InfoHub Logo

(ÓZEN ÓTKEN ÓTKELDER)

...Munaı otandyq ónerkásiptiń mańyzdy salasy ǵana bolyp qoımaı, sonymen birge memlekettik táýelsizdik mártebesiniń nyshanyna, jarqyn bolashaǵyna degen senimge aınaldy. Endi Qazaqstan munaıy Qazaqstan halqynyń ıgiligine qyzmet etýde...

Nursultan Nazarbaev

Ǵasyrlar boıy jer qoınaýynyń tereń túkpirlerinde jatqan Ózen keniniń jer betinen Qazaq eli táýelsizdiginiń tóbesi kóringende ǵana boı kórsetýinde bir tańǵajaıyp syr jatqandaı. «Eger onyń baılyǵy osydan júz jyl buryn, Qara shúńgil qazynasymen birge, Reseıdiń ortaq qazanyna quıyla bastasa, onyń kúıi dál qazir qandaı bolaryn bir qudaıdyń ózi biler edi aý», — dep, oılaısyń eriksiz. «Halqymyzdyń nesibesine tıip, erteńgi kúniniń jaryq juldyzyndaı qyzyqtyryp otyrǵan qalǵan yrysy ózine buıyrǵaı, yrys bulaǵyna aınalyp, ıgiligine ǵana jumsalǵan», — deıdi endi mańǵystaýlyqtar.

Iá, Ózen kenin ıgerýdiń de shırek ǵasyry Keńes Odaǵy tusynda júzege asty. Adam faktory eskerýsiz qalǵan sol bir jyldarda elsiz, sýsyz aımaqtaǵy tabıǵattyń barlyq qataldyǵyn bastarynan ótkize júrip, onyń tamasha taǵylymǵa, jasampazdyq pen erlikke toly otyz bes jyldyq tarıhyn jasaǵan Mańǵystaý kenshileri aldynda bas ıip, taǵzym etý paryz der edik.

Ózen ken ornyndaǵy uly dúbir №1 uńǵydan tuńǵysh ret 1961 jylǵy 15 jeltoqsanda 1248-1261 metrlik tereńdik aralyǵyn synaý kezinde atqan munaı fontanynan bastalǵan. Osynaý tarıhı sáttiń máńgilik maqtanysh qurmeti sol jyldyń kókteminen bastap Ózen ken ornynda izdestirý-barlaý jumystarynda júrgen Mıhaıl Kýlebakın basqarǵan brıgada músheleri úlesine tıgen edi. Ol qýanyshty Demesin Arǵymbaev, Sapar Denov, Bolat Qaramurzaev, Bitim Qydyrbaev, Kalı Aldanov, Tynyshbaı Opıev, Qartbaı Jalǵasbaev, Kósherbaı Álibaev, Edilbaı Qaraev, Ershal Kósherov, Jylqybaı Shúıishbekov sıaqty brıgada músheleri de bóliskeni qań. Ózen ken ornynyń ataǵyn shartarapqa jetkizgen sol birinshi uńǵy búginde kendegi myńdaǵan munaı kózderiniń kóshbasshysyndaı, qurmetti tuǵyrda tur. Árıne, bul tek qana jeke brıgadanyń nemese jeke adamnyń emes, sol óńirde sol kezeńde izdestirý-barlaý jumystaryn júrgizip jatqan barlyq barlaýshylardyń ortaq tabysy edi. Sonymen qatar Qazaq eliniń jańa ashylǵan yrys kezi bolatyn.

Túbektegi munaı men gaz kenishterin izdestirý jumystary júrgizile bastaǵan kezeńnen bastap 1965 jylǵa deıin 91256 myń metr tereńdik burǵylanǵan eken de, ol negizinen Ózen ken ornynyń úlesine tıipti. Sońyn ala izdestirý barlaý jumystary Qaramandybas pen Teńgede jalǵasqan. Bul jaǵdaı Ózen keniniń jyldamyraq ıgerilýine alǵysharttar jasaǵandaı. Alaıda bul óńirdegi jaǵymdy jańalyqtar odan ári kóp kúttirmeıdi. Kelesi jyldarda osy tóńirektegi ken oryndary birinen soń, biri ashylyp, barlaýshylardyń óz sózimen aıtqanda, Mańǵystaýdyń moınyna taǵylǵan altyn alqalardaı, qatary kóbeıe bergen. Bul týrasynda túbektegi alǵashqy izdestirý barlaý ekspedısıasynyń bastyǵy Qamysbaı Myrzaǵalıev bylaı deıdi:

 Men ol kezde Groznyıdan tehnıkým, Moskvadan ınstıtýt bitirgen, Embi kásipshilikterinde on jyldaı geofızıka, burǵylaý jumystarymen shuǵyldanǵan otyz bes jastaǵy qart bastyq ekenmin. Al jumysshylar tobyn quraǵandar Fort Shevchenko men Taýshyq orta mektepterin bitirgen, Dossor kásiptik mektebinen kelgen ýyzdaı jastar edi. Olardyń ózderi atqaratyn jumystarynan sál de bolsa habardar bolýy úshin sol jumys basynda munaıshylyq syrlaryn ashatyn, tehnıka tetikterin qalaı paıdalanýǵa bolatyndyǵyn úıretetin sabaqtar júrgizip, sodan keıin baryp iske paıdalanýǵa májbúr boldyq. Sóıtip júrip, solardyń kúshimen Jetibaı, Ózen, Teńge, Qaramandybas, Asar sıaqty belgili ken oryndarynyń kindigin kesip, tizgininen ustaımyz dep kim oılaǵan...

Ózen keniniń otyz bes jyldyq ıgerilýi týraly aıtqanda, onyń úlken bolashaǵy úshin ken ornynyń irgetasyn qalap, munaı men gaz qubyrlaryn tartyp, toptyq qondyrǵylaryn turǵyzyp, óndiriske jol salyp bergenderdiń eńbegi umytylmaq emes. Olar alǵashqy munaı eshelonyn jóneltip, ózderi qurǵan kásiporyndy aıtýly munaı keshenine aınaldyrdy. Aldynda turǵan odan da mártebeli shaqtarynyń negizin jasady. Alaıda Mańǵystaý kenshileri muny jan-tánimen sezingenshe áli kóp ýaqyt bar bolatyn...

Qazaqstannyń moınynan bodandyq quryǵy qysyp turǵan kez ekeni óz aldyna, jalpy qandaı jaǵdaıda da ashylǵan baılyqty ıgilikke aınaldyrý úshin onyń ózin ózi aqtaıtyndyǵyn anyqtaý qajet. Osy negizde qazaqstandyqtar Máskeýdegi Memlekettik qor jónindegi komıtet aldynda, Ózen kenin ıgerý jónindegi óz talaptaryn qorǵap shyǵýlary kerek edi. Másele ashylyp jatqan ken ornynda qansha munaı qory bar ekendigin dáleldep shyǵýda bolatyn. Al dáleldeý úshin jasalatyn sharýa ushan teńiz. Osyndaı qorǵaý maqsatynda jasalatyn shemalar men esep qujattary ondaǵan tom qurap, olardy alyp júrý úshin arnaýly kólik kerek bolady eken.

Sóıtip 1964 jyldyń 1 qańtarynda Ózen keniniń munaı qory jaıly esep Máskeýde qabyldanady. Osydan soń baryp, Mańǵystaý qazynasyn ıgerý maqsatynda Aqtaý qalasynda «Mańǵystaýmunaı» óndiristik birlestigi qurylady. Baıqap qarasańyz, qazir Teńiz ken ornynan keıin ekinshi oryndaǵy alyp munaı kenishi dep tanylyp otyrǵan Ózen ken ornynyń ıgerile bastaýy jarty araldaǵy ǵalamat ózgeristerge alǵash jol salǵan eken. Ádette bir jaqsylyq ekinshisin ilestire júrmeı me, sol sıaqty Odaqqa ózin moıyndatqan Ózen keni ózi jańǵyryp, jańa tynys alýymen birge ómirge munaıshylar qalasy Jańaózendi de ala keldi.

