InfoHub Logo

«TENTEK SKVAJINADAǴY» TEŃSELİS

Mańǵystaý jerinde munaıdyń mol qory bar ekenin aıdaı álemge 1961 jylǵy 5-shildede Jetibaı alqabynan qazylyp jatqan №6 skvajınadan atqylaǵan qaraqoshqyldana atqylaǵan aryndy fontan tuńǵysh ret pash etti. Bul jaıly jergilikti, respýblıkalyq, burynǵy Odaqtyq jáne dúnıejúzilik baspasóz materıaldarynda, jekelegen kitaptar men kitapshalarda jetkilikti baıandaldy. Biz bulardy qaıtalaýdy artyq sanadyq. Biraq, sol qýatty munaı atqylaýyn ómirge ákelgen arystaı azamattyń eńbekqorlyǵy men qarapaıym adamgershiligi jóninde tym sarań qalam tartylypty. Biz osynyń ornyn toltyrýǵa septigi tıer me eken? — degen oımen qolǵa qalam aldyq.

...1961 jyldyń 4 jáne 5-shildesinde búginde tarıhqa aty engen, al ol shaqta qatardaǵy biraz burǵylardyń biri bolǵan № 6 skvajınada Joldas Toǵjanov pen Sabyrbaı Shontabaevtyń burǵyshy brıgadalary aýysymdasa, jer qazyp jatqan. Al qashaý basy — 2365-2880 metr tereńdikke jetken tus edi. Árbir metr uńǵylama bútkil brıgada jigitterin dińkeletip baryp qazylatyn. Keıde kúni boıy tyrbanǵanmen qashaýy túspegir baspaı qoıatyn. Keneze keptirgen ystyqta migir tappaı burǵy salǵan Toǵjanov brıgadasy keshki salym óz ornyn áriptesterine berdi. Bul — 12 saǵat boıy burǵymen jaǵalasty degen sóz. Shontabaev jigitteri de kidirmesten qashaýdyń jaıyna kiristi. Toǵjanov bastaǵan «noıandar»

— Jókeń keıde solaı ataıtyn — táýliktiń qalǵan bóligin dem-tynysh alyp, as-sýandap degendeı tyń kúshti óz boılaryna qosýǵa jumsamaq. Ol kezderi aýysymdy «vahta» deý moda bolǵan. «Vahtasyn» tapsyrǵan Toǵjanov «noıandary» tynyǵý ústinde edi. Bári de kúni boıǵy aq ter, kók ter qarbalasynyń lázzatyn endi tatyp, tátti uıqy qushaǵynda-tyn. Tún aýyp, tań sibiri de ulan dalaǵa sebezgileı bastaǵan. Mine, osyndaı qumar tańdy buraý basyndaǵy oqys, biraq qysqa dúr silkinis shyrt uıqyda jatqandardy tósekten bir aýnatyp aldy. Sodan skvajına basynda shýyl men gýil de, gúrsil-tarsyl daýystar da ulǵaıa, sozyla berdi. Joldas baıyz taýyp, jata almady. Tez kıinip, buraý basyna júgirdi. Buraý basy azan-qazan. Muny qazýǵa qatysy bar elý shaqty kisiniń kóbi osynda aıaq ústinde júr. Tań aǵaryp ta qalǵan. Budan birneshe saǵat buryn kórgen skvajınasyn endi tanymaı dal. Boıy qyryq metrlik munara jalǵyz dirilge basyp tur. Qaq tóbesinen shapshyǵan qaraqoshqyl suıyqtyq mańyna jolatar emes. Ol qyryq metrdiń ar jaǵynda kókke taǵy da birneshe metr bıikke tóbe kórsetip baryp, munara aınalasyna jańbyrsha tógilip jatyr. Sonda bundaı kúshpen atqylaýdyń bolatynyn joldas endi, mine, ǵumyrynda alǵash ret kórip turǵany. Óıtkeni, skvajına burǵylanyp jatqanda qashaý tóbesinen ár sharshy santımetrine 260-280 atmosferalyq qysym túsirilip, etikshiniń bizdi sińirgenindeı salmaq salynady. Al myna munaı ma, álde jer astynyń basqalaı qospaly suıyqtyǵy ma, áıteýir, bul aǵys munshama kúshti tek jer astynan alýy múmkin. Jeti qat jer astynan órekpip soqqanda nesheme traktor tarta almas alyp munarań bebeýlegendeı solqylyn basa almaýda.

