InfoHub Logo

«Mańǵystaý» munaı óndirisi tarıhyn mańdaı terimen, taban etimen jasaýshylardyń aldyńǵy qatarynda seniń atyń tur».

Rahmet Ótesinov

Kishkentaı Ánestiń es bilip, eresekterdiń áńgimelerinen áserlenip, júris-turystaryna elikteı bastaıtyn shaǵy týǵan ólkesinde geologıalyq-geofızıkalyq jumystar keń óris alyp, el arasynda Mańǵystaý aımaǵynda bolýy múmkin úlken ózgerister jaıyndaǵy áńgimeler shyǵa bastaǵan kezeńge tuspa-tus keldi. Árıne, tóńiregindegilerdiń tiline tıek bolyp, árqıly sózderge jel bergen bógde jandardyń maqsaty ne ekendigin alǵashynda bul jete túsinbegen. Olardyń Búkilodaqtyq ǵylymı-zertteý, geologıalyq barlaý ınstıtýty qyzmetkerleri ekenin de, qaqyryǵy tútep, ańqasy keýip jatqan onyń mynaý týǵan ólkesinen munaı men gaz degen baılyqty izdep júrgenderin de bara-bara bala júregi ústirtteý bolsa da paıymdaǵan. Sol paıymdaýymen birge onyń sábı júreginde áýeli týǵan ólkesinen ózgeler izdegen baılyqty óz adamdarymyz nege izdemeıdi eken, álde olarǵa mundaı baılyqtyń qajeti joq pa eken degen suraqtar da týyndaı bastaǵan. Balaýsa sezim... balaýsa uǵym... «Qyzyqtyń» aq taqyrynda jalańaıaq júgirip, «Ashymurynnyń» ashshy jýsanynyń ıisine eltip, appaq qumyn keship ósken jas balanyń ómirden óz jolyn tańdar kún týǵanda ony jer baılyǵyn izdeýshilerdiń oqýyna jetelegen de múmkin sol bir balaýsa sezimder janyna uıalatqan uǵymdar bolar, kim bilipti. Onyń arǵy-bergi sebepteriniń túp-tamyryn ol kezde ózi de oılamaǵan. Áıteýir kókiregi oıaý, kózi ashyq ákeniń aldynda óziniń osy tóńirektegi bolashaqqa degen josparlaryn ashyq aıtqany esinde. Onyń júrek qalaýy bir kúnde qalaı bolsa solaı aıtyla salǵan sóz emes, áldeqashan aıqyndalyp, sheshilip qoıǵan berik baılam ekenin áke de birden túısingen. Osy óńirde el basqarý jumystaryna aralasa júrip, Mańǵystaý jeriniń úlken bolashaǵy týrasyndaǵy alýan túrli áńgimelerdi de estı júrip kóp nárseni boljaıtyn ákesi qaıta balasynyń bul tańdaýyna qýanyp qalǵan. Batasyn da bergen.

Sóıtip, kóp uzamaı-aq orta bilimi jónindegi qujaty qolyna tıgen soń teńizdiń arǵy betine bilim izdep attanyp ta ketken.

...Adam balasy óziniń jas kezinde aýada qalqyp ushyp júrgendeı bir kúıde bolady eken de, tirshiliktiń talqysyn kóre-kóre, mańdaıyn anda bir, munda bir soǵa-soǵa birtindep álgi bıiginen tómendeı beredi eken. Óziniń alǵash ret osyndaı «bıiginen» quldyraı bastaǵany Azerbaıjannyń munaı jáne hımıa ınstıtýtyn bitirgennen keıin bastalǵany Ánes Búrkitbaevtyń esinde jaqsy saqtalypty. Oqýǵa alǵash attanǵan kezinde de, tipti bálen jyl osy oqý ornynda oqyp júrgen jyldarynda da kóńiline qylaý túsip kórmegen eken. Kerisinshe, qatarynan ozyp, ózge bir elge bilim izdep barýy, sońynda qalǵandardyń senimin aqtap, barlyq pánderdi ıgerip ketýi, dıplom alyp, elge oralýy onyń jas júregin sheksiz shattyqqa bólep, endi sol alǵan bilimdi paıdaǵa jaratýǵa bolatyny, soǵan múmkindik týǵany qıal tulparyn ár saqqa alyp qashyp, tátti oılarǵa jeteleı bastaǵan. Ásirese týǵan jerge qaıtadan oralatyndyǵy jónindegi oılary jan dúnıesin erekshe rahatqa keneltetin «Mańǵystaý, seni tastap ketkennen soń kózimniń júre almadym jasyn tyıyp», — dep, jyrlaıtyn babalarynyń hal-ahýalyn ózi de túısingendeı bir kúıge túsetin. Osy jyldar ishinde óziniń jany súıgen týǵan ólkesiniń qazynasyn ıgerip, týǵan halqyna azamat retinde óziniń paıdasyn tıgizemin-aý degen oı ony shynymen qanattandyryp, súıispenshiligin eselep arttyra túsetin. K.G.Paýstovskıı aıtqan Kaspıı mańyndaǵy adam turǵysyz aımaqta paıda bolatyn kempirqosaq boıaýly ertegidegideı qalalar munyń da kóz aldyna elesteıtin. Jer astynda ǵasyrlar boıy saqtalyp, Jer betine shyǵýyn kútip jatqan qara altyn darıasyn Jer ústine shyǵaryp, qum kómkergen ólkesin gúl jaınatýǵa armandaı asyǵatyn.

Endi oılap qarasa, kóńiliniń alyp ushýyna negiz de joq emesteı eken. Taý-ken ınjeneriniń dıplomyn alǵandar ol kezderi barshylyq degenmen, áne-mine alyp óndiris aımaǵyna aınalady dep otyrǵan Mańǵystaýǵa kadr azdyq ete qoımaıtyny anyq. Onyń kóńilin qobaljytqan birinshi jaǵdaı joldamanyń, keleshegi zor dep jurt shýlap jatqan, óziniń týyp-ósken jerine emes, aýylynan áldeqaıda qıystaý «Embaneft» basqarmasyna berilýi boldy. Árıne, Qazaqstan munaıynyń alǵash óndirile bastaǵan, el baılyǵynyń kózin birinshi bolyp ashqan Atyraý ólkesinen de at-tonyn ala qashatyndaı esh jóni joq, tipti sonyń ózi durys ta shyǵar, deni saý jas jigit úshin ol jer de óz úıine barabar, sol da sóz bolyp pa!? Teńizdiń arǵy betine ótip, áldeneshe jyl oqýda da júrdi emes pe. Sondyqtan ol tipti bul úshin de kóp qınala qoıǵan joq. Tek qolynda arnaıy joldamasy bola tura basqarma bastyǵynyń qabyldaýyna kire almaǵanda baryp qatty qynjylǵan. Lepirgen kóńili sý sepkendeı basylyp, jasyp-aq qalǵan. Endi oılasa, Keńes Odaǵy dáýirinde beleń alǵan búrokratıa degen derttiń bir tamyry osy joly kórinis bergen eken. Ol ózi adamǵa, adam taǵdyryna degen nemquraılylyqtan bastalatyn sekildi. Ol dáýirde adamnyń jan dúnıesinde ne bolyp jatqanymen eshkimniń sharýasy bolmaýshy edi-aý. Ol kezderi seniń minez-qulqyńnyń barlyq ólshemi Komýnıstik moral kodeksine jazylyp qoıǵan, onda da adam taǵdyry oıynshyq degen sóz joq, biraq adam boıyndaǵy eń joǵary dárejeli qasıetterdi dáripteıtin sol kodeks talaptary tym joǵary áýelep ushyp júredi de, álgindegideı bir qarapaıym jaılarǵa mán berilmeı, qatardaǵy kópshilik nazarǵa ilinbeı qala beredi. Kózge túsip, elenip, eskerilýiń úshin eń aldymen «tanylýyń» kerek. Tanylý úshin anketalarda kórsetilgen túrli talaptarǵa saı bolýyń shart. Árıne, munyń qandaı talaptar ekenin, qandaı jerlerde qajetińe jaraýy múmkin ekenin biletin «zerdeli» azamattar bárin de aldyn ala oılastyryp, daıyndalyp alady. Nelikten bastyq bitkenniń balalarynyń bári óz ómir joldaryn komsomol qyzmetinen bastaıdy? Óıtkeni olar «komsomol» mektebinen ótken, onyń tárbıesin kórgen adamnyń jerde qalmaıtynyn jaqsy biletin. Eger taldaý jasaı qalatyn adam bolsa olardyń qatelespegendikterin sózsiz dáleldep berer edi. Al Ánes sıaqty jas jigit eń bolmasa sondaı bir yqpaldy adamnyń telefon shalýynan keıin barsa bosqa taban tozdyrmas edi. Sondyqtan da álgindeı «myqty» súıenishi, artynan surap otyratyn izdeýshisi joq adamdarǵa ómir súrý áli kúnge deıin qıyndaý. Sondyqtan da ondaı yqpaldy adamdary joqtar ishkisi kelgendi únemi ishe almaıdy, jegisi kelmese de jeıdi, istegisi kelmegen jumysty da isteýine týra keledi. «Aýrý batpandap kirip mysqaldap shyǵady» degendeı, ol dertten táýelsiz Qazaq eli jýyq arada qutylyp ketýi de qıyn shyǵar. «Osynyń kimi bar?!» — dep, ósip bara jatqan jastardyń sońynan sóz terýshiler sonyń dáleli.

Sóıtip basqarma bastyǵynyń qabyldaýyna kire almaı júrgen Ánes bir kúni osy mańnan Ǵalymjan Qojaǵulov degen adamdy kezdestiredi. Óndiristik praktıka kezinde tanysyp, syralǵy bolǵan kisi, osy «Embaneft» basqarmasyna qaraıtyn uńǵylardy kúrdeli jóndeý kontorynyń dırektory eken. Bar jaǵdaıyn bilip alǵannan keıin ony óz qaramaǵyna jumysqa shaqyrady. Bul kásiporyn da ózi joldamamen kelgen basqarmaǵa qaraıdy. Tipti qabyldaýǵa kire qalǵan kúnniń ózinde osy aǵasynyń qaramaǵyna tap bolmasyna kim kepil!? Onyń ústine munaıdy Jer betine uńǵysyz shyǵarmaıdy, al onyń qyr-syryn úıretetin jumystan bas tartý qalaı bolady?