Eń alǵashqy jerkepeler... vagondar men súreńsiz shatyrlar... qurastyrmaly baspanalar... Alǵashynda ol qala tıptes poselok edi, Ózen aýdanynyń qurylýyna baılanysty qala ataýy berildi. Áýelde onyń salyný salynbaýy jóninde qıly-qıly pikirler bolǵany ár jerde jazylyp ta, aıtylyp ta júr. Qalanyń alǵashqy qadasyn qaqqan, búginde aty ańyzǵa aınalǵan qurmetti aǵamyz Rahmet Ótesinovtyń jazbalaryna qaraǵanda, alǵashynda munaıshylar Aqtaýdan qatynap isteýge tıis degen pikir basshylyqqa alynǵan. Ózen munaıshylary vahtalyq ádispen jumys istep, jataqhanalarda turýǵa tıis eken. Alaıda júz elý shaqyrym jerge qatynap jumys isteý ol kezde ońaı sharýa emes bolý kerek. Marqum Ánes aǵa Búrkitbaev ol kezdegi joldyń nasharlyǵynan eki ortaǵa alty saǵat júretin edik dese, «Tarly asýynan» ótý kólikke aýyr bolǵandyqtan, ózimiz mashınadan túsip, jaıaýlap shyǵatyn edik dep júrgender de bar. Áıteýir, kópshilik otbasynan jyrylyp, baryp-kelip júrýdi qolaılamaıdy da, sol jaqta úı ishimen turyp qala berip, qala salýǵa májbúr etken. Sóıtip, 1964 jyldyń naýryzynda Jańaózen qalasynyń alǵashqy qadasy qaǵylypty.

Osy jyly «Mańǵystaýmunaı» birlestigi quramynda «Ózenmunaı» munaı-gaz óndirý basqarmasy óz aldyna shańyraq kóterip, shoqtyǵy kórine bastaıdy. Onyń tuńǵysh bastyǵy bolyp Rahmet Ótesinov taǵaıyndalady. Otyz eki jasynda aýdan basqaryp, otyz jeti jasynda Ózen sıaqty alyp ken ornynyń tizginin qolyna ustaǵan, búginde mańdaıaldy munaıshy ǵana emes, ǵalymdyq, jazýshylyq dárejelerge jetken bul qaısar qazaqty ózendikter eshqashan da umytpaq emes, máńgilik maqtanysh eteri de sózsiz.

Ózen keninde úlken qıynshylyqtarmen, aýyr jaǵdaılarda jyldar boıy júrgizgen jumystarynyń jemisin ózendikter 1965 jyly alǵash ret kózben kórdi deýge bolar edi. Onynshy shildede Gýrev munaı óńdeý zaýytyna Ózen munaıynyń alǵashqy eshelony jóneltildi. Sonymen birge Ózen Keńes odaǵynyń túkpir-túkpirinde jyly-jumsaq ańsaǵan alýan túrli ult ókilderiniń kóz qurtyna aınalyp, táttige úımelegen shybyndaı, jan-jaqtan qaptaı bastaǵan. Ortalyqtyń da nazary túsip, osylaı qaraı bolatyn issaparlar kóbeıgen. Sonyń bir mysaly retinde mamyr aıynyń ekinshi jartysynda ótken Búkilodaqtyq ǵylymı-tehnıkalyq konferensıany ataýǵa bolar edi. Oǵan Keńes odaǵyndaǵy barlyq munaıly aımaqtar ókilderi, munaı men gaz ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynyń qyzmetkerleri qatysty.

Bul jyldary jergilikti bola bastaǵan Ózen óńiri turǵyndary ómirinde kún saıyn derlik jańalyqtar kórinis berip otyrdy dese bolǵandaı. Óıtkeni buryn turaqty halqy bolmaǵan jerde olardyń qamy úshin jasalatyn árbir áreket jańalyq, janǵa jylý beretin jaqsylyq belgisi bolyp qabyldanatyn. Osyndaı jańalyqtar qatarynda Ózen — Mańǵyshlaq — Maqat temirjolynyń paıdalanýǵa berilýin de, Shevchenko — Ózen elektr júıesiniń iske qosylǵanyn da, Saýysqan — Ózen tushshy sý qubyrynyń paıdalanýǵa berilgenin de aıtýǵa bolar edi. Olar birtindep Ózen turǵyndary ómirine tirshilik etýdiń jaryq sáýlesin túsire bastaǵan.

Ózendik munaıshylar 1966 jyldyń shildesinde alǵashqy mıllıon tonna munaıdy óndirip, túbektiń «qara altynyn» endi Reseı jerine asyra bastaǵan. Bul maqsatqa aldymen teńiz joly paıdalanyldy. Ony arnaıy salynǵan bir júz qyryq shaqyrymdyq Ózen — Jetibaı—Shevchenko munaı qubyry qamtamasyz etti. Al Reseıge munaıdy jer betimen tasymaldaý úshin myń jarym shaqyrymǵa sozylǵan Ózen — Gýrev — Kýıbyshev qubyry salyna bastady. Bul álemdegi tuńǵysh transkontınentaldyq ysytylyp aıdalatyn munaı qubyry edi. Onyń birinshi kezegi 1969 jylǵy 26 tamyzda iske qosyldy.

Qoımasynan atqylap shyǵyp jatqan munaıdy kóterip turǵan qysymdy saqtaý qajettiligi Ózen ken ornyn ıgerý bastalar-bastalmastan-aq qolǵa alyna bastaǵan. 1970 jyly paıdalanýǵa berilgen, táýligine 7,5 myń tekshemetr teńiz sýyn aıdaıtyn qubyr osyǵan dálel. Sonymen qatar sol kezde munaı óndirýdiń túrli tásilderi zerttelip, quramynda balaýyzy kóp Ózen munaıy úshin onyń eń qolaıly degen túrlerin ıgerýge de mán berý qajet edi. Osyǵan sáıkes osy jyldary kompresorsyz gazlıft ádisin qoldaný júzege asyrylǵan.

Árıne, ómir men óndiris qajettiginen týǵan jańalyqtardyń barǵan saıyn kóbeıe túsýi tabıǵı nárse. Óndirilgen munaı shıkizat, arada otyz bes jyl ótken búgingi kúnge deıin ol áli shıkizat túrinde satylyp keledi. Mıllıon tonnalap óndirilgen «qara altyndy» barynsha tıimdi paıdalaný, onyń ıgiligin meıilinshe kóbirek kórý ol kezde de ony óz qolymen óndirip jatqan munaıshylardyń nemese olardy basqaryp otyrǵan basshylarynyń bilmestiginen emestigin jurtshylyq jaqsy túsinedi. Munaı Mańǵystaýdiki bolǵanymen, oǵan basqalar qojaıyndyq jasaıtyn. Keńes Odaǵy tusynda Ózen munaıshylarynyń qol jetkizgeni — Qazaq gaz óńdeý zaýytyn saldyrýǵa ruqsat qana edi. Bul Sheshim Keńes odaǵy kompartıasy Quryltaıynyń 1971-1975 jyldarda halyq sharýashylyǵyn damytý jónindegi nusqaýlaryna sáıkes alynǵan. Sol jyly-aq gaz zaýytynyń qurylysy bastalyp, bý qazandaryn salýǵa nazar aýdarylǵan.

Ózen ken ornyndaǵy en baılyqtyń biri gaz bolýy sebepti osy óńirde gaz óńdeý zaýytynyń qurylysy qolǵa alyndy. Kóp uzamaı Mańǵystaý gaz óndirý basqarmasy da qurylǵan. Uzyndyǵy 340 shaqyrymdyq Ózen — Beıneý gaz qubyry paıdalanýǵa berildi. Teńge ken ornynyń ónerkásiptik gazy Orta Azıa Ortalyq qubyryna qosyldy. Ózen munaı kásipshilikterin tele mehanıkalandyrý júzege asty.

Sol jyldary Qaramandybas, Asar ken oryndaryn ıgerý bastalǵan. Keıingi geologıalyq zertteýlerdiń nátıjesinde Qaramandybas Ózen ken ornynyń batys jaq jalǵasy ekeni anyqtaldy. Ózen ken ornyndaǵy qunarly gorızonttar Qaramandybasta da tegis taralǵan. Munyń munaıy da Ózen munaıyna uqsas, quramynda balaýyz kóp — 23,5 prosent quraıdy, al asfált pen smola 18,8 prosent. Qaramandybas qazir de Ózen ken ornymen qatar munaı óndirisine óz úlesin qosyp keledi.

