InfoHub Logo

Adamdy tárbıeleý – demek onyń erteńgi
qýanyshqa ıe bolatyn keleshek jolyn tárbıeleý.
A. S. Makarenko

Ulttyń bolashaǵy – urpaǵynda bolsa, urpaqtyń tárbıesi – ustaz qolynda. Al, ustaz muraty – jetilgen, tolyqqandy azamat tárbıeleý. Tárbıe berý – ózgermeli ómir talabyna jaýap berýi tıis. Buǵan qoǵamdyq ómirge derbes sheshim qabyldap, oıdy sanaly túrde túsinýge qabiletti jeke tulǵany tárbıelemeıinshe qol jetkizý múmkin emes. Urpaq tárbıesi – adamzat balasynyń asyl muraty. Úshinshi myńjyldyqta jastar qandaı bolýy kerek? – degen jandy suraq árbir sanaly adamdy oılandyratyny sózsiz.

Sondyqtan da Elbasymyz N. Nazarbaev halqymyzdyń aldynda: “XXI ǵasyrdy qurýshy isker, ómirge ıkemdelgen, jan – jaqty mádenıetti jeke tulǵany tárbıeleý kerek”– dep jaýapty mindet qoıyp otyr. Iaǵnı tárbıe júıesine júkteler júk te jeńil emes. Qandaı isti bolsyn bastaý, ony ómirge endirý ońaı sharýa emes. Urpaq tárbıesi – bul bolashaq tiregi, memlekettik mańyzdy is. Tárbıe joly qıyn jol. Ómirdi órnekteıtin adam ustaz shákirt aldyndaǵy paryzyn eshýaqytta umytpaıdy. Múlt ketse úlken qatelik jiberip alatynyn biledi. Al tárbıede ketken qatelikti túzeý ońaı is emes.

Oqý-tárbıe jumystaryn mazmundy, úlken daıarlyqpen, jaýapkershilikpen uıymdastyryp, ýaqytpen sanaspaı, júzege asyrýda basty tulǵalardyń biri – synyp jetekshileri. Shákirtterine baǵyt-baǵdar berip, ómirlik tájirıbelermen tanystyryp, aldyńǵy tolqyn aǵalar ómirin úlgi etip, aqyn-jazýshy shyǵarmalaryn oqytyp, damytady. Oqýshynyń kúndelikti sabaqtarǵa qatysýyna, tárbıe jumystaryna belsene aralasýyna, synyptan tys jáne mektepten tys jumystaryna úles qosýyna, úıirmege, ádebıet pen ónerge yntalanýyna, ǵylym men tehnıkaǵa qyzyǵýyna synyp jetekshileriniń tıgizer yqpaly da mol.

Synyp jetekshileriniń eńbekterine qaraı, óz ýaqyttaryn tıimdi jumsaı bilýlerine oraı shartty túrde ekige bólýge bolatyndyǵyn baqylaýlar men tájirıbeler kórsetedi:
Birinshi top– kúndelikti talaptar deńgeıinen shyǵa almaıtyn, eńbegin ǵylymı-ádistemelik negizde uıymdastyra almaýynan ortaq júktemede jumys isteıtinder. Óz eńbekteriniń nátıjelerine ózderi qanaǵattanbaıdy, shákirtterine rıza emes, synyp jetekshisinen bosaǵysy keletinder.
Ekinshi toptaǵylar - josparly, júıeli, asyqpaı eńbek etetinder, shákirtterimen aqyldasa, áriptesterinen úırene, ata-analarmen birlese jumys istep, kópshilikti iske aralastyryp, ózi de izdenis ústinde júretinder.