Sol kúni-aq Ǵalekeń Ánesti qolymen jetelep aparyp qyzmetke ornalastyra salǵan. Biraq arnaıy oqý bitirip kelgen jas mamandy bir jaǵynan synaıyn dedi me álde shynymen jumystyń reti solaı boldy ma, bastyǵy ony jumys ornyna ákelip otyrǵyzar, otyrǵyzbastan ózi shaqyryp alyp, bir top qaǵazdy kórsetken:

— Injenerdiń jumysy qaǵazsyz bitpeıdi. Aldymen osy qaǵazdardy qarap, bárin retke keltir. Al tústen keıin kásipshilikke baratynymyzdy umytpa! — dep, qoıa bergen. «Bismillá», — dep, qarap kep qalyp edi, áýeli eshteńege túsine almaǵan. Biraq qaıtadan suraq berýge namystanyp, ári-beri qaıtalaı oqyǵan soń baryp qolynan kelýi múmkin sharýa ekenin paıymdaǵan. Birnesheýi jaýap jazylatyn hat bolyp shyqty. Bólimderdi aralap júrip, olarǵa jaýap berýge tıisti adamdary taýyp aldy. Ózine tikeleı qatysty degenderin bir bólek jınady. Bastyq qana aıta alatyn jaýaptardy bólip shyǵaryp, qalǵandaryn zertteı bastady. Báriniń jón-jobasyn ábden túsindim-aý degen kezde bastyǵyna qaıta barǵan. İstegenderiniń biri durys, biri qate, birtalaıymen ekinshi, úshinshi qaıtara jumystanýǵa týra kelgen. Gramatıkalyq qatelerden de ada emes eken. Biraq jas ınjener jasyǵan joq. Árbir eskertýdi jadyna túıip, ekinshi ret qaıtalamaýǵa, bir aıtqandy qalt etkizbeýge sol kúnnen bastap bel baılaǵan.

Jas ınjenerdiń keńsedegi qaǵazbasty jumysy túske deıin aıaqtalyp, tús qaıta kásipshilikke barý úshin bastyǵynyń aldynda daıyn turdy. Jalpy onyń jumys kúniniń tártibi aldaǵy ýaqytta da osylaı jalǵasady dep kelisildi. Óıtkeni ol keńse jumysyn da, óndiristik tájirıbeni de qatar ıgerýge tıis bolatyn. Kásipshilik basyna barǵan soń bastyǵy ony Fılıpp Bondarchýk atty ýkraın jigitimen tanystyrǵan. Baısaldy, jigit aǵasy derlik jasqa kelip qalǵan jyly shyraıly adam eken.

— Al, hosh keldiń. Bilgiń kelgendi kez kelgen ýaqytta suraı ber, — degen ol munyń ústindegi aqshyl shalbary men shańqandaı appaq kóılegine súze bir qarap ótip, kóziniń qıyǵynan áldebir kúlki ushqyny jylt etkenin baıqap qalǵan bul. Biraq oılanyp úlgergenshe bolǵan joq, onyń uńǵy jaqtaǵy bireýge:

— Bastaı ber! — dep, daýystaǵanyn estip, bári solaı qaraı umtylǵan. Ánestiń kózine aldymen túskeni jóndeý munarasyn boılaı kóterilip bara jatqan qubyr boldy. Sony qyzyqtap jaqyndaı bergeni sol edi, aýystyrý úshin alynyp jatqan álgi qubyrdyń sholtań etken sońymen qosa shapshyp atqan munaıdy ǵana kózi shalyp qaldy. Qara qońyr maı ony basynan aıaǵyna deıin mezette «shomyldyryp» ótken. Ústindegi kıimine jańa ǵana Bondarchýktyń nelikten «túsiniksiz» qaraspen kóz júgirtkenine endi túsingen. Álgindegi muntazdaı qalpy endi túsine de kirmes. Álgi bir jylt etken ushqyn esine túsip qatty qysylǵan, onyń mánin uǵýmen qatar, óndiristiń alǵashqy bir esten ketpes sabaǵyn da alyp úlgergenin keıin paıymdady. Sóıtse uńǵy ashyq qalǵan kezde mundaı qubylystar bola beredi eken. Ózgeler úshin bul úırenshikti nárse ekeni kórinip tur. Ústerindegi «spesovkalarynyń» jeńimen kózderin kólegeılep teris aınala qoıysty da, sońynan túk bolmaǵandaı jumystaryn odan ári jalǵastyra berdi. Al bul bir jaǵynan qysylyp, ekinshi jaǵynan óziniń osyndaı jaǵdaıdy aldyn-ala boljaı almaǵanyna yzalanyp, ishteı qatty renjip qalǵan. Ózin osynda alyp kelgen bastyǵynyń eskertpegenine de ókpesi joq emes.

Erteńine ol kisi muny ózine shaqyrtyp aldy da, jumysqa kıetin arnaıy kıim bólgizdi.

— Mynany kásipshilik jaqqa bararda aýystyryp kı de, taza kıimderińdi osynda ilip ket, — dep eskertken. Keshegi bolǵan jaǵdaı týrasynda eshteńe aıtpaǵan. Tek qana ketip bara jatqanynda:

— Keshe seniń kele sala munaıǵa shomylǵanyń maǵan unady. Endi ómir boıy isiń qara maımen bolady eken, — degeni. Nege ekenin ózi de túsingen joq, mezette tynysy keńip, kóńili kóterilip ketken. Bastyǵynyń aldynan ózin-ózi toqtata almaı jymyńdap shyqqany. Sol kúni ózi turyp jatqan úıge kelisimen qalaı tazartatynyn bilmeı bir buryshqa aparyp tyǵa salǵan maı-maı kıimderin qaǵazǵa orap, dalaǵa laqtyrǵany esinde...

Ánes Búrkitbaıulynyń Qulsary munaı kásipshilikterinde osylaı bastalǵan eńbek joly birtindep úırenshikti qalypqa túsip, óndiristiń san qıly syrlary sál-sálden bolsa da óz qupıalaryn onyń aldyna jaıyp sala bastaǵan. Keńse qyzmetine de tóselip, alýan túrli qujattardyń qaıdan qalaı jasalatyndyǵyn da uǵa bastaǵan. Eń bastysy, ózi kún saıyn kóz aldynan ótkizip júrgen uńǵylardy jiliktep shaǵyp, ár tetiginiń óndiris barysynda atqaratyn qyzmetine qanyqqan. Sonymen birge uńǵylardy jóndeý isine ózin birden tap qylǵan taǵdyryna da dán rıza edi. Óıtkeni uńǵy munaı men gaz óndirisiniń júregi ispetti. Olarsyz bul óndiris júrmeıdi. Olardyń boıynda qandaı kinarattardyń bolatyndyǵyn aldyn-ala uǵyp, ońdaı bilý beıne júrek aqaýlaryn taýyp, em qoldanatyn dárigerdiń áreketindeı sezilgen. Tipti óziniń osy kásiporynǵa tap bolýynyń ózinde de jaratylystan tys bir áser bardaı tolǵanatyny bar...

Ǵumyr jolynyń bastaýynda Ánes Búrkitbaıuly sanasynda óshpes iz qaldyrǵan taǵy bir oqıǵany aıtpaı ketýge bolmaıdy. Bul jaı ǵana oqıǵa emes, ómir sabaqtarynyń bir aıtýlysy dese de sıady. Aǵa ınjener bolyp júrgen kúnderiniń birinde Qaraton kásipshiligindegi munaı uńǵylarynyń birinen alynyp turǵan munaı quramynda sý kóbeıip ketip, kúrdeli jóndeý júrgizýge týra kelgen. Mundaı jaǵdaıda munaı kelip turǵan burynǵy kózdi sementtep tastap (bitep), munaı kózin basqa jerden ashady. Óziniń ınstıtýt qabyrǵasynda júrip alǵan bilimi men uńǵylardy jóndeý jumystarynda júrip uǵyp, túıgeniniń bárin paıdalana otyryp, iske kirisip ketken...

Alaıda isi sátsiz bolyp, avarıa jasap alǵany.

Bylaı qaraǵanda, uńǵy tóńireginde qaınaǵan óndiris jumystary ǵana júrip, qoldap isteıtin sharýalar ǵana júzege asyp jatatyn sekildi kórinedi. Biraq árbir uńǵynyń óziniń ómir tarıhy bolady. Árbir balaǵa ashylǵan syrqat tarıhynyń kartasy sıaqty onyń da óz basynan ótken hıkaıattar sol kartaǵa júıeli túrde túsip otyrýǵa tıis. Osy araǵa jumysqa kelgen kezderinen-aq mundaǵy áriptesteriniń qaǵazǵa salaqtaý ekenin baıqaǵan. Bolyp jatqan túrli oqıǵalarǵa oraı uńǵy kitapshasyn ashyp, olarǵa jazba jasap jatqan kóp eshkimdi baıqamaǵan. Árıne, álgi oqıǵadan soń da osy uńǵynyń tarıhyn jazatyn kitapshany qarap shyqqan. Qashan paıdalanýǵa berilgeni bar, biraq neshe ret jóndeýden ótkeni, jalpy buzylǵan-buzylmaǵany týrasynda eshteńe kóre almaǵan. Eger ol shynymen túrli oqıǵalarǵa ushyraǵan bolsa, álgi kitapshada bári kórsetilip tursa, ony ońdaý da qıyn bolmas edi. Al aqaýy buryn qaı jerde bolǵany, jóndelgen-jóndelmegeni belgisiz bolsa qarańǵy úıge kirgen adam tárizdi kez kelgen nársege soqtyǵysyp, kez kelgen sátte ushyp túsýiń de múmkin emes pe. Álgi uńǵynyń da basynan talaı oqıǵalar ótkendigin, biraq ol týrasynda eshqandaı jazba qaǵazǵa túspeı qalǵandyǵyn bul keıin bir-aq bilgen.