Mańǵystaý oblysynyń shańyraq kóterýi Ózen keni aımaǵyna óz jańalyqtaryn ala keldi. Jańaózen endi oblysqa qaraıtyn qala boldy. Ózen halqy ortalyq teledıdar habarlaryn kórý múmkindigin aldy. Osy jyldary Mańǵystaý gaz óńdeý zaýytynyń alǵashqy eki blogy iske qosylyp úlgerdi. Uly Otan soǵysyndaǵy Jeńistiń 30 jyldyǵy toılanǵan 1975 jyl Ózen keni óńirindegi úlken oqıǵaǵa tuspa-tus kelgen. Ózen munaıshylarynyń ken orny ıgerile bastaǵannan bergi óndirgen munaıy 100 mıllıon tonnaǵa jetken. Bul kezde Ózen kenin ıgerýshilerdiń aldyńǵy legi tuńǵysh ret marapat belgilerin taǵynyp úlgerdi. Sondaı-aq árbireýiniń on myń kılovattyq qýaty bar úsh agregattan turatyn Ózen kompresor stansasy iske qosylǵan. Jańalyqtar munaıshylardyń mádenı, turmystyq ómirinde de bolyp jatty. Aldymen qalada stadıon boı kórsetti, sál keıinirek alty júz oryndyq «Jalyn» kınoteatry salyndy. Táýligine 15000 tonna sút jáne sút ónimderin shyǵara alatyn sút zaýyty jumys isteı bastady. Alǵashqy demalý saýyqtyrý orny «Ózen» sanatorıı profılaktorıı» ashyldy. Beıneý — Ózen sý qubyry paıdalanýǵa berilip, jańaózendikter Amýdarıa sýyn ishe bastady.

Sonymen qatar óndiristi jetildirý jumystary odan ári óris aldy. Ken qabatyna sý aıdaýǵa arnalǵan qondyrǵy, qabatqa jiberiletin ystyq sýdy daıyndaıtyn peshter osy kezde iske qosyldy. Bul 1976-1977 jyldar bolatyn. Otyz bes jyldyq órkendeý bıiginen ótkenge kóz jibergen «Ózenmunaıgaz» aksıonerlik qoǵamynyń basshylary qazir Ózen ken ornyn ıgerý men paıdalanýdyń basynan osy jyldarǵa deıingi aralyǵyn — ken ornyn ıgerý jumystary birqalypty júrgen, jańa ýchaskeler men alańdar birinen keıin biri paıdalanýǵa berilip, nátıjesinde munaı óndirý kórsetkishteri turaqty ese kele 16,2 mln tonnaǵa jetken órleý shaǵy dep baǵa beredi.

Al 1978-1981 jyldar munaı óndirisiniń quldyraý kezeńi dep eseptelip, bul kezeń burynǵy geologıalyq-tehnıkalyq sharalardyń Ózen ken orny úshin tıimsizdigin kórsetti deıdi. Qabatqa udaıy aıdalǵan sýdyń saldarynan munaı óniminiń kólemi azaıǵan. Árıne, bul jaǵdaı oryn alǵan kemshilikterdi joıý joldaryn izdestirýdi talap etti. Túrli tájirıbeler jasaldy. Nátıjesinde 1983 jyldyń kókteminen bastap qabat qysymyn arttyrý maqsatynda Ózen ken ornynyń barlyq jerinde jer astyna ystyq sý aıdaý júzege asyryldy. Táýligine aıdalatyn ystyq sý kólemi 150 myń tekshemetrge jetti. Bul turǵydaǵy jumystar odan ári júrgizile berdi. Olardyń qatarynda balaýyz tunbalaryna qarsy áser etetin ıngıbıratorlardy engizý sıaqty tásilder de boldy. Al munaı qabatyna ystyq sýdy satylap aıdaý tásili tájirıbe retinde synaqtan ótip, dýnıejúzilik praktıkada birinshi ret Ózen ken ornynda júzege asty. Sóıtip munaı óndirý bir arnaǵa tústi. Ónim úshin kúresý joldaryn udaıy izdestirý onyń kólemin jylyna 9—10 mıllıon tonnaǵa deıin jetkizýge múmkindik berdi.

Bul jyldary Jańaózen qalasynyń mádenı-turmystyq ahýaly burynǵydan jaqsara tústi. Qalada «Munaıshy» mádenıet saraıy, balshyqpen emdeıtin saýyqtyrý orny, jańa úlgidegi sanatorıı, soǵys ardagerleriniń aleıasy, dárigerlik ýchılıshe, pıoner lageri, munaı tehnıkýmy paıda boldy. Munyń bári de, ásirese orta oqý oryndarynyń ashylýy úlken oqıǵa bolatyn. Bul jańalyqtar Jańaózen qalasyn shyn mánindegi qala deńgeıine kótergen. Munaı tehnıkýmy qalada munaıshylardyń jańa legin tárbıeleı bastady. Onyń derbes oqý orny retinde kemeldenip ketýine sol kezdegi Ózen munaı-gaz óndirý basqarmasy men osy salanyń ózge de eńbek ujymdary kóp yqpal jasady. Kabınetteri men laboratorıalaryn jabdyqtap berdi. Tehnıkým oqýshylaryn jataqhanamen qamtamasyz etti. Qajetti mamandyqtar boıynsha jastardy oqytyp, stıpendıalaryn tóledi, qarajat bóldi. Tehnıkým bara-bara kolejge aınaldy. Endi jastardyń Jańaózen qalasynda júrip joǵary bilimdi maman bolý múmkindikterin izdestirýde.

Ózen keninde munaı óndirý isiniń ekinshi ret quldyraýy 1991-1995 jyldar aralyǵyn qamtıdy. Bul quldyraýdyń sebepteri negizinen burynǵy Keńes Odaǵynyń ydyraýyna baılanysty qalyptasqan júıelerdiń buzylýy men ınflásıa jáne syrtqy ekonomıkalyq áserlerdiń saldary edi. 1994 jylǵa deıin Ózen munaı gaz óndirý basqarmasy qalanyń barlyq mádenıet oshaqtaryn, emdeý-saýyqtyrý mekemelerin, mektepter men on alty balalar baqshasyn, orta bilim beretin oqý oryndaryn ustap turdy. Bul zańdy da edi, óıtkeni mádenıet oshaqtary sol munaıshylardyń ózderine qyzmet kórsetetin, emdeý mekemeleri de solaı. Mektepter men baqshalarda solardyń balalary tárbıelenip jatty. Al qalanyń sharýashylyǵy munaı men gaz óndirý. Munda keletin tabystyń ózge kózi de joq.

Alaıda, 1990 jyldan bastap munaı kásipshilikteriniń jaǵdaıy kete bastady. Ydyraǵan Odaqtyń qoltyǵynan shyǵyp qalǵan Qazaq eliniń sol boıda-aq boıyn bılep, jolyn taýyp ketýi qıynǵa soqty. Burynǵy baılanystyń bári úzilgen, munaı óndirý jabdyqtary jappaı toza bastaǵan. Qazaqstanda munaı ónerkásibi úshin eshqandaı qural-jabdyq jasalmaıdy. Derbes bólshekter joq. Ol kezde óndirip bergen munaıdyń ózi negizinen Reseı zaýyttarynda óńdeldi. Ken ornynda jaǵdaı barǵan saıyn aýyrlaı túsken... Osynaý kezeń týrasynda Jaqsylyq Janǵazıevtyń mynadaı sózderi bar:

 Qaısybir tabıǵı qubylystyń da bastalýy, sharyqtaý shegi, báseńsýi bolatyny sekildi, Ózenniń de qoınyńdaǵy «qara altynyn» fontandata aqtarýdan bastalǵan qarqyny jetpisinshi jyldardyń ortasynda sharyqtaý shegine jetti. Sodan keıin ónim óndirý kólemi birtindep kemı bastaýy tabıǵı zańdylyq edi. Ókinishke qaraı, toqsanynshy jyldardyń basynda birtindep kemý kúrt quldyraýǵa ulasty. Onyń kóptegen sebepteri boldy. Eń bastysy, áýel basta ken ornyn tıimdi paıdalanýdyń durys tehnologıalyq baǵyty aıqyndalmaǵan edi. Qabat qysymy tómendep, munaıdyń fontandatýy tyıylǵanda shuǵyl túrde jer astyna ystyq bý aıdaý bastaldy. Alǵashqy kezde qabat qysymyn arttyryp, munaı alýdy jeńildetýge oń yqpal jasaǵanmen, mıllıondaǵan tekshemetr ystyq bý qazynaly qyrtystardyń tabıǵı qalpyn buzyp, shylqyǵan sýǵa aınalyp, munaıdyń sapasyn tómendetip jiberdi. Osydan keıin ken ornyn saýyqtyrý, jańa tehnologıa engizý maqsatynda qolǵa alynǵan sharalar Odaqtyń tarap ketýine baılanysty iske aspaı qaldy... Egemendik týyn endi tikteı bastaǵan jas memleketimizdiń bul sharalardy óz betinshe júzege asyrýyna materıaldyq-tehnıkalyq ta, qarjylaı da múmkindigi bolmady... Nátıjesinde sońǵy bes jylda ónim óndirý kólemi jyl saıyn jıyrma prosentke kemip otyrdy. Biraq bul Ózenniń bereri azaıyp, baǵy qaıtqandyǵyna emes. Biz baıaǵydan beri urandap júrip, Ózen qoınaýynan eki júz mıllıon tonna ǵana ónim óndirdik. Buıyrsa, egemen elimizdiń nesibesine aınalǵaly turǵan eki júz mıllıon tonnadan astam qazyna ken ornynyń qoıny qonyshynda ıgerilmesten jatyr. Munaı qorynyń moldyǵy jóninen ázirshe Teńizden basqa aldymyzǵa túsetin ken orny joq...