Osynyń bárin sanaýly sekýndta kózben kórip, sanasynda salmaqtaı bastaǵan Joldas áý degende ózine kele de almady. Munaı tabyldy deýge de batyly jetpedi. Áıteýir, jer astynan jumbaq suıyqtyqtyń zor kúshpen atqylap jatqany anyq. İİİontabaevtyń jigitteri de dál osyndaı kúı keshýli eken. Ony bulardyń qobaljýly syńaıynyń ózi aıqyndaıdy. Olar ózderin kináli kisilershe sezine me, ımene qaraıdy. Áni, Shontabaevtyń ózi de kórindi. Joldas brıgada basshysyna qarsy júrdi. Qysqa qaıyrym tildesti. Rasıamen ekspedısıa basshylaryna tildesip kele jatqan beti eken. Bir emes, osy «tentek» skvajına jaıyn ekinshi ret habarlaǵan kórinedi. Alǵashynda jer astynyń qatty qoryl-gúrilge basyp, tereńge qashaýdy batyrmaı turǵanyn aıtypty. Olar skvajına ishine, sol qashaý jelkesinen atmosferalyq qysymdy meılinshe — 260-280-ge deıin arttyrýdy usynypty. İİİontabaev óz jigitterine solaı isteýdi aıtýǵa kelse, «tentek» skvajına tentektigin de jasap úlgeripti ǵoı.

Jer astynan qaraqoshqyl suıyqtyq uńǵy basyndaǵy quraldaryńmen, tereńdegi qashaýyńmen qosa syrtqa dopsha atyp, ózi 40-50 metrlik tóbeden jerge qaıta sorǵalap turǵanyn baıqap, bul adam kórmegen dese artyq ta shyǵar — áıteýir, Mańǵystaý ólkesindegi halyq estip bilmegen jańalyqty aldymen óziniń ekspedısıa basshylaryna qaıtalap, rasıamen habarlap kele jatqan beti eken. Shontabaev zatynda — sabyrly kisi-tin. Biraq, osy joly Joldas onyń degbirsizdeý halin tanydy. Daýsy dirildep shyqsa, qoly da qaltyrap tur.

— Bir Qudaı biledi-daǵy munyń mánisin... Qap, álginde jer asty ókirip jatqanda «zatvordy» buraı salmaǵanymyz-aı...

Osylardy aıtyp, Shontabaev qasyndaǵy Toǵjanovtaı áriptesine «Endi ne isteımiz?» degendeı buryldy.

Myna «№6 skvajına» dep atalatyn buraý basynda qaraǵaıdaı qaptaǵan halyqtyń kókeıin tesken bul suraqqa:

— Uńǵy aýzyn jaýyp, aýyzdyqtaý kerek daǵy, otaǵasy, — dep, Joldas onyń arqasynan qaqty. — Biraq, áni, munyń sheshýi qıyn suraq.

Shontabaev ekspedısıa basshylarynyń da jolǵa shyqqanyn, árisi Moskvaǵa, berisi Almatyǵa — úkimet basshylaryna deıin habarlanyp jatqanyn qosty.

Iá, sonymen, mine, 1961 jyldyń 5-shildesi tańynda «tentek» skvajına Mańǵystaý tarıhynda tuńǵysh ret til qatty, din ashty. İstyq ta, qaraqoshqyl suıyqtyq fontandanyp aryndap tur. Biraq, kádimgi munaı ekenin de, ne balshyqtanǵan qara sý ekenin de jóndi ajyrata almady. Onymen, kerek deseńiz — sol mınýtta buraý basyndaǵylardyń onda sharýasy bola qoımady. Rasynda bylaı. Geolog-burǵyshylar geologtardyń «qaz» degen tereńdigin qazyp, skvajınany synaýǵa, tereńde munaıdyń baryn, qansha shamada ekenin anyqtaýmen shuǵyldanatyn arnaıy qyzmet orny bar. Onyń qaraýynda da ondaǵan maman isteıdi. Biraq, myna «tentek» skvajına búgin basqasha úkim shyǵardy ǵoı.

Bunyń arty jaqsylyq pa, álde basqa ma? Sonda bul atqylaýyńyz nemene ózi? Áni, myńdaǵan somdyq munarańdy tarysha shashyp jiberdi. Sonda bul ózi jer qazýdyń geologıalyq, tehnologıalyq talaptaryn ustanbaǵandyqqa jata ma? Olaı bolsa, aldymen burǵyshylar tómen qarap qalmaı ma?