Avarıa bolǵan jaǵdaıda arnaıy komısıa shyǵyp, onyń kimniń kinási ekendigin anyqtaıdy. Abyroı bolǵanda, aǵa ınjener Ánes Búrkitbaıulynyń bul jerde esh kinási bolmaı shyqty. Osy uńǵyda bolǵan qolaısyz oqıǵalardan soń tazartý jumystary kezinde onyń ishinen bes-alty qubyr synyqtary shyqqan. Olar buryn ornyna durys qondyrylmaýy sebepti nemese eskirýi sebepti ýaqytynda alynbaı, ishte jınala bergen shirı bastaǵan qaldyqtar eken. Olardyń kóptigi sonsha, alyp shyǵarý kezinde kótergish munara aýyr salmaqtan eki búktetile maıysyp, áreń kótergen.

Qulsary kásipshilikterinde júrgende alǵan bul eki sabaǵy ony kóp nársege úıretti. Ásirese, sońǵysynan keıin ol árbir óziniń jaýapkershiligindegi jumysty, ózgelerdiń pikirine qaramastan, anyqtamasyn tyńdaı tura óziniń kózin jetkizbeı bastamaıtyn bolǵan. Ómirinde óziniń aıybynan bolmasa da, ózi bastan keshken osy avarıa onyń birinshi de, sońǵy da jasaǵan birden-bir avarıasy bolyp qaldy.

Qulsary kásipshilikterinde júrip Ánes Búrkitbaıuly osyndaı óndiristik sabaqtar alyp, tájirıbe jınaqtaýmen qatar ózine ǵumyrlyq serik tapqan. Ol sol kezde oqý bitirip kelip, aýdanaralyq aýyl sharýashylyǵy bakterıologıalyq laboratorıasynda qyzmette júrgen Álıa Qadymqyzy edi. Osy óńirde olardyń tuńǵyshtary Ámına men uldary Jambyl dúnıege kelgen.

Alǵashynda Qulsaryda uńǵylardy kúrdeli jóndeý kontorynda ınjener, keıinnen Qaratonda aǵa ınjener boldy, osy kásiporynnyń óndiristik-tehnıkalyq bólimin basqardy. Árıne, ınjener degen sóz ózi basqaratyn isti búge-shigesine deıin egjeı-tegjeıli bilý degen maǵynany bildiredi. Alaıda joǵary oqý ornyn neshe jerden bitirip kelgen adam bolsa da óndiristik jumystarmen betpe-bet kelgende qorqa soqtamaı, birden batyl kirisip ketý qıyn. Onyń ústine árbir jeke jaǵdaıda eskermese bolmaıtyn túrli erekshelikteri de shyǵyp jatady. Qalaı bolǵanda da janyńda jaqynyńdaı kórip, erinbeı úıretip, jalyqpaı jattyqtyratyn adamdaryń bolǵanǵa ne jetsin. Ǵalymjan aǵasy búginde Ánekeńe tek qana uńǵylardyń qyr-syryn emes, tirshiliktiń búkil bolmys-bitimin uqtyrýǵa kúsh salǵandaı kórinedi. Basqany bylaı qoıǵanda, aýyzdarynan shyqqan árbir sózdiń durys-burysyn baqylap, qate ketip bara jatsa sol boıda túzetip, túsindirip otyratyn. Áneske ǵana emes,sońynan ergen barlyq jastardyń qaı-qaısysyna da qamqor bola júretin. Ol kisiniń jas jigitterdiń birine jasaǵan eskertýi áli kúnge esinde qalypty:

— Qubyrdy túsirip jatyrmyn deme, jiberip turmyn dep aıt. Tóbede jatqan zatty jerge túsirý múmkin nemese tıeýli turǵan júkti túsiredi. Tipti sýretke túsirý degen de bar. Al eger sen qubyrdy túsirseń, onda avarıa jasaǵanyń bolyp shyǵady...

Ánes Búrkitbaıulynyń tehnıkalyq saýattylyǵy, istegen isine tyńǵylyqtylyǵy, uıymdastyrý jumystaryna eptiligi, ýaqytyn bos ótkizgisi kelmeı, ár nárseni shuqyp kórip, surap bilip otyrýǵa qumarlyǵy, izdenimpazdyǵy Ǵalekeńe unaıtyn. Sondyqtan da bolar, qyzmetin de synalap ósirip, óziniń aǵalyq, ustazdyq paryzyn bir kisideı-aq ótep ketken.

1963 jyly Ánekeń óziniń týǵan ólkesine qaıtýǵa birjola bel baılaǵan. Munyń sebebi týǵan jerdiń baılyǵyn ıgerýge atsalysý jónindegi óziniń áýelgi armany bolsa, Mańǵystaý ataǵynyń dúrildep shyǵyp, oǵan kómek berýge ózge ólkelerden kóship kelýshilerdiń kúrt kóbeıe bastaýy ol sebeptiń mańyzyn burynǵydan da kúsheıte tústi. «Bul Mańǵystaýdyń jerasty «kúmbezderi» (geofızıkalyq zertteýler kezinde munaı men gaz jatqan jerlerden bilinetin belgiler) bar ekeni anyqtalyp, túbek ken oryndarynyń alǵashqy shema-kartasy jasalǵanyna shırek ǵasyrdaı bolyp qalǵan kez. Mańǵystaýdaǵy alǵashqy gaz fontany da, munaı fontany da baıaǵyda atyp ketken. Endi ol aımaqta munaı ónerkásibin órkendetýge birjola betburys jasalyp, «Mańǵystaýmunaıgaz» birlestigi qurylǵaly jatqan.

Týǵanyndaı bolyp ketken Ǵalymjan aǵasy tárbıe bergen azamatynyń óz isin jalǵastyryn, osy Qulsary óńirinde júrgenin qalaǵan bolsa kerek, ózi sol kezde qatty syrqattanyp jatqanyna qaramastan, aýdandyq partıa komıtetiniń sol kezdegi birinshi hatshysy Salamat Muqashevqa tapsyryp:

— Myna jigitti esh jaqqa jibermeńder, — dep ótingen.

— Árıne, mamandar munda da qajet. «Prorva» ashylǵaly jatyr. Biraq bul jigit Mańǵystaýǵa ózi suranyp otyr. Al ol jaqqa tájirıbeli jigitterińdi jiberińder, degen partıanyń nusqaýy jáne bar. Sonda ózi qalaı bolar eken, — dep, Sákeń kúmiljigen.

Burǵydan góri ómirdiń quıtyrqy syrlaryn bar bolmysynda túsinetin bolǵan Ánes Búrkitbaıuly sol kezde Batys Qazaqstan ólkelik partıa komıtetinde qyzmette júrgen Ábý Atshybaevpen habarlasyp, sol kisiniń kómegimen Mańǵystaýǵa joldama alǵan-dy.

Árıne, alǵash ret eńbek jolyn bastaǵan, súıgen jar taýyp, eki balaǵa áke bolǵan Embi óńiri onyń esinde máńgige saqtalyp qaldy. Sol óńirde júrip jınaqtaǵan tájirıbesiniń Mańǵystaýdaǵy kóptegen tabystaryna negiz jasaǵany sózsiz...

* * *

Mańǵystaý óńiri jeriniń negizgi bóligi teńizben shektesip jatqanyna qaramastan, onyń aýa raıyna bul ereksheliktiń kóp áseri tıe bermeıdi. Jazy ystyq ári uzaq, mamyr aıynda jaz shyǵyp, qazannyń qara sýyǵyna deıin sozylady. Qysy sýyq jáne ol da uzaq. Jyl saıyn tizeden keletin qar túspegenimen, bet qaratpaıtyn ysqyrǵan jel, aıazdy kúnde dirdektetip jiberetin shaqtary az bolmaıdy. Ánes Búrkitbaıuly Ózen ken ornyna aýysyp jaz kezinde kelgenimen, úı ishin 1964 jyldyń qańtarynda ǵana kóshirip alǵan. Sol kezderde ǵana paıda bola bastaǵan qurastyrmaly úılerden buǵan da eki bólme tıgen. Kelinshegi Álıa men balalary Ámına, Jambylǵa qosa bularmen birge turatyn enesi beseýi osylaısha Ózendegi munaıshylar tirligin bastan keshe bastaıdy. «Dızeldiń» qýaty jaryq retinde paıdalanýǵa áreń jetedi, onyń kómegimen as pisirý múmkin emes. Sý men azyq-túlik birazǵa deıin Begdashtan tasymaldandy, birde jetedi, birde jetpeı jatady. Baraqtyń jel ýlegen tesikteri balalardyń eski-qusqy kıimderimen, qolǵa túsken shúberekpen tyǵyndalady. Al otyn...

Ózen munaıynyń basty ereksheligin jurtshylyq jaqsy biledi. Onyń quramynda parafın kóp. Qubyrǵa keptelip qalǵan parafındi munaıdyń túri kádimgi shujyqty kóz aldyńyzǵa keltiredi. Eń qyzyǵy munaı qozǵalyssyz qalǵan jaǵdaıda qata bastaýy úshin 33 (otyz úsh) gradýs jylylyq jetedi eken. Óndiriste bul ǵajap tabıǵat syılyǵy tógilmeı, shashylmaı turmaıdy. Mysaly, ol Jer qoınaýynan belgili bir qysymmen kóterilip shyǵady, nemese qysym qoldan jasalady (sýdyń, gazdyń kómegimen). Al atylyp ketpeýi úshin qubyr ishinde oǵan qarsy qysym qamtamasyz etiledi. Soǵan qaramastan, Jer astynan onyń qandaı qysymmen kele jatqanyn tolyq anyqtaı almaı qalatyn kezder jıi bolyp turady. Osy sıaqty túrli sebeptermen tógilip-shashylǵan munaı aınalany búldire bermeý úshin aldyn-ala shuńqyr qazylyp qoıady. Olarǵa tógilgen munaı quramyndaǵy parafınniń kóptiginen qatyp qalǵan soń qı oıǵandaı etip oıyp-oıyp alyp, otqa jaǵýǵa bolady. Sonaý bir otyn-sý tapshy qysyltaıań shaqtarda baraqtarda turǵan munaıshylar da osylaısha munaıdy otqa jaǵyp kún kóripti. Qoraptarǵa salyp, qı sekildi qalap jaǵyp otyratyn osy otyndaryn munaıshylar áli umytqan joq.