Kásiporynnyń qarjy-qarajat jaǵdaıyn jaqsartý jáne óndiristi basqarý tıimdiligin arttyrý maqsatynda 1994 jyly «Ózenmunaıgaz» óndiristik birlestigi quryldy. Onyń quramyna Jańaózen qalasynda ornalasqan 24 bólimshesi kirdi. Birlestiktiń Bas dırektory bolyp Jaqsylyq Smaǵululy Janǵazıev, bas ınjeneri bolyp Murat İzbergenuly Qurbanbaev, bas geology bolyp Qolǵanat Qulsarıev taǵaıyndaldy. Bul — óziniń sıpaty jóninen Ózen munaı keni tarıhyndaǵy jańa kezeńniń basy bolatyn. Ákimshiliktiń jańa quramy men jaýapty qyzmetkerleri ken orny úshin túbegeıli betburys qajettigin, iske jańasha kózqaras turǵysynan kelý kerektigin jaqsy túsindi. Sondyqtan da batyl qımylǵa kóshken...

1970 jyldan beri shyǵyp, Ózen ken orny shejiresin kúnbe-kún jazyp kele jatqan jergilikti gazette «Ózenmunaıgaz» aksıonerlik qoǵamynyń ardager munaıshysy bul týrasynda bylaı dep jazǵan edi: «Ken ornynan jylyna bir mıllıon tonna munaı joǵaltqan kezder boldy... Bir top jigerli azamattar ken ornyn ońaltý isin shuǵyl túrde qolǵa alyp, ony tyǵyryqtan shyǵardy. Sonyń jemisin Jańaózen halqy osy kúni tatyp otyr». (Jańaózen». 06. 07. 2000). Osy basylymnyń kelesi bir sanynda mynadaı da joldar bar: «1994 jyldyń aıaq kezinde Murat Qurbanbaev Ózennen qurylǵan munaı-gaz óndirý basqarmasynyń keregesin kerip, shańyraǵyn kóterýshilerdiń biri boldy. Sol bir aýyr kezeńde týralap bara jatqan kásiporynǵa jan bitirip, onyń ekinshi tynysyn ashý kim-kimge de asa ońaı sharýa emes bolatyn. Biraq kindik qany osy jerge tamǵan, týǵan ólkeniń aryn arlap, namysyn jyrtýǵa janyn salatyn Jaqsylyq Smaǵululy bastaǵan bir top azamattar ol qıyndyqtardan qobaljı qoıǵan joq. Sóıtip jylǵa jetpeıtin merzimde munaı óndirýdiń (jylyna bir mıllıon tonna kemip otyrǵan) quldyraýyn toqtatty. Jan-jaqqa tarydaı shashylyp ketken jergilikti maman azamattardyń basyn qosyp, ortaq maqsatqa jumyldyrýdaǵy ıgilikti bastama, oń isterge bastaý bolǵanyn aıta júrgen oryndy». («Jańaózen». 01.06. 2000).

1990 jylǵy óndiristiń quldyraýy odan ári de osylaı jalǵasa beretin bolsa, ken orny óziniń toqyraý shegine jetetindigin ańǵarǵan kásiporyn basshylary men mamandary óz aldarynda turǵan mindetterdi saralap, áreket baǵdaryn ábden aıqyndap alady. Olar negizinen úsh baǵytta jumystaný durys dep sheshedi. Birinshisi — munaı óndirýdegi quldyraýdy toqtatý. Ekinshisi — ónim óndirýdegi turaqtylyqty saqtaı otyryp, birte-birte jospar deńgeıinen shyǵýdy qamtamasyz etý. Úshinshisi — halyqtyń óz eńbegimen tapqan tabysyn ózine qaıtarý ıaǵnı áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartý. Osy maqsattaryn júzege asyrý úshin birlestik ákimshiligi men bas mamandary mınıstrlik qyzmetkerlerimen birlese otyryp, keshendi baǵdarlama jasaqtaıdy. Ózen kenin qalpyna keltirý jobasy jasalyp, oǵan Murat Qurbanbaev jetekshilik jasady. Osy baǵdarlama negizinde júrgizilgen uıymdastyrý-tehnıkalyq sharalarynyń nátıjesinde munaı kásipshilikterindegi jumys qalypty arnaǵa túse bastaıdy, Mamandarǵa qoıylatyn talap kúsheıip, jaýapkershilik artady. Sonymen qatar munaı óndirýmen tikeleı shuǵyldanatyn jerlerde tártip nyǵaıtyldy. Sóıtip 1995 jyldyń 6 aıynda aldyńǵy eki jylmen salystyrǵanda munaı óniminiń tómendeýi 6,4% kemıdi.

Keshendi baǵdarlama, shynymen de, kóp jaǵdaıdy ońaltýdyń tolyp jatqan tetikterin dóp basyp, kóptegen máselelerge jańasha qaraýǵa jol ashty. Sonyń biri munaıshylar ózderi óndirgen ónimderin óńdeý úshin Atyraý munaı óńdeý zaýytymen kelisim-shartqa otyrýy. Kelisim boıynsha, «Ózenmunaıgaz» óndiristik birlestigi óz ónimi úshin olardan óndirilgen benzın, basqa da munaı ónimderin satyp alatyn boldy. Ony satyp, óz adamdaryna berdi, keıbir qural-jabdyqtaryn da ala alatyn jaǵdaıǵa jetti. Qosymsha qarjy tabýdyń taǵy bir kózin tapty, buryn turmystyq maqsattarǵa ǵana qoldanylyp kelgen syǵymdalǵan gazdy óndiristik maqsattarǵa, onyń ishinde avtokólikterge otyn retinde paıdalanýǵa bolatynyn anyqtady. Bul qyrýar qarjy únemdeýge múmkindik berdi. Óıtkeni avtokólikke otyn retinde paıdalanylatyn gaz benzınnen tórt ese arzan bolatyn. Munaıshylar eńbekaqylaryn ala bastady. Búdjet qaryzynan qutyldy.

Osyndaı kúrdeli kezeńderde tyǵyryqtan shyǵýdyń túrli joldaryn taýyp, ishki múmkindikterin sarqa paıdalanyp kórip, olardyń ıgi yqpalyn bastarynan keshire otyryp, kásiporyn basshylary men mamandary barlyń túıindi máselelerdi túbegeıli sheshý úshin munyń bári jetkiliksizdigine, onyń ózge dańǵyl joly bar ekenine kózderin jetkizgen. Shetel ınvestısıasynsyz is bitpeıtini túsinikti edi. Sondyqtan da olar óz usynystaryn bildirip, joǵary oryndardyń aldyna másele qoıýmen boldy. Aqyry ózderi tańdaǵan joldarynyń durystyǵyna kózderin jetkizip, óz bastaryna túsip otyrǵan qıynshylyqtarǵa Qazaqstan Respýblıkasy Úkimeti nazaryn aýdara aldy. Osylaısha, 1993 jyldyń basynda Qazaqstan Respýblıkasy Úkimeti Dúnıejúzilik Bankke Ózen munaı ken ornyn qalpyna keltirý úshin kómek kórsetý jóninde ótinish jasady.