Birinshi toptaǵy synyp jetekshileriniń is-áreketterin taldasaq, sátsizdiktiń sebebi olardyń jumys kólemderiniń moldyǵynan emes, ózara baılanyspastan, oqýshylardyń eńbekterine baǵyt bere bilmeýlerinen, sapasyz eńbekten, daıyndyqtardy ýaqytynda júrgizbeı, kezdeısoq tabysqa ıe bolýdy kózdeýlerinen. Al ekinshi toptaǵy pedagogtar ózderine kómekshiler taba biledi, oqýshylarynyń kúshti jáne álsiz jaqtaryn eskerip, olardyń múmkindikterin, yntasyn eskerip, nátıjelerin boljap, ótkenderine júıeli túrde minezdeme bere alady.

Bala - adam ómiriniń jalǵasy bolǵandyqtan, onyń damýy men qalyptasýy, ıaǵnı kim bolatyny nazardan tys qalatyn másele emes. K. D. Ýshınskıı balany barlyq jaǵynan tanyp bilýdiń qajettiligin kórsete kelip: «Kim de kim oqytamyn dese, ol oqýshy talabyna, onyń ishki syryna kóz salýy kerek» dep úıretti. Oqýshynyń damýy men qalyptasýy turaqty úrdis emes. Bul jaǵdaı balany úzdiksiz zertteýdi talap etedi. Zertteý jumystary ár ýaqytta balanyń oıyn, eńbek, oqý is áreketteri kezinde júrgiziledi. Synyp jumysyn uıymdastyrýda synyp jetekshiniń róli óte joǵary ekendigin eskere otyryp tómendegi synyp jetekshisi qyzmetine qajetti maqsat − mindet erejelerin usynamyn.

Synyp jetekshisiniń atqaratyn qyzmetteri
1. Taldaý qyzmeti:
balalar men jasóspirimderdiń jeke dara erekshelikterin zertteý;
ár oqýshynyń otbasyndaǵy tárbıe jaǵdaıyn zerttep, taldaý;
synyp ujymynyń qalyptasýy men damýyn zerttep, taldaý;
qorshaǵan aınalasynyń synyp oqýshylaryna yqpalyn zerttep, taldaý;
ótkiziletin is-sharanyń tárbıelik qundylyǵyn taldaý;

2. Boljamdyq (prognostıkalyq)
tárbıelik yqpalmen josparlanǵan is-sharanyń nátıjesin boljaý;
oqýshylardyń jeke dara damý deńgeıiniń nátıjesin boljaý;
ujymnyń qalyptasýy men damý kezeńderin boljaý;
ujymdaǵy qalyptasyp kele jatqan qarym-qatynastardyń saldaryn boljaý (oqýshylar arasyndaǵy, oqýshylar men muǵalimder, ata-analar men muǵalimder arasyndaǵy)

3. Kommýnıkatıvtik:
oqýshylar arasynda ózara qarym-qatynas qalyptastyrý, ujymǵa úıretýge kómektesý, qatarlarynyń arasynda ózin qanaǵattandyratyn statýsqa ıe bolýǵa kómektesý;
«oqýshy-oqýshy», «oqýshy-ata-ana», «oqýshy-muǵalim» arasyndaǵy ózara qolaıly baılanys ornatý;
oqýshylardyń qorshaǵan ortamen qolaıly qatynas ornatý:
ujymdar ár oqýshyǵa qolaıly psıhologıalyq ahýal ornatýǵa úles qosý;
4. Uıymdastyrý – úılestirý:
ár oqýshynyń damý erekshelikterin psıhologıalyq-pedagogıkalyq kartada kórsetý;
oqýshylarǵa oqý áreketinde kómektesý;
árbir oqýshyǵa jáne ujymǵa jeke dara yqpal jasaý;
oqýshylarǵa úıirmeler, klýbtar, seksıalar, birlestikter arqyly qosymsha bilim alýǵa kómektesý;
oqýshylar ózin-ózi damytýǵa, ózin-ózi tárbıeleýge jaǵdaı jasaý, mektep psıhologymen birigip oqýshylarǵa psıhologıalyq bilim berý;