Qazir Jańaózen qalasyna kireberiste sol kezden qalǵan munaı qaldyqtary áli de bar. Búgingi tańda, árıne, ony otyn retinde paıdalanýǵa ruqsat etilmeıdi. Shuńqyrlarǵa tógilip, topyraqqa aralasqan mundaı munaıdy arnaıy óńdep, paıdaǵa jaratý qamy jasalýda. Sol maqsatpen arnaıy peshter jumys jasaıdy. Bul qaldyqtardyń tabıǵatqa tıgizetin zardaby da mol ekenin túsiný qıyn emes shyǵar. Biraq munaı óndirý josparyn oryndaýdan ózgede eshkimniń jumysy bolmaǵan sonaý bir jyldarda jurt tipti ekologıa degen sózdiń ne ekenin bilmeıtin. Soǵan qaramastan, qorshaǵan ortanyń búline bastaǵanyn túısingen jigitter kezinde joǵaryda otyrǵan basshylardyń aldyna osy turǵyda másele de qoıyp kórgen, biraq olar qoldy bir siltepti. Endi Ánes Búrkitbaıuly «Biz Jaqsylyq Janǵazıevtarǵa jaqsy mura qaldyrdyq dep aıta almaımyn», — dep tómen qaraıdy.

Ózenge kóship kelgennen keıin kóp uzamaı Álıa apaı da (Álıa Qadymqyzy Jandaýova) munaı óndirisi salasy jumystaryna aralasa bastaǵan. Jańadan ashylyp jatqan alyp ken ornynda munaıdyń quramyn, salmaǵyn anyqtap otyratyn laboratorıanyń bolýy asa qajet edi. Al Álıa Qadymqyzy buǵan deıin aýyl sharýashylyǵy boıynsha bakterıalogıalyq laboratorıada birneshe jyl qyzmet jasaǵan. Laboratorıa degenniń ne ekenin jaqsy biledi, prıborlarmen jumys jasap úırengen. Jergilikti basshylar osy jaıdy eskere kele oǵan munaı quramyn zertteıtin hımıalyq laboratorıa qyzmetin jolǵa qoıý týraly ótinish jasaıdy. Ózine osy tapsyrmanyń jaı-japsaryn túsindirip, eń birinshi qolǵa alýdy usynǵan, keıinnen ózderine úlken qamqorshy bolǵan Rahmet Ótesinov bolatyn. Sol kisiniń kómegimen Moskvadan arnaýly kýrstan ótip keledi. Hımıa zaýyttarynda bolyp talaı jaılarǵa qanady. Bara-bara ózine qoıylǵan talapty tegis ıgerip, munaı óndirýshilerdiń beldi kómekshisine aınalǵan adam. Óziniń bir kezdegi veterınar-bakterıolog mamandyǵyn umytqan. Sóıtip alǵashqy munaı eshalonyn jiberýge qatysqandardyń biri retinde tarıhta qaldy. Ózendegi alǵashqy qys qıynshylyqtary da birte-birte umyt bolǵan.

Ánekeń men Álıa jeńgeıdiń esinde qalǵan jáne bir qys 1968-den 1969-ǵa qaraǵan qys boldy. Sol jyly tabıǵat óziniń búkil qaharyn boıyna jınaǵandaı bir kúıge túsken. Ánekeń óz ómirinde Mańǵystaýdyń dál sondaı qaharly da qatal qysyn birer ret qana kórgen bolar. Bul araǵa jyldar salyp bir soǵatyn qoıan jylynyń qysy bolatyn. Ysqyrǵan aq boran bet qaratpaıdy, aıaz tıgen jerin otsha qarıdy, saqyldaǵan sýyq kúnder báseńsimeı bir qalypta turyp aldy. Sol bir kúnderdiń qahary «jospar» dep eki aıaqty bir etikke tyǵatyn máskeýlik myqtylardyń, partıanyń sózin de adyra qaldyryp, ken ornyndaǵy búkil jumys toqtap qalǵan. Kásipshilikterdegi munaı berip turǵan uńǵylardyń bári toqtatylyp, qatyp qalmaý úshin barynsha qymtalyp, jaýyp tastaldy. Ol kezde munaı tasymaldaıtyn qubyr degen áli joq. Temirjoldy paıdalaný múmkindikteri endi-endi ǵana jasalyp jatqan. Munaı tıisti jerlerine teńiz arqyly tankerlerge tıelip jiberiletin. Bizdiń adamdar ony óndirip, teńizdegi tankerlerdi toltyryp berip otyrady. Bul úshin tankerler aılaqqa jaqyndap kelý kerek. Al álgindeı qaharly qys kúnderi teńiz jaǵalaýlary qatyp qalatyndyqtan ári qatty jelden olar aılaqqa jaqyndap kele almaıtyn. Osylaıda bir aı boıyna munaı óndirisi toqtap qalady.

Eń qıyny, qaqaǵan qys kúnderi tek qana óndiriske emes, jergilikti turǵyndarǵa da barynsha keselin tıgizip baqqan. Dalaǵa shyǵýdan qalǵan jurttyń úı ishindegi kúıin de ketirgisi kelgendeı, jylý júıeleri isten shyqqan. Qatty sýyq shydatpaǵan batareıalar jarylyp ketken. Sol kezdegi Ózen munaı óndirý basqarmasynyń bastyǵy Rahmet Ótesinov qoldary bosap qalǵan jigitterdiń bárin jınap, jylý júıesin qalpyna keltirý.

Bala-shaǵa ózderiniki. Qaqap turǵan sýyq úıde báribir rahattanyp otyra almaısyń. Basqa amaldyń joqtyǵy taǵy kórinip tur. Sondyqtan kim qarsy bolsyn, jigitter iske kirisip ketedi. Jarylǵan batareıalardyń bári laqtyrylyp, ornyna qubyr júrgiziledi.

Qandaı qıyn kezeńderde bolmasyn, kúldirgi oqıǵalar kórinis berip jatpaı ma. Ánekeńniń esinde sol kúnderdiń eskertkishindeı bir kúldirgi jaı saqtalyp qalypty. Sol kúnderi jylý ortalyǵyn qalpyna keltirý jumystaryn basqarý basqarmanyń bas ınjeneri A.A.Dergachevqa tapsyrylsa kerek. Qaı istiń bolmasyn tezirek bitkeni jaqsy ǵoı, kúndiz-túni qapylyp jumystanyp júrgen kúnderdiń birinde ol bólmesine barlyq jaýapty adamdaryn jınap alyp, áldeqandaı bir jaılardy keńesip otyrǵandarynda kezekshi jigit entigip jetip kelip:

— Aleksandr Alekseevıch! Sizdi SK-dan surap jatyr! — depti. Dergachev asyp-sasyp ornynan ushyp turyp, júgire jónelse kerek.

— Sentralnaıa kotelnaıa degenim ǵoı, — deıdi sonda kezekshi onyń qapylǵan túrinen qalaı túsingenin paıymdap.

Bas ınjener qaıtadan sylq etip ornyna otyra ketipti... Ol kezderi munaı ónerkásibi Moskvadaǵy Odaqtyq mınıstrlik arqyly basqarylady da, olar telefon arqyly jıi habarlasady. Sondyqtan ol kisi ózin shynymen SK izdep jatyr dep qalǵan ǵoı.

SK demekshi, ǵasyr men ǵasyrdyń toǵysyna jaqyndap, komýnıstik qoǵamnyń búkil bolmysyn kóz aldynan ótkizgen Ánes Búrkitbaıuly óz basynan keship kele jatqan ǵumyrynyń taǵdyr degen shirkinge qanshalyqty táýeldi bolǵanyn endi ǵana shamalaǵandaı. Bir esepten, óz mańdaıyna tap bolǵan osy qoǵamnan ekinshisine aýysý qyzyǵarlyq ta jaǵdaı sekildi kórinedi. Olaı deıtini — sol dáýirdiń búkil bolmys-bitimin, uńǵyl-shuńǵylyn óz basynan ótkere kelip, onyń qyry men syryna ábden qanyqqandaı. Oı eleginen ótkizip, oı-shuqyryn zerdelegen saıyn bar qupıasyna qanyp, tanyp-bilip júrý de bir ǵanıbetteı kórinedi. Qazir ǵumyrlarynyń osy bir ótpeli kezeńge tap bolǵanyna dán rıza sezimderin bildirip, mynaý alasapyran zamanǵa ilikpeı, aman-saý zeınetkerlikke jetkenderine shúkirlik jasaıtyndar bar. Ánekeń ondaılardyń negizinen aýmaly-tókpeli kúnderden qudaı saqtaǵan, «halyq jaýlarynyń» qara tizimine ilinbeı, soǵystyń qandy sheńgelinen áýpirimdep aman ótkender ekenin de sezedi. Biraq qalaı bolǵan kúnde de el basyna túsken rýhanı jutaýǵa mán bermeı, ult bolashaǵy úshin bastaryn kóp aýyrtpaǵan, sýdyń móldirin iship, kıimniń asylyn kımese de, qaryn toqtyǵy men kóıleginiń bútindigin mise tutyp, baryna táýba etken qarapaıym halyq úshin «ıt basyna irkit tógilgen» bir zamannyń bastan ótkeni daýsyzdaı.

