnyń áseri. Qazirgi tańda bul kórsetkish jylyna 30-50 myń bolyp otyr. Osy jaıttardy bile otyryp «Elektromagnıttik tolqyndar» taqyrybynda sóz qozǵasaq bundaı kórsetkishter bolmas edi. Árıne bul telefondy qoldanýǵa bolmaıdy degen emes. Uıaly telefondy qaltada júrek tusynda belde qosýly kúıde ustamaý, mashınada, lıftide jáne metalmen qorshalǵan aýmaqtarda qoldanbaý t. b sıaqty keıbir zańdylyqtaryn saqtaý qajet.

Fızıkalyq faktorlardyń biri – jylýlyq lastaný. Aýaǵa kásiporyndar men jeke qondyrǵylarda paıdalanylǵan bý men gazdar arqyly jylý bólinip, onyń jyldyq úlesi myńdaǵan qalaǵa jetedi. Energıany paıdalaný qarqynynyń ósýi jylýlyq balanstyń ıaǵnı klımattyń ózgerýine ákep soǵady. Sonymen birge qyzdyrý kezinde aýadaǵy sý býymen kómirqyshqyl gazynyń molekýlalary kúnniń qysqa tolqyndy sáýlelerin ótkizedi de ony jutyp alady, ıaǵnı jerden taralatyn uzyn tolqyndy sáýlelerdiń 78 paıyzyn ustap qalady. Mine sol sebepti SO2-niń atmosferaǵa taralý men ajyraýyn bilýdiń mańyzy zor. «Jylý mashınalarynyń jumys prınsıpi» taqyrybyn qarastyrǵanda muǵalim osyny eskergen jón. Qorshaǵan ortanyń fızıkalyq lastanýyn túsindire kelip muǵalim myna sharttarǵa erekshe toqtaǵany durys: lastaný kózderi, lastanýdyń tıgizetin zıany jáne onymen kúres tásilderi.

Qorshaǵan ortany qorǵaý máselesine sabaqtan tys ýaqyttarda da oralýǵa bolady. Mysaly, «Fızıka jáne qaldyqsyz tehnologıa» atty konferensıa uıymdastyrýǵa bolady.
Barlyq tanymdyq qyzmet kezeńderinde ekologıalyq mádenıetti qurastyrý kele – kele bolady, basqa bólek jalpy bilim berý pánderinde oqytylady. Úzilissiz ekologıalyq bilim júıesindegi, mekteptegi barlyq oqytý – tárbıe prosesi mazmunyndaǵy, oqytý pánderi jáne ıntegraldy kýrs ekologıalyq mádenıetke jáne oqytýshyǵa baǵyt bolyp, berip turǵan pániniń maǵynasyn túsinýge kómektesý.

Ekologıalyq mádenıet barlyq oqýshylardyń oılarynda qurastyrylýy kerek, ony qurastyrýǵa mektepke úlken jaýaptylyq jatady. Ekologıalyq mádenıet negizi salasyna jaratylystaný bilimi jatady, bul oqýshylardyń bilim júıesine, qazirgi zamanǵy adekvattyq ǵylymı álem sýretin qurastyrý, ekologıalyq oılaý, álemditaný, baǵaly jobalar, ekologıa zańyn túsinýge kómek kórsetý múmkindigi, tájirıbeli qyzmetter, tabıǵatty paıdalaný.
Qarastyrylǵan máseleni saraptaý boıynsha oqýshylardyń jaratylystaný biliminde ekologıalyq mádenıetti oqytý jetispeıtindigi anyqtaldy.

Ekologıalyq mádenıet, jalpy adamzat mádenıetindegi quramdas bóligi bolyp keledi, adam arasyndaǵy qundy qarym – qatynas kólemi jáne áleýmetti tabıǵat ortasyndaǵy prosestiń paıda bolýy jáne materıaldyq jáne rýhanı qundylyqty jáne minezin anyqtaıdy, baǵaly baǵyt júıesi paıda bolady jáne qoǵamnyń jaýaptylyq satysy jáne turaqty bıosferadaǵy jeke adamdy saqtaý, ekologıalyq is - áreketti dáleldeý jáne adamzat qyzmetiniń sheshiminde jáne barlyq túrlerde ıgeriledi, tabıǵatty qorǵaý jáne tanýmen baılanysty.

Naqty faktilermen, qyzyqty mysaldarmen fızıka sabaǵynda ekologıalyq bilim berý onyń pándik mánin jan-jaqty ashýmen qosa oqýshylardyń qorshaǵan ortaǵa súıispenshiligin arttyra túsedi.
Tabıǵatty aıalaý, sonyń negizinde ımandylyqqa, izgilikke baýlý bala tárbıesindegi ulttyq tamyrdan nár alyp, ekologıalyq oı-tujyrymdar balanyń qorshaǵan tabıǵat ortasymen jáne ómir súrip otyrǵan qoǵamyndaǵy qalyptasqan ǵylymı uǵym túsinikterimen baılanystyrsa, soǵurlym óz týǵan jerin, elin qorǵaýǵa, tabıǵat baılyqtaryna uqypty qaraýǵa mindetteıdi.

Ádebıetter tizimi
1. «Qazaqstan 2030» strategıasy
2. «Matematıka jáne fızıka» ǵylymı ádistemelik jýrnaldary 2002-2005 j
3. Metodıka prepodavanıa fızıkı v 8-10 klassah sredneı shkoly. ch. 1 ı ch. 2/ V. P. Orehov, A. V. Ýsova, I. K Týrysheva ı dr: Pod. red. V. P. Orehov, A. V. Ýsova. -M:Prosveshenıe, 1980.
4. «Fızıka v shkole» naýchnyı metodıcheskıı jýrnal 1982-1985g
5. «Fızıka» podpısnaıa naýchno-popýlárnaıa serıa 1987g №1-12