oqýshylardyń derbestigi men quqyqtaryn qorǵaý;
oqýshylardyń otbasymen baılanys uıymdastyrý: ata-analar jınalysyn ótkizý, ata-analarǵa keńes berý, ata-analardy mektepke kómek berýge tartý, oqýshylardyń densaýlyǵy men ómirine baılanysty tótenshe jaǵdaılarda ata-analarmen jedel túrde baılanysý;
óz synyby oqýshylarynyń úlgerimine baılanysty kishi pedagogıkalyq keńester
jumysyn uıymdastyrý, pán muǵalimderiniń sabaqtaryna qatysý;
mektepten tys mekemelermen baılanys jáne kómek;

kásibı baǵdar berý, bolashaq mamandyǵyn tańdaýǵa sanaly kózqaras qalyptastyrý;
qajetti is-qaǵazdardy júrgizý (jýrnal, sabaqqa qatysýyn qadaǵalaý, oqýshylardyń kúndelikterin tekserý, jeke is-qaǵazdardy, synyp jetekshisiniń jumys jospary);
synyptan tys tárbıe jumysyn uıymdastyrýǵa múmkindik beretin qolaıly metodologıalyq jaǵdaı jasaýǵa úles qosý;
Synyp jetekshisi óz quqyqtaryn bilip, oryndy paıdalana bilýi kerek.

Synyp jetekshisiniń quqyqtary:
oqýshylardyń densaýlyǵy jáne psıhıkalyq jaǵdaıy týraly maǵlumat alyp otyrý;
synyp oqýshylarynyń sabaqqa qatysýyn qadaǵalaý;
ýaqytynda kómek kórsetý maqsatymen, oqýshylardyń oqýdaǵy jetistikteri men kemshilikteri týraly tolyq maǵlumat jınap otyrý;

synyptaǵy qyzdarmen, uldarmen, ata-analarmen ótkizetin jumysty mektep psıhology, áleýmettik pedagogtar, dáriger nemese medbıkemen birigip otyryp josparlaý;
ata-analardy mektepke shaqyryp turý;
mekteptegi ózin-ózi basqaratyn uıymdarǵa qatysý: pedagogıkalyq keńes, ákimshilik keńesi, ǵylymı-ádistemelik keńes t. b;
tárbıe jumysynyń ár salasy boıynsha ádistemelik jáne tárbıelik – eksperımenttik jumys júrgizý;
óziniń kásibı sheberligin jetildirý formalaryn tańdap alý, ádistemelik jumystyń árbir túrlerine qatysý;
eger synyp jumysynyń baǵasymen kelispese, óziniń namysyn qorǵaý úshin oqýshylardyń ózin-ózi basqarý uıymdarynda nemese muǵalimder keńesinde sóz salyp sóıleýge quqyqty;
Synyp jetekshisiniń....

oqýshynyń namysyn qorlaýǵa, qosalqy at qoıyp kemitýge t. b;
oqý baǵasyn oqýshyny jazalaý úshin paıdalanýǵa;
oqýshynyń sengishtigin paıdalanyp, ýádesinde turmaı, ádeıi qate baǵdar berýge;
otbasyn (týysqandaryn) oqýshyny jazalaý úshin ádeıi paıdalanýǵa;
áriptesterin syrtynan jamandaýǵa, bedelin túsirýge quqy joq. .
Synyp jetekshisi is-qaǵazdaryn júrgizip, esep berip otyrýǵa tıisti.
Synyp jetekshisi tómendegideı is-qaǵazdar júrgizedi:
synyp jýrnaly;

synyp ujymymen ótkizetin tárbıe jumysynyń jospary;
synyp jetekshisiniń dápteri;
oqýshylardyń kúndelikteri;
oqýshylardyń jeke qujattary;
oqýshylardy zertteýge arnalǵan psıhologıalyq-pedagogıkalyq kartalar;
tárbıelik sharalar jınaqtalǵan papkalar;
Synyp jetekshisi únemi bilimin jetildirip, zańdarmen tanysyp otyrýy kerek.
Synyp jetekshisi neni bilýge tıis:
Qazaqstan Respýblıkasynyń «Bilim týraly» Zańyn;
Balalar quqyǵy týraly Konvensıany (1993);
Pedagogıkany, etnopedagogıkany, etnopsıhologıany, mektep gıgıenasyn;
Pedagogıkalyq ádepti;