Al ekinshi bir jaǵynan qarap, azamattyq mártebe, azattyq bıigi turǵysynan úńilse, kóńilin múlde aýyr sózge bir sezimder jaılaıtyny bar. Beıne muny ómir boıy bir shybyqpen aıdap, esinen tandyra júgirtip otyrǵan bir myqty bolǵandaı. Ol nelikten?! Qalaı paıda bolǵan sezim?! Múmkin bul ómir boıy óziniń ne istep, ne qoıatynyn da ózi oılanyp-tolǵanyp sheship kórmegendikten shyǵar. Sebebi komýnıs bolǵandyqtan ol partıa talaptaryn oryndaýshy ǵana boldy. Qandaı qyzmetke jiberse de jan-tánimen berile eńbektenetin, sondyqtan da bolar, qaı jerde de isi nátıjesiz bolǵan emes. Biraq ózine tapsyrylǵan salany endi ǵana jónge keltirip, júrmeı jatqan jumysty júrgizip, oryndalmaı jatqan jospardy oryndap, tabys kórsetkishterin eselep arttyryp, endi ǵana bir asyqpaı, aptyqpaı, erkin tynystap boıyn jaza bergende ony julyp alyp, ekinshi bir qıynǵa tastap kep jiberetin. Al bul partıa kórsetken senim, seniń eńbegińniń janǵany dep qabyldaýyń kerek. Al ol qıynnan da jol taýyp, taǵy da oryndalmaǵan jospar oryndalyp, jetpegen bıikterge qol jete bastaǵanda baıaǵy bir qol kelip taǵy da bir alynbaǵan qamaldy alyp, turalap qalǵandy turǵyzasyń dep jibere salady. Solaı qaıtalana beredi... qaıtalana beredi... Bul Kompartıanyń kadrlardy paıdalaný saıasatynyń bir nusqasy bolar. Biraq sol bir kezdegideı jankeshtilikpen jumys isteý qazir bar ma eken?! Adamnyń ómirin kórikti etetin tek qana kúndiz-túni úı kórmeı, demalyspen eseptespeı jasaıtyn qyzmet qana ma? Álde jan qınamaı eńbektený úshin jetetin bıikterge bular áli jete almaı júr me? Shynyna kelgende, olar Mańǵystaý baılyǵyn ıgerýge jol salǵan alǵashqylardyń qatarynda bolmaǵanmen, solardyń etegin basa júrdi. Sol kezderi birge eńbek etkenderdiń bári de Ánes Búrkitbaıulynyń kórgenderin kórdi. Alǵashqy súrleý salynǵannan keıin de qıynshylyqtar áli kóp bolatyn. Solardy kórý bulardyń mańdaıyna jazylypty. Eńbegi janyp, aldyna ustanǵan maqsatyn oryndaǵan soń, júrgen ortasyna syıly bolǵan soń, basy aman, maly túgel bolǵan soń bular kóp nárseni elemegeni de ras. Kóppen kórgen uly toı deıdi ǵoı qazaq mundaıda. Biraq qurǵyr kóńiliniń ár buryshyn tutyp qalǵan túıtkil bitkendi birtindep beri shyǵaryp, búgingi jańa talǵam, jańa túsinik turǵysynan salystyryp qarap qobaljytýyn qoıar emes. Ásirese óziniń komýnıs bolǵan kezderi oıynan shyqpaı, mazalaı beredi. Ádette komýnıs bitken artyq sóıleýden, ishindegisin aqtara salýdan saqtanyp, artyq-aýys áńgimeden boıyn aýlaq salyp júredi. Partıa jetegindegilerdiń eń aldymen aýyzdaryna qulyp salatyn partıalyq bılet eken. Ol bıletti qaltaǵa salyp turyp basshyǵa qarap sóıleý qıynnyń qıyny. Al sóılediń eken — ol partıa saıasatyna qarsy shyqqanyń, al ondaı adamnyń óz bıletinen aıyrylatyny túsinikti. Bıletten aıyrylý ol kezderi ólimmen teń jaza. Onda kórgen kúnińdi ıtke bersin. Partıa yńǵaıymen talaı azamattar týǵan-týystan, joldas-joradan bezip ketti. Ákesi dúnıeden ótkende bet syıpamaǵan, quran oqymaǵan azamattar qanshama!? Eń ókinishtisi «Komýnızm elesine» aldanyp, sonyń ýaǵyzyna erip, oı-sanasy shektelgen jastardyń kóptigi. Sol zamanda tárbıelenip, ónege alǵan qazirgi jastardyń pıǵylyndaǵy keıbir oǵashtyqtar sonyń jemisi ekeni de sózsiz. Boıyna shynaıy halyqtyq tárbıeniń nári sińbegen, adamgershilik qasıetter tabıǵı qalpymen ón boıyna enbegen, rýhanı dúnıesi jutańdaý qalǵan búgingi urpaq ókilderi arasynda ómirge jeńildeý qaraıtyndar, zamana lebi qalaı qarata esse sol jaqqa, túpkilikti nátıjesin oılap jatpastan, tez aýa qoıatyndar kóp. Ondaılardyń basshy qyzmette júrgen jastar arasynan da kezdesip qalatyny qynjyltady. Al bıznesmen bolamyn dep bilek túrip shyǵyp, qaltasyna tıyn-teben túse bastasa sony kótere almaı ne úı ishiniń shyrqyn buzatyn, ne ishimdikke salynatyn, sóıtip ózin qor qylyp júrgenderine qarap jan kúıinedi. Ondaı jastar Odaq quzyrynda jetpis jyl júrgen elderdiń bárinde de barshylyq. Mańǵystaý baılyǵy ashylyp, oǵan aınalamyzdaǵy odaqtas respýblıkalardan kelgender arasynda da olar jetkilikti bolyp shyqty. Olardan jastarymyzǵa qandaı «ónege» kelgenin jurtshylyq ózi de biledi...

* * *

1966 jyly 10-shildede Ózen ken ornynyń alǵashqy mıllıon tonna munaıy tapsyryldy. Alaıda munaı óndirýdi odan saıyn molaıta túsý talaby báseńsimeıtini túsinikti edi. Onyń negizgi tetikteriniń biri óndiriske ǵylym men tehnıka jańalyqtaryn molynan engizý. 1967 jyly «Ýzenneft» munaı-gaz óndirý basqarmasynyń № 3 munaı kenishine meńgerýshi bolyp taǵaıyndalǵan Ánes Búrkitbaıuly osy máselege aıyryqsha nazar aýdarǵan. Sonyń bir mysaly retinde óz basshylyǵymen toptyq qondyrǵylardaǵy uńǵylar jumysyn avtomatty túrde basqarý jáne baqylaý júıeleriniń iske qosylýyn aıtýǵa bolar edi. Ózen ken orny munaıynyń quramynda parafınniń kóptigi saldarynan ony óndirý qaı kezeńde de kúrdeli bolyp keldi. Osyǵan baılanysty ónim alýdy jeńildetý maqsatymen Ánekeń az ýaqyttyń ishinde uńǵylardy membranalyq atqarý mehanızmin gamma-relemen almastyryp paıdalaný múmkindikterin jasaý jumystaryna basshylyq etti. Bul ádis joǵary parafındi ken oryndaryn ıgerý kezinde retteýshi rólin atqaratyn birden-bir qajetti quralmen qamtamasyz etýge múmkindik berdi.

Ánekeń № 3 munaı kenishin basqaryp júrgen jyldar ishinde munaı óndirý bul kenishte 600 myń tonnadan 4 mln tonnaǵa deıin jetti. Mundaı nátıjege joǵaryda atalǵan tásildi qoldanýmen qatar burynǵy Keńes Odaǵynyń ǵylymı-zertteý ınstıtýttary jasap shyǵarǵan uńǵylardy qyzdyrý aspaptaryn paıdalaný, taǵy da basqa izdenister yqpalyn tıgizgen. Mysaly, uńǵylardyń jóndeý kútip uzaq turyp qalmaýyn qamtamasyz etý qajet. Bul úshin árqashan qajetti qural-jabdyqtar saı turýǵa tıis. Ol basshy retindegi óziniń iskerligin, uıymdastyrýshylyq qabiletin boıyna bitken muqıattyǵy, tyńǵylyqtylyǵy arqyly kórsete bildi.

№ 3 munaı kenishindegi № 84 uńǵyny iske qosqan kúnderi áli esinde. 1968 jyldyń qańtary bolatyn. Mundaı kezderi jumys kúniniń qashan aıaqtalaryn bir qudaıdyń ózi biledi. Bul joly da qarbalas kúı tún ortasynan keıin sozylǵan. Uńǵynyń paıdalanýǵa berilý qurmeti úshin arnaıy alyp shyqqan bir jartylaryn sol jerde bólip ishken soń ǵana kóz shyrymyn alýǵa Ózenniń kóńindegi jumys oryndarynan birer saǵatqa úılerine qaıtqan.

Jýyrda Ánekeń jıyrma jasqa tolǵan soń uńǵyny arnaıy baryp kórip qaıtty. Zirkildegen motor úni qulaq tundyrǵan shaǵyn «úıshiktiń» («Spýtnık») ishine qoldyń salasyndaı qaz-qatar tizele enip ketip jatqan toq qubyrlar kózine ottaı basylǵan. Sonadaı jerde alyp pesh janyp tur. Ol álgi uńǵylardan shyǵyp, qubyrlar boıymen qaz-qatar tizile aqqan qoıý maıdy kelesi bir belgi jetkizgenshe salqyndatpaý úshin qyzmet etip tur. Al mynaý úıshik ishinde jan-jaqtan bas qosqan qubyrlar boıyndaǵy túrli tetikter uńǵylardyń hal-ahýalynan habar beredi. Qalaı jumys istep turǵanyn, qubyr boıymen ne júrip jatqanyn, basqa da jaǵdaılaryn kórsetip, munaı quramyndaǵy elementterdiń syıpatyn uqtyryp turady...