Ken orny qorynyń mólsherine degen senimsizdik, ken ornynyń ekologıalyq ahýaly, jerústi qural-jabdyqtarynyń jaı-kúıi, óndirilgen ónimdi rynokqa shyǵarýǵa baılanysty ornyqqan túrli kúmándar saldarynan Úkimettiń alǵashqy usynystary birden qoldaý tappaǵan. Óz kúmándaryn seıiltý úshin Dúnıejúzilik Bank Ózen munaı ken ornyna ınjenerlik zertteýler júrgizý jón dep sheship, birqatar belgili fırmalarǵa tapsyrmalar berdi. Munaı qoryn baǵalaýdy — Adame Pırson Assoshıeıts (Kanada), jer betindegi qural-jabdyqtardyń jaı-kúıin zertteýdi — Kolt Injınnırıng, Kalgarı (Kanada), ken ornynyń ekologıalyq ahýalyn anyqtaýdy — Agra End Invaıromental Lımıted, Kalgarı (Kanada), «Ózenmunaıgaz» óndiristik birlestiginiń qarjylyq qyzmetine baǵa berip, kontraktini zań júzinde baǵalaıtyn ıýrıst Stıklı bolyp belgilendi.

Abyroı bolǵanda, zertteý jumystary Ózen ken ornyn qalpyna keltirýge bolatynyn, tıimdiligin jáne ekonomıkalyq jaǵynan ózin tolyq aqtaıtynyn kórsetip berdi. Ózen ken ornyn qalpyna keltirý maqsatynda jasalǵan bul ınvestısıalyq Joba Qazaqstan Respýblıkasynyń munaı men gaz ónerkásibi salasynda buryn-sońdy bolǵan jobalardyń ishindegi eń mańyzdylarynyń biri dep baǵalandy. Nesıeniń maqsaty munaı óndirý qarqynynyń tómendeýin toqtatý jáne ken ornyn basqarý isin jetildirý, syrttan ınvestısıa tartýǵa qajetti jaǵdaı jasaý edi. Onyń mindetteri qataryna óndiristi qarajat jaǵynan saýyqtyrý, «Ózenmunaıgaz» óndiristik basqarmasyn ómir súrýge qabiletti korporatıvtik bólimsheleri bar kásiporyndarǵa aınaldyryp, qaıta qurý jáne jekeshelendirý boldy. Kásiporynnyń qorshaǵan ortaǵa keltirip otyrǵan zıanyn anyqtaýǵa kómektesip, ken ornyndaǵy tabıǵatty qalpyna keltirý de negizgi mindetter qataryna endi. Sonymen birge basqarý júıesin nyǵaıtýǵa, «Ózenmunaıgaz» óndiristik birlestigi qyzmetkerlerin óndiristi jańa tehnıkalyq jáne komersıalyq ádistermen basqarýǵa úıretýge mindettengen.

Investısıalyq Jobanyń mańyzdy taraýynyń biri qalpyna keltirý, qaıta qurý, jekeshelendirý, partner tartý jónindegi bir top mańyzdy baǵdarlamalar.

Dúnıejúzilik Banktiń Dırektorlar keńesine bul Joba usynylmastan buryn Dúnıejúzilik Bank kásiporynnyń aldyna óz sharttaryn qoıdy. Bul shart boıynsha «Ózenmunaıgaz» óndiristik birlestigi ashyq tıptegi aksıonerlik qoǵam bolyp qaıta tirkelýi kerek edi. Bul talap oryndalyp, Memlekettik múlik jónindegi Mańǵystaý oblystyq komıtetinde 1996 jyldyń 14 mamyrynda «Ózenmunaıgaz» óndiristik birlestigi ashyq aksıonerlik qoǵam bolyp, qaıta tirkeldi.

1996 jyldyń 2 shildesinde ózen ken ornyn qalpyna keltirýdiń ınvestısıalyq Jobasy Dúnıejúzilik Bank Dırektorlar keńesinen qoldaý taýyp, Jobany júzege asyrý úshin Respýblıkaǵa 109 mıllıon AQSH dollary kóleminde nesıe berýge sheshim qabyldandy. Alaıda Ózen ken ornyn qalpyna keltirý maqsatymen jasalǵan bul Kelisim óz kúshine ený úshin memlekettik deńgeıde zańdastyrylýǵa tıis edi. Bul úshin ol memlekettik joǵary ókimet organdarynda bekitildi, ıaǵnı ratıfıkasıalandy. 1996 jylǵy 2-shi jáne 9-shy qazan kúnderi Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentiniń eki palatasynda qaralyp, bekitilýi bul qujattyń zańdastyrylǵany bolatyn. Al 1996 jylǵy 16 qazanda Ózen munaı ken ornyn qalpyna keltirý jobasy boıynsha Qazaqstan Respýblıkasynyń eki jaqty Kelisimi jónindegi arnaýly Zańy shyqty.

Osylaısha, 1993 jyly bastalǵan nesıe berý qujattaryn daıyndaý 1997 jyldyń basynda ǵana aıaqtaldy. Úsh jyldan asa merzimge sozylǵan bul sharýa tıanaqtalǵanǵa deıin «Mańǵystaýmunaıgaz» óndiristik birlestigi quramynan shyǵyp, derbes kásiporynǵa aınalǵan «Ózenmunaıgaz» óndiristik kásipornynda jumys qyzý júrip jatty. Óndiristi basqarý, uıymdastyrý qyzmeti munaı kásipshilikterine jaqyndatyldy, óndiristi uıymdastyrý jańasha sıpat aldy. Ken oryndaryndaǵy óndiris qyzmetin barynsha tıimdi júrgizý úshin tıisti sharalar alyndy. Basqarý apparattary ózderiniń eń negizgi mindetteri ónim óndirýden ózge eshqandaı qosalqy sharýalarǵa alańdamaý úshin barlyq qajetti jaǵdaılar jasaldy. Al qosymsha ýaqyt pen júıke qyzmetin qajetsinetin, óndirip bergen ónimdi óńdeýden bastap, barlyq áleýmettik jumystarmen ortalyq apparat qyzmetkerleri shuǵyldanatyn boldy. Munaı óndirýmen tikeleı aınalyspaıtyn kóldeneń qurylymdar men kásiporyndar «Ózenmunaıgaz» quramynan shyǵarylyp, munaıshylar tapsyrystarymen ǵana jumys isteıtin jaǵdaıǵa kóshirildi. Áleýmettik mekemeler qala balansyna berildi. Nátıjesinde óndiristik emes shyǵyndar azaıtylyp, kerisinshe, óndiris qajeti úshin jumsalatyn shyǵyndar molaıtyldy.

Kásiporyn basshylary men mamandary bul kezeńde de jergilikti halyq jaǵdaıyn, turmystyq máselelerdi umytqan joq. Jańaózendegi eń kúrdeli máseleniń biri sońǵy kezderge deıin sapaly aýyz sýy bolyp kele jatqan. Ony halyqtyń kóńilinen shyǵatyndaı etip sheshý máselesi ózendikterdi uzaq ýaqyttan beri tolǵandyryp kele jatqany jasyryn emes. «Astrahan —Mańǵystaý» sý qubyry kelip turǵan. «Saýysqan» men «Túıe sýdan» da sý keledi, biraq ol az. Onyń ústine tym qashyqtan qubyr boıymen keletin aýyz sýdyń sapasy tómen. Sý temir tatyp ketetin. Eń qıyny, qala turǵyndary arasynda asqazan, búırek, baýyr aýrýlary kóbeıe bastaǵany edi. Bul syrqat túrleri beleń ala bastaýynyń sebebi sýdan ekeni de belgili bolǵan. Sondyqtan aýyz sý máselesin tez qolǵa alǵan qala men «Ózenmunaıgaz» aksıonerlik qoǵamynyń basshylary jedel túrde sý tazalaıtyn qondyrǵy alý týraly sheshim qabyldap, tıisti qarajat bólip, halyqaralyq tender jarıalaıdy. 1995 jyly maqsatty júrgizilgen osy sharalardyń nátıjesinde tenderde jeńip shyqqan «Degremon» fransýz kompanıasymen jasasqan kelisim boıynsha, qalaǵa táýligine 34 myń tekshemetr sapaly sý bere alatyn kishi gabarıtti qondyrǵylar ákelindi. Búginde qala turǵyndary úılerine kelip turǵan móldir sý osy qondyrǵydan shyǵyp kelgen Edil sýy. Ol qala halqynyń talabyn qanaǵattandyrdy deýge bolady. Mundaı taza, tabıǵı sý oblys ortalyǵy Aqtaý qalasy turǵyndary úshin de tańsyq. Jańaózenniń kerbez kelinshekteri endi áldeqalaı munda kele qalǵanda: «Biz shaı ishetin sýymyzdy Jańaózennen ala kelemiz», — dep, Aqtaýdyń tushytylǵan sýyn keıde mensinbeı qalatyny da bar... Bir aıta qalarlyǵy, halyqty aýyz sýmen qamtamasyz etken bul qondyrǵy qubyr boıymen kelgen sýdy ǵana emes, turmystyq qaldyq sýlardy da tazalap, qaıta paıdalanýǵa jaratyp bere alady. Ondaı sýdy eginge, qosalqy sharýashylyqtar qajetine jaratýǵa ábden bolady.