Tárbıe jumysynyń ádistemesi men teorıasyn;
Eńbek zańynyń negizderin;
Óz synybynyń tárbıe jumysy josparyn jasaı bilý;
Tárbıelik is-sharany uıymdastyra alýy: áńgime, pikirtalas, ekskýrsıa, joryq, synyp saǵaty t. b;
Ata-analar jınalysyn uıymdastyrýy jáne ótkizýi;
Psıhologıalyq-pedagogıkalyq testilerdi, anketalardy, sýalnamalardy óz jumysynda sypaıy paıdalana alýy;
Synyp jetekshisi jyl boıy tómendegishe júıeli túrde qyzmet atqarady.
Kúndelikti atqaratyn qyzmeti:
sabaqqa keshigip kelgen oqýshylarmen jumys jáne keıbir oqýshylardyń sabaqqa qatyspaı qalǵan sebepterin anyqtaý;

oqýshylardyń tamaqtanýyn uıymdastyrý, synyp kabınetinde kezekshilik uıymdastyrý, oqýshylarmen jeke jumys;
Apta saıyn ótkiziletin jumys:
oqýshylardyń kúndelikterin tekserý, jospar boıynsha synyppen is-shara ótkizý (aptasyna 1 ret synyp saǵaty);
ata-analarmen jumys, pán muǵalimderimen jumys;
oqýshylardyń aýyryp qalýyna baılanysty alǵan anyqtamasy boıynsha mektep dárigerimen kezdesý;

Aı saıyn:
óz synybyndaǵy sabaqtarǵa qatysý, mektep psıhologymen kezdesý;
ata-analar komıtetimen kezdesý; jumys josparlaýǵa baılanysty májiliske qatysý;
Toqsan saıyn:
toqsan boıynsha synyp jýrnalyn toltyrý, synyp jetekshisine arnalǵan jýrnaldy toltyrý, ata-analar jınalysyn ótkizý;
toqsan boıynsha tárbıe jumysyn qorytyndylaý, jańa toqsanǵa jospardy toltyrý, ózgerister engizý;
Jylyna 1 – ret:
ashyq is-shara ótkizý, oqýshylardyń jeke qujattaryn toltyrý;
synyp jumysynyń josparyn jasaý jáne taldaý;
synyptyń statısıkalyq kórsetkishteri (1 qyrkúıek kúni)
Synyp jetekshisiniń jyl boıy atqarǵan qyzmetin mekteptiń tárbıe isi jónindegi orynbasary esepke alyp, synyp jetekshiler otyrysynda qorytyndylap, baǵalaıdy. Synyp jetekshisiniń bir jyldyq jumysynyń nátıjesi myna kórsetkishter arqyly qorytyndylanady:

tárbıe jumysynyń josparyn jáne oǵan eskertýlerdi taldaý arqyly;
oqýshylardyń oqý jyly aıaǵynda toltyrǵan anketalaryn taldaý arqyly;
synyp jetekshisimen oqý jylynyń aıaǵynda onyń mindetteri týraly ótkizgen suhbat - áńgime arqyly;
mektep basshylarynyń jyl boıy synyp jetekshisi uıymdastyryp, ótkizgen is-sharalaryn taldaý arqyly;
synyp oqýshylarynyń jalpy mektep is-sharalarǵa qatysýyn taldaý arqyly;
Synyp jetekshisiniń jumysyn baǵalaý ólshemderi:
 Synyp ómiriniń rettelgendigi, jónge kelgendigi;
 Synyp ujymynyń qalyptasqandyǵy jáne kemeldengendigi;
 Synyptyń jalpy psıhologıalyq ahýaly;