Ánekeń zirkildegen motor únin biraz únsiz tyńdap turyp, úıshiktiń esigin sál ashyp kórdi. Tanys kórinis... tanys ıis... Sol mezet óziniń osydan jıyrma jyl burynǵy jasań shaǵy esine túsip, júregin shym etkizgen bir erekshe sezimdi túısindi. Iá, tirlik kerýeni ony jel aıdaǵan qańbaqtaı biraz jerge ákelip tastaǵan eken. Sol bir zýyldaǵan jyldarmen birge talaı qyrlardan asyp ketkenin jańa túısingendeı jeńil kúrsinip aldy. Al onyń bir kezde ózi ómir syılaǵan uńǵylary beıne bir muny qımaǵandaı barǵan saıyn jumsaryp, maıdalanyp, qulaqqa jaǵymdy ásem áýendeı báseń gúrilmen birtindep alystaı bergen...

İskerligi men uıymdastyrý jumystaryna degen qabilettiliginen bolar, kóp uzamaı-aq Ánekeń mansap baspaldaǵynan jáne bir saty kóterildi. 1970 jyly «Ózenneft» munaı-gaz óndirý basqarmasynyń basshylyǵy ony osy basqarmanyń tehnıka bóliminiń bastyǵy qyzmetine usynady. Bul munaı óndirisindegi birqatar máselelerdi sheshýge múmkindik beretin sý ysytatyn jáne ystyq sýdy qabatqa aıdaıtyn tájirıbelik-óndiristik qondyrǵy dúnıege kelgen kezeń bolatyn. Tehnıkalyq bólimdi basqara júrip, Ánekeń endi osy qondyrǵyny óndiriske engizý isine bastan-aıaq aralasty. Onyń tıimdiligi men beriktigin arttyrý maqsatynda ǵylymı-zertteý ınstıtýttarymen birlese otyryp jumystandy. Sonyń arqasynda sý júrip turǵan qabyrǵalarǵa qaq turmaıtyndaı sapaly qondyrǵylarǵa qol jetti.

Ómirdiń alýan túrli sabaqtaryn alyp, tirshiliktiń sansyz syrlaryn ıgere kele adam ózine eshqandaı da túsiniksiz qubylys qalmaýy úshin kúrese berýi kerek degen qorytyndyǵa keledi eken. Eshteńeden qoryqpaý úshin de, eshteńeden taryqpaý úshin de keregi eń aldymen izdenis dese durys bolar ma eken. Dúnıedegi eń kúrdeli degen qubylystardyń kóbi eń qarapaıym zańdylyqtarǵa negizdeletin bolyp shyǵady. Al ózińe túsiniksiz isti qolǵa alý qanshalyqty qıyn bolsa, sol isti ıgere kele onyń sonshalyqty qarapaıym, op-ońaı joldarmen júzege asatynyn túsinesiń. Shynyna kelgende, eshteńeden taryqpaýǵa da, eshteńeden qoryqpaýǵa da bolady. Óıtkeni kóp nárse adamnyń tek qana ózine baılanysty. Mine, tehnıka bóliminde júrgen jyldarynda Ánekeń kórgen-túıgenderinen osyndaı qorytyndy jasaǵan.

* * *

Partıanyń túsindirýi boıynsha, jumystyń jaqsysy men jamany, úlkeni men kishisi degen bolmaıdy. Qolynda komýnıstik bıleti bar adam partıa jumsaǵan jaqqa júre berýge mindetti. Osy tártip boıynsha Ánes Búrkitbaıuly bir kúni aıaq astynan kásipodaq qyzmetkeri bolyp shyǵa keldi. Óndiristiń sózi bolmasa, nasıhattyń sózin minbege shyǵyp sóılep kórmegen Ánekeń birazdan keıin ony da eptep ıgerip, ózine degen senimi nyǵaıa bastaǵan. Sondaı kúnderdiń birinde «Kazsovprof» pen VSSPS ókilderi qatysatyn úlken oblystyq kásipodaq uıymynyń konferensıasyna shaqyryldy. Sóıleıtini týraly aldyn ala eskertilmese de, oblystyq uıym tóraǵasy ony sóıleýshiler tizimine qosyp qoıypty. Osyny bilip, sasyp qalǵan ol tóraǵa Aıtjanovtyń bólmesine jetip baryp, óziniń úlken jıynda sóz sóılep, maqtanarlyqtaı jaǵdaıy joq ekenin aıta bastaǵan. Kim ekenin bilmeıdi, bir bóten ulttyń adamy otyr eken, aıtysyp jatqan bul ekeýin mámlege shaqyryp:

— Eshteńe etpeıdi, eshteńeden qysylmańyz. Shyǵyńyz da óz oılaryńyzdy aıtyp berseńiz boldy, mundaı jerde sóıleýge ne daıyndyq kerek, — dep basý aıtyp jatyr. Bastyǵy da sony qostady. Bul qoldy bir siltep shyǵyp ketken.

Sóıtip, qalaı sóıleýge de erkiń bar degenge Ánekeń kósilip bir ketpeı me?

Bul ózi Ózen munaı-gaz barlaý basqarmasynyń basyndaǵy aýyrlaý kezeń bolatyn. Basqarma bastyǵy Rahmet Ótesinov aýyr jaraqat alyp aýrýhanada jatqan ýaqyt, al onyń ornyna ýaqytsha qoıylǵan adamdar turaqtamaı, jıi aýysyp, jumystyń berekesi ketińkirep turǵan. Óndiristik josparlar oryndalmaı qalǵaly biraz bolǵan. Tipti bylaıǵy turǵyndardyń da jaǵdaılary ketińkirep, kúısiz halge túsken. Óıtkeni jergilikti halyqty jan-jaqty qamqorlyqqa alyp, jaǵdaıyn jasap otyrǵan munaı-gaz óndirý basqarmasy. Óz jaǵdaıy joq basqarma halyqtyń nany taýsylyp jatqanda burynǵydaı kómekke kelýge jaramaı qalǵan. Jylý júıesi jasamaı, monsha jabylǵan. Ózine erkin sóıleı ber, jazyp alyp aıtý mindet emes, oıyńdaǵyny aıtsań boldy degen soń Ánekeń osy jaılardyń bárin tizip turyp baıandap bergen.

Basshylardyń raıy ózgerip, ózin onsha jaratpaı qalǵanyn sezgen. Biraq ne bolsa da bolar is boldy dep, Ózenine qaıtyp júre bergen. Kelisimen ony kútip otyrǵan basqarma partkomynyń hatshysy Kım Raqymǵalıev dúrse qoıa berdi:

— Oý ne búldirip keldiń? — deıdi baıaǵy.

Sóıtse bul kelgenshe oblystyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy Salamat Muqashev telefon shalyp, Búrkitbaevtyń sóıleıtin sózin nege qarap bermedińder dep ursyp úlgeripti.

Azar bolsa jumystan alyp tastar, tipti sonysynyń ózi durys bolar edi dep, bul kisi de qınala qoımaǵan. Óıtkeni onyń aldynda júregin shaılyqtyrarlyqtaı talaı jaılardy kórip júrgen. Balasyna baqshadan oryn ala almaǵan bireýiniń munyń stolynyń ústine sábıin tastap ketip qalǵany da bar. Ólgende súıegimdi oraıtyn kilemim joq dep, sońynan qalmaı júrgen shaldar da ábden mezi qylǵan. Al Qyrymnyń jánnáttaı demalys oryndaryna joldama alǵysy keletin sylqym kelinshekter men syrbaz jigitter tipti mıdy aınaldyrady. Endi myna oqıǵadan keıin osy jumystan tipti qutylǵanyn jón kórgen. Osy oımen áliptiń artyn baǵyp júrgen.

Arada biraz kún ótken soń Respýblıka kásipodaqtary uıymdastyrý bóliminiń meńgerýshisi Sorokın degen joldas kele qaldy. VSSPS XV sezine daıyndyq jumystarymen júr eken, ózin ertip júrip óndiris oryndaryn aralatatyn adam taýyp ber dep ótinish jasady.

— Ondaı adam aldyńyzda tur, men osy ýaqytqa deıingi búkil ǵumyrymdy óndiriste ótkizip kele jatqan adammyn. Aralatamyn, bilgińiz kelgenniń bárin túsindiremin, — deıdi.

Osylaısha álgi qonaǵyn ertip júrip munaı óndiretin barlyq oryndardy aralatady, suraǵynyń bárine jaýap beredi, shóldetpeı, sharshatpaı shyǵaryp salady.

Birneshe kúnnen soń birinshi hatshy basqarma partkomyna telefon shalyp:

— Sorokın kásipodaq jumysyn óndiris adamyna basqartqandaryń durys bolǵan eken, jaǵdaıdyń bárin aıtqyzbaı túsinedi. Mine, kadrlardy osylaı ornymen tıimdi paıdalaný kerek, — dep, rıza bolyp ketti, — deıdi. Sóıtip Ánekeń «jaqsylardyń» sanatyna qaıtadan qosylady.

Kásipodaq komıtetinde ótken birneshe jyldan keıin Ánes Búrkitbaıuly «Mangyshlakneft» birlestiginiń qabattardyń munaı ónimin arttyrý jáne uńǵylardy kúrdeli jóndeý basqarmasynyń bastyǵy bolyp taǵaıyndalady. Jer qyrtysynda tabıǵattyń ǵasyrlar boıy saqtaǵan altyn qazynasyn Jerdiń ústine neǵurlym kóbirek shyǵarýǵa kómekteserlikteı jyldar boıy jınaqtaǵan mol tájirıbe ony abyroı bıigine kótere tústi. Talappen, izdenispen, tynymsyz eńbekpen ushtasqan jyldar ony taǵy da senim júgin arqalaýǵa májbúr etedi. 1967 jyldan bastap Mańǵystaý gaz óndirý basqarmasyna bastyq boldy.