Fransýzdardyń kómegimen bótelkelep sý daıyndaıtyn jeli de iske qosyldy. Saýda oryndary men bazarlardan mańǵystaýlyqtardyń qazir izdep júrip alatyn «Mańǵystaý» sýy da osyndaı ıgilikti isterdiń nátıjesi.

Árıne, «Ózenmunaıgaz» AAQ men Jańaózen qalasy basshylary osymen aýyz sý máselesin tolyq sheshtik dep otyrǵan joq. Ózge jerdeı qubyrmen kelip turǵan sý máseleni túbegeıli sheshpeıtinin de túsiný qıyn emes sekildi. Qazir Jańaózende sý tushytatyn qondyrǵy jaıynyń oılastyrylyp jatýy sonyń aıǵaǵy. Tipti búgingi tańda bul da sheshilip turǵan máseleniń biri.

Baıqap otyrsańyz, jergilikti halyq qamy eshqashan da «Ózenmunaıgaz» nazarynan tys qalyp kórmegen sıaqty. Jańaózendikterdiń baǵyna qaraı, onyń basshylyǵynda izgi jandy, úlken júrekti azamattar, halqymyzdyń adal sút emgen uldary ǵana otyrǵandaı. Ásirese basqarý bıligi Qazaq eliniń óz qolyna tıgen shaqta olar qajet-aq edi, allataǵala olardy kóp qıynshylyq kórgen Jańaózen halqynyń nıetine ádeıi bergendeı. «Jany ashymastyń qasynda basyń aýyrmasyn» degen sózdi babalarymyz tegin aıtpaǵan ǵoı. Osy ólkede týyp, erjetip, osy ólkeniń kórkeıgenin arman etip ósken adamdardan artyq onyń jaıyn, halqynyń qamyn kim oılasyn... Myna bir ǵana derek tóńireginde oılanyp kórińizshi: adam eseıedi, qartaıady. Boıynan qýat ketip, kúsh taıǵan shaqta onyń ózgege bereri de shamaly, onyń ózgeniń qabaǵyna jáýteńdeıtin kózderi de kóp. Al adamdar keıde olardyń da bir kezde jarqyldaǵan jas, ózimiz sekildi arman qýǵan, shattyqtan shalqyp sharyqtaǵan, ómir — kúres dep, erteńge qulshynǵan jandar bolǵanyn umytyp ketedi. Olardyń arasynda janyn aıamaı eńbek etkender de, eli men jerin qorǵap qan tókkenderde bar. Sondyqtan olar qazir qartaıdy eken dep nemese densaýlyǵy kemdikten múgedek atandy eken dep, olardyń qadir-qasıetin kemitýge eshkimniń haqysy joq qoı. Qazir azǵantaı zeınetaqymen qalt-qult kún keshken sol jandarǵa kómek jasaýshylar barshylyq. Biraq sol kómekti ıtke súıek tastaǵandaı keıipte jasaıtyndar da joq emes. Ony jasaýshylardyń ózi kóbinese qaıyrymdylyq degen sózdiń tusyna belgi soǵý úshin, ózgelerge kóz qylyp isteıtini taǵy jasyryn emes. Respýblıka Úkimetiniń «Múgedekterdi áleýmettik qorǵaý týraly» zańyn basshylyqqa alǵan «Ózenmunaıgaz» ashyq aksıonerlik qoǵamy esepte turatyn 725 adamnyń aıaǵy júrgen járdemaqylaryn tórt esege jaqyn ósirip berdi. Al Odaq taraǵannan keıingi halyqtyń eńbekaqylary ýaqtyly tólenbeı, myńdaǵan otbasylarynyń páteraqyǵa degen qaryzy shash-etekten kelgen kezde (jańaózendikterdiń ózi 1998 jyldyń kúzinde páteraqy úshin 608 mln teńgege jaqyn qaryz bolyp otyrdy) Uly Otan soǵysyna qatysqan 135 ardager men soǵysta qaza bolǵan soldat jesirleriniń 2000 jylǵy páteraqylaryn aksıonerlik qoǵam atynan tólep berdi. Olardyń arasynda talaılarynyń ýaqtyly óteı almaı júrgen qaryzdary da bolǵany sózsiz. Jeńistiń elý bes jyldyq merekesine oraı 35 soǵys ardagerine jańadan páter berilgen kez de boldy. Al qazir jańaózendikter eńbekaqysy esebinen nesıe alyp, ózderine úı salyp nemese satyp ala alady. Bul múmkindik te qyzyǵarlyq. Bul oraıda qoǵam ımandylyq ıirimderi týraly da umytyp kórgen joq. Shopan ata qorymyna tartylǵan elektr júıeleri — sonyń mysaly. Al Jańaózendi bylaı qoıǵanda, Mańǵystay aýdanynyń Ondy aýylynda Mádenıet saraıynyń salynýy, oblystyń ózge aýdandaryna udaıy kórsetip kele jatqan kómegi turǵysyndaǵy áńgimeler óz aldyna. Mundaı derekterdi áli de keltire berýge bolar edi.

1998 jyly munaı men munaı ónimderine degen suranystyń kúrt azaıýy «Ózenmunaıgaz» aksıonerlik qoǵamyndaǵy tirshilikke óz áserin tıgizbeı qoımaǵan. Kóp eldi qamtyǵan energetıkalyq toqyraýǵa aýzyn ashyp qarap otyrmaı, toqyraý zardabyn qalaısha jeńildetýge bolatynyn oılap, sonyń joldaryn izdestire bilgen qoǵam basshylary men mamandary óz kásiporyndaryn daǵdarystan, myńdaǵan jumys oryndaryn qysqartýdan saqtap qaldy. Jumys oryndaryn qysqartýdyń ornyna óndiris qysqa saǵattyq jumys kestesine kóshirildi. «Jumys oryndarynyń bári saqtalady, biraq jumys saǵaty azaıady. Soǵan sáıkes eńbekaqy qysqarady, onyń esesine basqa túsken qıynshylyqty bólip kóteremiz, jumyssyz qalatyndar bolmaıdy». Mundaı ádil sheshimge qarsy kelý múmkin emes edi, qaıta úlken ujym adamdarynyń yntymaǵy artyp, toptasa túsken. Osynyń arqasynda janashyr jaýapkershilik degenniń ne ekenin de sezine bilgen qoǵam jumysshylary men qyzmetkerleriniń de shoqtyǵy bıiktep qalǵany sózsiz.

Iá, atqaryp júrgen isińniń tizgininen aıyrylyp qalmaý búginde úlken másele. «Jumyssyzdyqtan saqtasyn!» — deımiz qazir kópshiligimiz. Al Jańaózende álgindegideı sharalarǵa qaramastan, jumyssyzdyq máselesi sheshilý qıyn túıinge aınalýda. Munyń basty sebepteriniń biri ózge respýblıkalarda turatyn qandastarymyzdyń alaýly Ózen kenine qaraı qonys aýdarý qarqynynyń kúsheıe túsýinen desek, ekinshiden, ómir súre almaı tarap ketip jatqan shaǵyn kásiporyndardan bosaǵandar da olardyń qataryn toltyra túsip otyr. Bul týrasynda da «Ózenmunaıgaz» ashyq aksıonerlik qoǵamy qoldan kelgenniń bárin jasap baǵýda deýge tolyq negiz bar. Tipti jumyssyzdyq jaıy Ózen ken ornyn qalpyna keltirý jónindegi ınvestısıalyq Jobadan da kórinis taýyp otyrǵany osynyń kepili. Onda jańa jumys oryndaryn jasaý jóninde arnaýly taraý, basshylyqqa alynatyn baǵdarlama bar. Osynyń negizinde munaı kásipshilikterin tógilip-shashylyp qalǵan munaı qaldyqtarynan tazartý jumystaryna bir myń adam kirisip te ketti. Bul ekologıalyq saýyqtyrý maqsatyna qyzmet etetin bolsa kerek. Sondaı-aq júzdegen adam qaladaǵy ár túrli qurylys jumystaryna kómektesýde. «Ózenmunaıgaz» AAQ bas ofısin, qaladaǵy perzenthana úıin, qalalyq kanalızasıalyq tazartý ǵımaratyn kúrdeli jóndeýden ótkizý, qalanyń shaǵyn aýdandaryndaǵy bitpeı turǵan úıler qurylysyn jandandyrý sıaqty birqatar jobalar soǵan negiz jasaýda. Teńgede jańa mektep úıi paıdalanýǵa berildi, qalada jańa qonaq úı boı kótermek. Uńǵylardy kúrdeli jóndeýden ótkizý jáne jerasty jóndeý jumystaryna da jumys kúshi kerek. Osynyń bári de qala turǵyndarynyń jáne óndiristiń qajetterinen týyndap otyrǵan mindetter. Olardy júzege asyra otyryp, aksıonerlik qoǵam halyqqa qyzmet kórsetedi, ári óndiris jaǵdaıyn ońalta túsýge yqpal jasaıdy, sonymen birge adamdar jumyspen qamtamasyz etiledi. izdenister... taǵy da izdenister... Bizdiń munaıshy azamattardan úırenetin nárse az emes-aý, sirá...