 Árbir ujym múshesiniń áleýmettik turǵydan qamqorlyqqa alynǵandyǵy;
 Oqýshynyń jalpy mádenıetiniń jáne tárbıelik deńgeıiniń ósýi;
 Synyp jetekshisiniń belsendi pozısıasy;
 Ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik – eksperımenttik jumysqa qatysýy;
 Ata-analardy synyp ujymynyń is-áreketine aralastyrýy;
 Synyp jetekshisiniń jumysyn baǵalaýda paıdalanylatyn negizgi krıterııler: oqýshylardyń tárbıelik deńgeıleriniń ósýi, olardyń ıntellektýaldyq, adamgershilik, estetıkalyq, quqyqtyq, jynystyq jáne dúnıetanymdyq damýy.

Ózim 29 jyl boıy bastaýysh synyp muǵalimimen qatar synyp jetekshi qyzmetin atqaryp kelemin. Osy jyldar ishinde mektepishilik, aýdandyq, oblystyq saıystarǵa qatynasyp, áriptesterimen tájirıbe almastym. Oblystyq «Ulttyq tárbıe, rýhanı-adamgershilik jáne jalpy adamzattyq qundylyqtardy qalyptastyrý jáne damytý: is-tájirıbeler, jańa baǵyttary» taqyrybynda ótken ǵylymı-praktıkalyq konferensıaǵa qatynasyp, áriptesterimmen oı bólisip, oqýshylardy rýhanı-adamgershilikke tárbıeleý joldary týraly usynys pikirlerim jınaq kitapqa endi.

Tárbıe baǵyttary boıynsha 3-synypta ótkizgen «Synyp saǵatynyń toptamalary» halyqaralyq deńgeıde ótken «Shaǵyn jınaqty mektep: qazirgi jaıy damý bolashaǵy» halyqaralyq ǵylymı praktıkalyq konferensıanyń kórmesine usynyldy. Aýdandyq «Synyp jetekshi-2012» baıqaýyna qatynasyp İİ orynǵa ıe bolsam, mektepishilik «Synı turǵydan oılaý tehnologıasynyń ádisterin qoldaný» taqyrybyndaǵy semınarda is-tájirıbem taratyldy.

«Jeke tulǵanyń adamgershilik kózqarasyn qalyptastyrý joldary» taqyrybynda shyǵarmashylyq jumyspen aınalysyp kelemin. Synyp jetekshisine arnalǵan jýrnal qurastyrdym. Jýrnalda synyp jetekshisiniń atqaratyn barlyq jumystary jınaqtalǵan. Syn turǵysynan oılaý tehnologıasy boıynsha kýrstan ótip, tárbıe jumysynda qoldanyp otyramyn. Osyndaı jumystarymnyń nátıjesinde aýdandyq bilim, deneshynyqtyrý jáne sport bóliminiń Alǵys haty men Qurmet gramotasymen marapattaldym.

Qazirgi qoǵamymyzda bolashaq urpaqty tárbıeleýde ár ustaz óz sheberligin oqý– tárbıe úrdisinde jańa pedagogıkalyq tehnologıany jetik meńgerýmen qatar shyǵarmashylyqpen jumys júrgizýge tıis. Jas shybyq ıilýge qandaı ıkemdi bolsa, jas bala da tárbıeni qabyldaýǵa solaı beıim. Sondyqtan urpaq jaıyndaǵy ozyq ulttyq murany búgingi oqý– tárbıe úrdisine endirý asa mańyzdy. “El bolamyn deseń, besigińdi túze”- dep zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy M. Áýezov aıtqandaı, el bolashaǵy jasóspirimderdiń sanaly da ónegeli tárbıesine tikeleı baılanysty. Osy qaǵıdany, erejelerdi júzege asyrǵanda biz bolashaǵymyzǵa zor senimmen qaraımyz.