Jer men Aspan, Kún men Aı sekildi munaı men gaz da áýelde egiz jaratylǵan bolsa kerek. Óıtkeni gaz tabylǵan jerden — munaı, munaı shyqqan jerden — gaz tabylyp jatady. Akademık I.M.Gýbkınniń jazbalaryna qaraǵanda, amerıkandyqtar tek qana munaı tapqan jerlerin ǵana emes, gaz shyqqan jerlerdi de munaıly jer dep eseptep, burǵylaı beretin kórinedi. Ánekeń óz ómirinde munaımen de, gazben de istes boldy. Túptep kelgende, másele munaıda nemese gazda emes, jónin taýyp, qısynyn keltirip jumystana bilýde ekenin kánigi maman jańa orynda da dáleldeıdi. Munda da ózi bas bolyp júrip ǵylym men tehnıka usynyp otyrǵan jetistikterdi óndiriste paıdalanýǵa zer saldy. Teńge kenornynda tuńǵysh ret gazdy tómengi temperatýrada separasıalaý ádisin qoldanýǵa jol ashty. Bul ádis boıynsha gaz boıyndaǵy ylǵaldy aıyryp alýǵa múmkindik jasalǵan.

İzdenister nátıjesi gaz óndirýdi de eselep arttyryp, jylyna eki mlrd tekshemetrden tórt mlrd tekshemetrge deıin jetkizýge múmkindik berdi. Osy kezeńde «Ýzenneft» munaı-gaz óndirý kásipshilikterinde Teńge gazy negizinde kompresorsyz gazlıft ádisin qoldanýǵa múmkindik týdy. A l bul óz kezeginde munaı óndirýdi arttyrýǵa jáne soǵan sáıkes onyń ózindik qunyn kemitýge jaǵdaı jasady.

* * *

Jetibaı Mańǵystaý atty qazynaly ólkeniń quıqaly jerleriniń biri bolyp shyqqanyn búginde bilmeıtinder kem de kem. Nege ekenin ózderi biledi, máskeýlikter kezinde ol jerde qala salýǵa bolmaıdy depti. Tek qana jumysshy jataqhanalaryn salýǵa ruhsat etken. Alaıda bara-bara jataqhanalardy saǵalap kóship kele bergender Jetibaı jerinen bir emes, birneshe poselke salýǵa májbúr etken. Ánes Búrkitbaıuly alǵash Jetibaı munaı-gaz óndirý basqarmasyna bastyq bolyp kelgeninde qazirgi eldi mekenderdiń (poselkelerdiń) bári bar bolatyn. Olar — munaıshylardyń, barlaýshylardyń, qurylysshylardyń meken etip otyrǵan aýyldary dese de bolady. Solardyń bárinde jeti myńdaı adam turyp jatqan kórinedi.

Qaı jerde de jergilikti turǵyndardyń birinshi qamqorshysy sol jerlerde ornalasqan iri kásiporyndar bolatyny sıaqty, munda da álgi eldi mekenderdiń barlyq turmys jaǵdaılaryna qaraılasatyn osy basqarma edi. Alǵash kelgen kezinde Ánekeń: myna ár jerde bir qonys teýip qalǵan poselkelerdiń báriniń bir jerden ornalaspaǵany-aı dep, ókinip qalǵan. Eger solaı bolǵan jaǵdaıda turmys jaǵdaıynyń kóp máselesin ortalyqtandyrylǵan túrde birden sheship tastaýǵa bolar edi. Mysaly, jylý júıesi joq eldi mekender úshin baılanys qyzmetine de, azyq-túlikpen qamtý, sý jetkizý sıaqty jumystardy birese ana aýylǵa, birese myna aýylǵa shapqylamaı-aq, bir ortalyqtan sheship otyrý ońaı emes pe. Biraq ókingennen paıda joq, halyqqa qalaı bolǵanda da qol ushyn berý paryz. Sóıtip eń kúısiz otyrǵan Munaıshy (Eski Jetibaı) turǵyndary arasynda jumysty bastaǵan.

Munda turǵyn úı máselesi kópshilikti qatty qınap otyrǵany belgili bolǵan. Sol sebepti ol eń kóp balaly otbasylarynyń tizimderin alyp, olardyń otyrǵan úılerin keńeıtýge jaǵdaı jasaǵan. Aýyr jaǵdaıda otyrǵan otbasylaryn tizimdegende olardyń sany qyryq birge jetken. Osy aýylda bý qazanyn ornattyryp, jylý júıesi jumysyn iske qosqan Ánekeń sol bir kúnderi talaılardyń alǵysyn alǵany sózsiz. Adamnan buryn óndiristiń qamyn oılaıtyn sol bir kezderde de Ánekeń syndy uǵymy basqa adamdardyń bolǵany qandaı ǵanıbet...

«Jetybaıneft» munaı-gaz óndirý basqarmasynda bir jyldan asa basshylyq jasaǵannan keıin oblystyq partıa komıteti ony QazSSR memlekettik taý-ken tehnıkalyq baqylaý ınspeksıasynyń oblystyq bastyǵy qyzmetine usyndy. Al 1991 jyly oblystyq ekologıa jáne bıoresýrstar basqarmasynda jerdi qorǵaý jáne paıdalaný bólimin basqardy. Sońynan osy baǵyttaǵy jumysyn «Mańǵystaýmunaıgaz» birlestiginde jalǵastyrdy. Al 1994 jylǵy tamyzdan beri osyndaǵy mólsherlik-zertteý stansıasynyń dırektory.

Mólsherleý stansıasynyń jumysy da qyzyq, mundaǵylar negizinen qandaı jumys mólsheri úshin qansha eńbekaqy tóleýge bolatyndyǵyn eseptep shyǵaryp beredi. Mysaly, burǵylaý stanogynyń 100 metr jer qazǵany úshin qansha tóleýge bolady? Nemese ken izdeýshilerdiń eńbegin qalaı baǵalar edińiz? Kúndiz-túni uńǵylardy baqylap, munaıdyń qalaı óndirilip jatqanyn ańdıtyn munaıshy-operatordyń eńbegi she? Iá, munyń bári otyz-qyryq jyldan beri san ret ekshelip, baıaǵyda bir qalypqa túsip bolǵan mólsherler. Biraq sol ujymnyń atqaratyn jumystary áli jetkilikti. Ara-tura issaparlarǵa shyǵýǵa týra keledi. Uzaq jyldar boıy munaı, gaz barlaý, óndirý jumystarynyń qyry men syryna ábden qanyqtym degenmen de Ánekeń áli tizgindi bosatatyn emes, áli de baıaǵysynsha tyń. Árbir is tetigin jete tekserip, ne nársege bolsa da kóz jetkizip áreket etýdi unatady. Sol sebepti de ol búgin Jańaózen qalasyna jol tartqan. Astynda jeldeı esken «Inomarka» bolmaǵanymen aq shańqan «Volga». Ózi san ret júrip ótken, árbir tasy derlik kózine ottaı basylatyn mańǵaz dalany qaq jarǵan asfált jolmen zymyrap keledi. Ózenniń oıyna qulaı bere qalyń kachalkalar «ormanyna» enip ketti. Búgin ádeıi Jańaózenge aparatyn tike jolmen emes, ónerkásiptik aımaq dep ózderi atap ketken osy jolmen júrgen. Áne bir tusta bir kezderi nebári 7-8 uńǵy kórinetin. Qazir osylaı kele jatyp bárin sanap shyǵý tipti múmkin emes. Ońynda da, solynda da sol bir kórinis. Attyń erindeı bolyp kózge erekshe túsetin kachalkalar óńeshteri men onyń baýyryndaǵy alyp dońǵalaqtar erine qozǵalyp maı óndirýde. Keıbir jerlerde olar birine-biri tipti jaqyn ornalasyp, qarama-qarsy turyp bılegen eki tulpardy eske túsirgendeı. Bular eki túrli tereńdikten maı soryp turǵan «jutqynshaqtar» ekenin Ánekeń jaqsy túsinedi. Taǵy da qaı jerde mundaı qosaqtar bar eken degendeı, aınala qyzyǵa qarap qoıady. «Jóndeý kútip turǵandar ǵoı», — deıdi ishinen kúbir etip, ondaıda...

Asfált jol jaltyrap álginde ǵana búrkip ótken jaýynnan keıin kóriktene túsipti. Bul jolmen bulaısha rahattana jol júrý sonaý bir jyldary tipti múmkin emes edi. Aqtaý men Jańaózenniń arasyna jabyq brezent GAZ-6Z avtomashınasymen shańǵa kómilip, alty saǵatta áreń jetetin. Sonaý kóringen Qýlynyń qulaýynan nemese Tarlynyń qulaýynan asyp, shań bókken kirpikteri arasynan kózderi áreń jyltyrap kele jatýshy edi... Ol bir alashapqyn aýyrlaý kúnder bolatyn. Partıanyń jalaýyn qolǵa ustap, «ýralap» júgirý talaılardy-aq tıtyqtatyp ketken shyǵar sonda. Áıteýir Ánekeń qudaı bergen densaýlyqtyń arqasynda, qansha sharshap-shaldyqsa da, syr bermegendeı...