«Ózenmunaıgaz» ben Jańaózen qalasynyń ákimshiligi týraly oblysta áýelden jaqsy pikir qalyptasqan. 1998 jylǵy oblys búdjeti qaralyp jatqan sesıada oblys ákiminiń orynbasary, qarjy basqarmasynyń bastyǵy S.B. Shametova Jańaózen qalasynyń ákimi men onyń salyq tóleýshisi bolyp otyrǵan J. Janǵazıev týraly: «Olar kóp nárse istep otyr. Olar is júzinde barlyq máseleni sheship otyr», — degeni oıdan ketpeıdi. Bul jónindegi qalanyń sol kezdegi ákiminiń myna bir sózderinen kóp nárseni ańǵarýǵa bolar edi:

1994 jyldyń kúzinde «Mańǵystaýmunaıgazdan» bólingen «Ózenmunaıgaz» óz aldyna derbes kásiporyn bolyp quryldy. Onyń basshylyǵyna osy óńirdiń perzenti, isker de talapty azamat Jaqsylyq Janǵazıev taǵaıyndaldy. Jasyratyny joq, alǵashqy kezderi aramyzda túsinispeýshilikter de boldy. Óndiris naryqtyq qatynastarǵa kóship, ákimshilik tarapynan aralasýǵa shekteý qoıyla bastaǵan. Jergilikti atqarýshy bılik ornynyń quzyrly qyzmetin zańdastyrý jetilmeı jatqan ótpeli kezeń bolatyn. Abyroı bolǵanda, alpys myń qala turǵynynyń taǵdyry, jas memlekettiń jetekshi óndiris salasy úshin jaýapkershilikti seziný bılik talastyrýdyń batpaǵyna uryndyrmaı, bul kezeńnen tez alyp shyqty. Óz basym Jaqsylyq Smaǵululynyń sharýashylyqty uıymdastyrýdaǵy sheberligine, qarjy, ekonomıka isindegi saýattylyǵyna, sheteldik ınvestorlarmen mámile jasasqanda eliniń esesin jibermeıtin qarymdylyǵyna asa tánti boldym, — deıdi sol kezdegi ákimi M. Abylhanov.

...Ózen ken ornyn qaıta jaraqtandyrýǵa 109 mln AQSH dollary mólsherinde ınvestısıa bergen Dúnıejúzilik Bank: ári salyq tólep, ári qalany ustaı almaımyz. Aksıonerlik qoǵam quramyndaǵy barlyq áleýmettik nysandar men qalany qarjylandyrý toqtatylsyn degen talap qoıǵan. Qala men aksıonerlik qoǵam basshylary birlese otyryp, máseleniń bulaı qoıylýy áleýmettik qaıshylyqtardy shıelenistirip, qoǵamdyq-saıası qaıshylyqtarǵa aparyp soqtyratynyn eskertip, ony boldyrmaý úshin munaıshylarǵa tólenetin eńbekaqyny olardyń barlyq áleýmettik-turmystyq suranystaryn óterlikteı deńgeıge jetkizý jóninde qarsy talap qoıdy. Nátıjesinde Dúnıejúzilik Bank tıimdi mámilege kelip, qala sharýashylyǵyn qarjylandyrý maqsatyna 15 mln AQSH dollary kóleminde qarjy bólýge kelisken...

«Ózenmunaıgaz» aksıonerlik qoǵamyn qazir Ózen kenin qalpyna keltirý jobasynyń jetekshisi Murat İzbergenuly Qurbanbaev basqaryp otyr. Óziniń eńbek jolyn osy ken ornynda, Ózen munaıshylarynyń kóz aldynda operatorlyqtan bastap, barlyq basshylyq satysynan etken jáne bilgir maman, isker basshy retinde jurtshylyqqa ábden tanylǵan ol bul kásiporynnyń búkil derbestik ǵumyryn ózi jobalap, endi ony óz qolymen júzege asyryp ta kele jatyr dese de bolǵandaı. Qazir «Ózenmunaıgaz» quramyna enip otyrǵan 12 fılıal men 22 jaýapkershiligi shekteýli seriktestik bar. Olarda qalyptasqan temirdeı tártip pen qyzmetkerlerdiń óz jaýapkershilikterin tereń sezine qımyldaýy da isker basshylyq pen berik yntymaq belgisindeı. Bir atap aıtarlyq jaı, qazir eńbek ujymdarynyń bárinde de kóterińki kóńil kúı, erteńgi kúnge degen senim qalyptasqan. Dúnıejúzilik Bank nesıesi qolǵa tıe bastaǵannan beri munaıshylardyń jaǵdaıy jaman emestigi bilinip tur. Qazir eskirgen tehnıka qural-jabdyqtary almastyryla bastady. Qazirdiń ózinde 1800 shaqyrymǵa jýyq qubyr jelileri kúrdeli jóndeýden ótti. Bolattan quıylǵan qubyrlardy endi korozıaǵa tózimdi metaloplastıkalyq qubyrlarmen almastyrýlar júzege asýda. Uńǵylar men sorapty kompresorly qubyrlar, shtangiler, túrli hımıkattar alynýda. «Kardvell» burǵylary alynyp, iske kirisip ketti. Munaıdy qyzdyryp aıdaý qondyrǵysy, kúrdeli jóndeý quraldary qolǵa tıe bastady. Osynyń bári jumys sapasyn da arttyryp, munaı óndirisin de tıimdi etip, zamandastarymyzdyń shyn máninde ǵylym men tehnıka damyǵan dáýirde kún keship jatqanyna sendiretin jańalyqtar.

Buryn qıyndyq keltirip júrgen jaılardyń biri — munaı ónerkásibine qajetti qural-jabdyqtardyń Reseıden ákelinetindigi, osyǵan baılanysty sońǵy kezderde túrli kedergilerdiń kóbeıe túskendigi edi. Olar óz taýarlaryn dollarǵa satatyn bolǵan. Qazaqstan Úkimetiniń ulttyq taýar óndirýshilerdi qorǵaý jóninde shyqqan sheshimine oraı munaı ónerkásibi jabdyqtaryn óz elimizden alý múmkindikteri molaıýda. Mysaly, sońǵy jyldary «Ózenmunaıgaz» AQ Petropavl aýyr mashına jasaý zaýytyna, «POISK», AOOT «ZIM» fırmalaryna, Almatydaǵy «Gıdromash — modýl» zaýytyna, Atyraýdaǵy «Zamanneftemash», Aqtaýdaǵy «Kaskor —remzavodyna» tapsyrystar berdi. Olar boıynsha kásiporyn avtokólikter úshin qajetti derbes bólshekterden bastap, stanok-kachalkalardyń redýktorlaryna deıin tolyp jatqan kerek-jaraqtaryn ala alady.

 Bizdiń ken oryn on alty qabattan týrady. Solardyń árqaısysyn jeke-jeke qalypqa keltirý, jer betindegi ınjenerlik komýnıkasıalardy jobalaý jumystaryn jasaý úshin Aqtaýdaǵy «Ózenmunaıgaz» ǵylymı jobalaý ınstıtýtymen shartqa otyrdyq. Aldymen 4 qatardyń jobasy jasalady. Bul rekonstrýksıadan keıin munaı komýnıkasıa jelileri berisi 20—25 jylǵa deıin shydaıtyndaı bolý kerek. Iaǵnı, bul qaıta qurý jobasy negizinde kúrdeli qarjy da únemdeledi degen sóz, — deıdi Murat İzbergenuly.