Jalpy adamdar ártúrli ǵoı. Solardyń arasynda ózine senip tapsyrylǵan istiń qandaıy úshin bolsa da boıyndaǵy bar múmkindikterin sarqa paıdalanýdan jazbaıtyn adamdar bolady. Ondaılar úshin ádette eń bastysy ózine senim artqan adamdardyń oıynan shyǵý, solardy jerge qaratpaý, istiń múddesine nuqsan keltirmeý. Udaıy osy talaptyń údesinen shyǵa júrip jurtshylyq arasyndaǵy óziniń bedeli men abyroıyn da arttyra túskenin olar tipti oılamaýy da, sezbeýi de múmkin. Nege? Óıtkeni ondaı jandar ózderiniń azamattyq paryzdaryn rıasyz taza kóńilmen óteıdi, jasaǵan qyzmetin saýdaǵa salmaı, adal atqarady. Bir qyzyǵy, ómir degen arpalysqan álemniń qushaǵynda osyndaı kirshiksiz taza jandardyń kóleńkede qalyp qoıatyn kezderi jıi ushyrasady. Óziniń munaıshylyq jolyn Qulsaryda bastap, Mańǵystaýda jalǵastyryp, qyryq jyl boıy attan túspegen qara altynnyń demimen ǵana tynystaı kelgen Ánes Búrkitbaıulymen tanysa kele osyndaı oıǵa qalýǵa bolar edi. Bul tóńirektegi oılarymyzdy elimizge eńbegi sińgen qurmetti munaıshy ári jazýshy Rahmet Ótesinov aǵamyzdyń kezdeısoq kózge túsken myna bir haty da bekite túsken: «Qymbatty Ánes Búrkitbaıuly! — dep, bastalypty ol, — taǵdyr bizdi budan otyz bes jyl buryn Keń Jyloıda kezdestirdi, ekeýmizdiń ómir jolymyzdy bir arnaǵa salyp, bir ózenniń boıymen aǵyzyp ala jóneldi. Sodan beri sen — ini, men — aǵa bolyp birge ósip, bite qaınasyp kelemiz...

Ol basta jańa kelgen jas ınjenerdi aýpartkomnyń birinshi hatshysymen tanystyrǵan, keıin bir-birine jelimdeı jabystyrǵan qandaı kúsh?! Osy suraqqa seniń sol kezde kózge uryp turatyn parasattylyǵyń, úlkenniń aldyndaǵy izettiligiń, ıbaly ımanjúzdiligiń jaýap berse kerek.

«Qoı asyǵy demeı-aq, qolyń tolsa saqa tut, jasy kishi demeı-aq, aqyly assa — aǵa tut», — dep, tegin aıtylmaǵan.

Seniń óndiristik ómiriń keıingi jastarǵa úlgi bolarlyqtaı, qataryń qyzyǵarlyqtaı mazmundy. Ózendeı alyp ken ornyn ashýǵa aralasý, basynan bastap ıgerýge qatysý, onyń qıyndyqqa toly qubylystaryn bastan keshý, beınetin arqalap, zeınetine bólený kóringen munaıshynyń qolyna túse bermeıtin baqyt. Óıtkeni Mańǵystaý munaı óndirisi tarıhyn mańdaı terimen, taban etimen jasaýshylardyń aldyńǵy qatarynda seniń atyń tur. Ony bireý moıyndar, bireý moıyndamas, biraq pendeshilikten joǵary turatyn bir nárse bar, ol — shyndyq. Aqıqat degen almas kezdik qansha jasyrsań da qaptyń túbin jaryp shyǵary haq»...

Osynaý ystyq sózderdiń Ánekeń eńbegine berilgen joǵary baǵa ekeni daýsyz bolsa kerek. Biraq ta adamnyń eńbegin belgili bir anketalyq derekterge qarap baǵalaıtyn, al naǵyz ashshy terin tógip júrgender qaltarysta qala berýi op-ońaı zamanda mundaı ádiletsizdikterdiń talaıyn kórip óskenimiz haq...

* * *

Teńiz jaǵasyn appaq qar búrkegen. Sonadaıdan kóringen jartasty jaǵalaýlardyń qıqy-jıqy syzyqtary beıne bir sheksiz shalqyǵan kógildir álemmen araǵa salynǵan shekara ispetti. Sý betinde álsiz jelden paıda bolǵan usaq tolqyndar sulý áıeldiń betindegi súıkimdi maıda ájimderdeı ásem-aq.

Demalys kúni edi. Mańǵystaý qysynyń sırek kezdesetin ashyq ta appaq qarly kúninde keýdesin kere demalyp, serýendep qaıtýǵa shyqqan Ánekeń jaǵaǵa qaraı jaılap túsip kele jatty. Alpystyń asýynan asqanyna kóp bolmaǵan, densaýlyǵy áli myqty. Basyn aq qyraý shalǵanymen jany áli jas, elgezek minezdi osy jandy bul mańaıdan jıi kórýge bolady. Tynymsyz tolqyndar qozǵalysyn baqylap, oıǵa shoma teńiz jaǵalaı qydyrýdy unatady. Shalqyǵan kók aıdyn onyń esine eriksiz teńiz túbinde, myńdaǵan metr tereńdikte terbelgen ózge bir teńizdi — munaı teńizin eske túsiredi. Ony Jer betine shyǵarýdyń qamynda qazir de talaı azamattar júr. Alaıda olar alatyn asýlarǵa baratyn jol bulardikinen góri tegisteý sekildi kórinedi. Óıtkeni zaman basqa, adam da ózge...

Jaı aıańdap jaǵalaýǵa da jetken. Jap-jaqyn jerde quryqtaı moıyndaryn kerbezdene qozǵap, sánmen júzip bir top aqqý júr. Bul qasıetti qustar sońǵy jyldary Aqtaý qalasynyń kórkine kórik qosyp, osy jaǵalaýdy qystap qalyp júr. Adamnyń qolynan jem alyp jeıdi, úı qustary sıaqty adamǵa tipti úıirsek bolyp alǵan. Janynda nemereleri bolmaǵan soń nan alyp shyqpaǵan Ánekeń olardy bosqa dámelendirmeıin dep kidire berdi.

Iá, árbir tirshilik ıesiniń óz ómiri, óz taǵdyry bar. Aqqý syndy qustar bir qıyrdan ekinshisine qonys aýdaryp, jyly jaq izdep qanattaryn taldyrsa, jaıly qonys, jaqsy jaǵdaı izdep qıyrdy kezetin adamdar da bolady. Biraq ózi úshin týyp-ósken Mańǵystaýynan jaıly da, jaǵdaıly da jer bolyp kórgen joq jáne bolmaıtyn da shyǵar. Ol óziniń jyly uıasyn, jaıly qonysyn osy ólkeden tapqanyna, uıasyn osynda salyp, balapandaryn sol uıasynda túletip ushyrǵanyna rıza. Ǵumyr saparyn qatar keship kele jatqan jan joldasy Álıasy ekeýi bir qyz, eki ul tárbıelep ósirip, el qataryna qosty. Ámınasy Máskeýdegi hımıa-tehnologıa ınstıtýtyn bitirgen. Plasmassa zaýytynda, Qazaq munaı-gaz zertteý ınstıtýtynda qyzmet jasaǵan. Sońǵy jyldary zamannyń jańa talaptaryna sáıkes Almaty qalasynda aǵylshyn tilin meńgerip, joǵary ekonomıkalyq bilim aldy. Ekonomıka magıstri ataǵyna ıe bolǵan alǵashqy qazaq jastarynyń biri. Qazir oblys ortalyǵynda «Kazgeoshelf» birikken kásipornynda qyzmette. Jambyly Almaty polıtehnıka ınstıtýtynyń túlegi, «Mańǵystaýmunaıgaz» aksıonerlik qoǵamyna qaraıtyn Materıaldyq-tehnıkalyq jabdyqtaý basqarmasy bastyǵynyń orynbasary. Kelini Sánıa da ekonomıs. Kenjesi Sáken óz isin ashyp jatqan qazaq jastary qatarynda Munaı óndirisi qural-jabdyqtaryn ońdaıtyn jáne jetkizip turatyn seriktestik qurǵan. Aıa men Dana atty eki kishkentaı nemeresi bar. Qarap otyrsańyz, balalarynyń bári de ata-analary salǵan izben kele jatyr. Bul otbasynyń úlken-kishisi túgelimen Mańǵystaý baılyǵyn ıgerýge qyzmet etip kele jatqandar. Týralaı aıtqanda, olar munaı óndirisimen ǵumyrlaryn birge órip, birge jasasyp, bite qaınasqan jandar. Eń bastysy, bul salynǵan iz áli de jalǵasa bermek. Adam ǵumyry degen jaýapty joldy belinen basyp turǵan árkimge-aq taǵdyry osy kisinikindeı-aq syılyq jasasa jaman bolmas edi-aý degen oı qylań bergendeı. Talaılardyń óz taǵdyryna qyzyǵa qaraıtynyn Ánekeń de sezetindeı, sezedi de soǵan shúkir etedi. Iá, ol uzyn da mazmundy onjyldyqtardyń birazyn artqa tastap, ilgeri júrip keledi. Súrine jazdap qalǵan tustary bar shyǵar, biraq qulamapty. Degenmen túzý joldyń boıynda da ne túrli janǵa batqan, júrekke salmaq salǵan jaılar joq deı almaıdy. Solardy oılaıdy... tolǵanady...

Kenet dál janynan shaǵalanyń shańq etken daýsy shyqqan. Jalt qarasa bir top bala sonadaı jerde aqqýlarǵa nan úzip laqtyryp tur. Muǵalimderi bolý kerek, ortalarynda uzyn boıly jas áıel bar. Tóbelerinde shyrq úıirile ushqan topty shaǵala, aqqýlarǵa laqtyrǵan nannan olar da dámetetindeı. Biraq eshqaısysy qysqy qonaqtardyń jemin ala qashýǵa batpaıtyndaı. Tek aınalyp usha beredi... usha beredi... Osyndaı bir sýretti buryn da bir baıqaǵany bar. Ǵajap, ózderinen góri dármensiz kóre me eken álde qus patshasy qudiretin olar da seze me?! Ánekeń ańyryp uzaq turdy. Oǵan dúnıe barǵan saıyn sulýlanyp ketkendeı ystyq kórinip ketken. Qarasa aspan da móp-móldir, kógildir teńizge ulasyp aıyryqsha sulý bir keıipke engen. Arqasyndaǵy arý qala Aqtaý anaý, barǵan saıyn symbattanýda. «Iá, Mańǵystaý jasaryp barady. Onyń keleshegi áli alda», — degen ol ózinen ózi kúbirlep...

---