Sonymen qatar Ózen ken ornynda ken ornyn baqylaý maqsatynda júrgiziletin gıdrodınamıkalyq jumystar qaıtadan jandana bastady. Jýyq arada 1759 uńǵyǵa geofızıkalyq zertteýler júrgizý jobalanyp otyr. Bul sharalar ár uńǵynyń tehnıkalyq jaǵdaıy, munaı qabatynyń qaıtarymdylyǵy, qaı qabattyń sýlanǵany, qabat qysymy, ónimdiligi, ıgerýge qatyspaıtyn munaı qabattary týrasynda kóptegen derekterdi ońaı bilip otyrýǵa múmkindik beredi.

***

Munaı grektiń «nafta» degen sózi eken, bul jaryp shyǵarlyq qasıeti bar degen maǵyna bildiredi. Dúnıe júzindegi keıbir oıpattarda jer qoınaýyn jaryp shyǵyp, fontan bolyp atqylap, keı jerlerde bulaq bolyp aǵyp jatatyn nemese ot bolyp janyp turatyn tańǵajaıyp tabıǵat qubylystarynyń ne ekenin túsinbegen adamdar erterekte ony qudiret kúshi dep uqsa kerek. Al búgingi kúngi órkenıetti zamannyń ómir shyndyǵy munaıdy shyn mánindegi qudiretti kúshke aınaldyryp otyr. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaev munaı ónerkásibin «dúnıejúzilik mańyzy bar ǵalamdyq sala» dep ataýy da sondyqtan. Ózen keni — osyndaı dúnıejúzilik mańyzy bar jaratylystyń tamasha syıynyń alyp keni. Onyń qoınaýyndaǵy qazyna áli uzaq jyldar boıy halqymyzdyń yrys, nesibesine qyzmet etetini belgili bolyp otyr. Otyz bes jyldyq jol — onyń úlken bolashaǵyna aparatyn jol. Ol áli alda. Tek qana el aman, jurt tynysh bolǵaı...

***

1998 jyly Jańaózen qalasyndaǵy Munaıshylar alańynda «Dýlyǵa» memorıaldyq kesheni ashyldy. Ol beıne búgingi aǵa urpaqtyń bolashaq urpaqtaryna máńgilikke qaldyrǵan eskertkish belgisi ispetti. Oǵan qaraǵan árbir adamnyń beıne bir shejire kitabynyń betin ashqandaı áserge bóleneri sózsiz. Mármár tastarǵa kórnekti etip jazylǵan tarıhymyzdyń tolyp jatqan derekteri eriksiz sizdiń kim ekenińizdi, jan dúnıeńizdegi kónere bastaǵan ózgeshe bir ystyq ta qymbat sezimderińizdi eske túsiretindeı. Bul týrasynda ózim qurmetteıtin áriptesim Mańdaıly Qosymbaevanyń bylaı dep jazǵany bar: ...Bodandyq baltasy qansha qıqalaǵanymen, qulamaǵan qos bosaǵa, surqıa saıasattyń jalynyn óshirgenimen, qolamtada shoǵyn saqtap qalyp, shalqı mazdar kúnin kútken kıeli oshaq, er basyna kún týǵan sherli kezeńderdiń, el júreginde úmit shyraǵyn jaǵyp, órkendeýine bastaǵan jaqsy jyldardyń birde qaraly, birde kúńgirt, birde sáýleli kórinisteri bederlengen qabyrǵa kerege, halyq erkiniń beriktigindeı shanshylǵan ýyq tirek ústinen aspandaı kóterilgen shańyraq — eskertkishtiń mazmuny, mine, osy... Qazaqy uǵymǵa sonshalyqty jaqyn eskertkish kesheniniń qala turǵyndary men qonaqtarynyń jazyqsyz japa shekkender arýaǵyna táýep etetin, otbasynyń, Otanynyń amandyǵyn tilep, minájat etetin qasıetti orynǵa aınalatyndyǵyna eshbir shúbá joq...

Sonymen birge ol munaıshylar bastan ótkergen qıyn da, qyzyqty jyldardyń da bir belgisi bolyp qala bermek...

***

Osy jyldar ishinde Ózen ken ornynda talaı maıtalman munaıshylar, óz isiniń tamasha sheberleri tárbıelenip shyqty. Ózen kenin ıgerip, qazynasyn el ıgiligine jaratýǵa ólsheýsiz úles qosqan kóptegen ardager aǵalardy, aıaýly azamattardy jurtshylyq jaqsy biledi. Mysaly, olar — Ózen munaı-gaz óndirý basqarmasynyń uńǵylardy jerasty jóndeý sheberi Allahverdi Bekverdıev, Ózen munaı-gaz óndirý basqarmasynyń operatory Smaǵul Jalǵasbaev, Ózen munaı-gaz óndirý basqarmasynyń operatory Aqjan Qadymova, Ózen burǵylaý jumystary basqarmasynyń burǵylaý sheberi Tóreǵalı Qadyrov, Mańǵystaý gaz óndirý basqarmasynyń operatory Qanysh Qalıev, gaz óńdeý operatory Qarlyǵa Qarambetova, munaı daıyndaý jáne aıdaý jónindegi ınjener-tehnolog Zoıa Malıkova, Ózen geologıalyq barlaý ekspedısıasynyń bas geology Halıla Mahambetov, Ózen barlaý basqarmasynyń burǵyshy sheberi Ǵazız Ábdirazaqov, Ózen munaı-gaz óndirý basqarmasynyń operatory Sábıt Ábenov, Ózen burǵylaý jumystary basqarmasynyń burǵylaý sheberi Aleksandr Eremın, Ózen barlaý jumystary basqarmasynyń ınjener geology Qanzıba Esmurzına, Ózen munaı laboratorıasynyń uıymdastyrýshysy jáne tuńǵysh meńgerýshisi Álıa Jandaýova, ózge de kóptegen aty atalmaǵan barlaýshylar, burǵyshylar, munaıshylar men gaz óndirýshiler, energetıkter men transportshylar der edik. Olardyń sońynda jańa urpaq, jas býyn kele jatyr. Munaıshylardyń birneshe býyndarynyń ókilderi eki ǵasyr toǵysyndaǵy «Myńjyldyq meıramyna» — «Mıllıenıým-patı» toıyna baryp qaıtty. Jańa astanadaǵy bul merekege qatysqandardyń arasynda Ózen keninen Sábıt Ábenov, Myrzahan Nysanbaev, Kómek Jańbyrbaev, Ǵalıa Qulsarıeva, Tegisbaev, Noıatov sıaqty eńbek ardagerleri men jańa býyn ókilderi de boldy. Al aldaǵy ýaqytta ózendikter toılaıtyn toılar mártebesi budan da bıik bolaryna senemiz.

Sonymen birge, mınıstrden bastap ulttyq munaı jáne gaz ónerkásibindegi basshy qyzmetter tizginin ustap otyrǵan azamattardyń arasynda eńbek joly Jańaózenge, Ózen ken ornyna soqpaı ótkender joqtyń qasy degen pikir de bar. Osy rette bir kezderi Ózen munaı-gaz óndirý basqarmasynyń tuńǵysh bastyǵy Rahmet Ótesinovti, Ózen munaı-gaz óndirý basqarmasynda bólim meńgerýshisi, Jańaózen qalasynyń ákimi bolǵan Mashınıst Abylhanovty, Ózen munaı-gaz óndirý basqarmasynda kúrdeli qurylys bólimi josparlaý tobynyń jetekshisi, Jańaózen qalalyq komsomol komıtetiniń birinshi hatshysy bolǵan Zeınolla Alshynbaevty, Ózen munaı-gaz óndirý basqarmasynyń bas energetıgi, Jańaózen qalalyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy bolǵan Nurlyhan Bekbosynovty, «Ózenmunaıgaz» aksıonerlik qoǵamynyń tuńǵysh prezıdenti Jaqsylyq Janǵazıevty, Ózen burǵylaý jumystary basqarmasynyń bastyǵy Násipqalı Marabaevty, Ózen munaı-gaz óndirý basqarmasynda tehnıkalyq bólim bastyǵy, partkom hatshysy bolǵan Meńdesh Salyqovty, Ózen munaı-gaz óndirý basqarmasynda aýdandyq ınjenerlik-tehnologıalyq qyzmet bastyǵynyń orynbasary, Jańaózen qalalyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy bolǵan Zylıha Imanǵalıevany t. b. ataýǵa bolar edi. Olardyń esimi Ózen keni tarıhynyń betterinde máńgilikke saqtalary sózsiz...

---