Al 5-shilde tańynda, Jetibaı jerindegi № 6 skvajına fontandy oıynyn nege jorysa bolar?

Joldasty osyndaı oılar sanaýly sekýnd ishinde shyrmap ta qaldy. Shaqshadaı basy sharadaı boldy.

— Qansha degenmen, jer astynyń tylsymy mol ǵoı. Myna fontan da geologtar boljap úlgirmegen, oqys oqıǵa sıaqty. Sondyqtan qobaljıtyn eshteńe joq. Endigi bizdiń mindet — qalaı da skvajınany biteý.

Joldastyń myna sózi Shontabaevqa unaǵany sonsha, sózi jyltyrap, shunańdap shyǵa keldi. «Áı, baldar, alǵa» basyp, ekeýi is qamyna oıysa berdi.

Sarǵaıyp atyp kele jatqan tań altyn kúnniń irgeden syǵalaryna daıyndalǵandaı, saıyn dalanyń kireýke perdesin júrekpen ǵana sezerlik qubylyspen sypyra sát saıyn aǵaryp keledi. Munara basynan órekpite shapshyǵan qaraqoshqyl suıyqtyq qara jerge jańbyrsha jaýyp jatyr. Munara irgesiniń at qoradaı aýmaǵy qaqqa aınalǵan. Qaqtyń keı tusy jyra-jyqpyldy qýalaı, saı-salaǵa uıań da móldir moınyn sozyp ta úlgirgen. Jigitterdiń birqatary myna qaraqoshqyl eritindige shyndap nazar tastaýda. Otyra qap, qaqtyń shetine qolyn salyp, kósip ap, ıiskep te qaraıdy, úńile de qaraıdy. Aqyry: «Eı, mynaý munaı ǵoı» bolysty. Dabyr-sabyr ulǵaıa berdi. Arty «ýralaýǵa» ulasty.

— Ýr-ra-a! Munaı. Mu-na-aı!

— Ýr-ra-a, neft!

Bylaıǵy tustan álde bireý kúńk etti.

— Buraýdyń talqany shyǵyp jatysy anaý. «Ýralaısyńdar-aý, artynyń ne bolaryn kim bilgen?».

Joldas estip, tańǵy saǵat besterde mán-jaıdy tolyǵyraq bildi de vagon-úılerde dem-tynysh alyp jatqan brıgada jigitterine qaraı aıańdady. Kelse, «noıandarynyń» kóbi baıyz taýyp jata almasa kerek, oryndarynda bolmady. Qalǵandaryn sálden keıin ózimen birge erte-merte «tentek» buraý basyna oraldy. Joldas qaıta kelgende kórdi — buraý basy baǵanaǵydaı emes, adam-qaraǵa tolyńqyrapty. Aspanǵa munaı bolsa, báz-baıaǵysynsha fontandap atyp jatyr.

Mamandary bar, buraý basyndaǵy orta býyn basshylary bar — bári jınalyp, fontandy bógeý kerek dep túıdi. Rasıamen habarlasqanda ekspedısıa bas mamandary da osylaı desken. Jáne ózderiniń saparǵa bastap shyǵyp jatqanyn Gýrevten, Moskva men Almatydan habarlaǵan. Fontan atqylap turǵan burǵy stanogyna jolaý múmkin emes. Sebebi — shapshyp jatqan munaı óte ystyq — 80 gradýs ystyǵymen býlama shapshıdy. Munshama ystyq munaı deneńdi kúıdire qaryp tastaıdy. Ózi jabysqaq neme emes pe, sol boıy bir qabat terińdi kúlbiretip, sylyp túsiredi. Kóre-para otqa túsýge taǵy joq. Áıtse de tek qatty aryndy emes, bet qaratpaıtyn ystyq munaıdy tabý kerek-aq.

Sol oımen Toǵjanov pen Shontabaev basqarǵan brıgadalardyń jigitteri qarbalasyp baqty. Qalaı da munaı atqylaǵan skvajına kómekeıin biteý kerek. Sonyń qamyna kiristi. Bul istiń basshysy Dúısen Úsenov degen burǵyshy master boldy. Aqyrynda skvajına túbine ústerine ystyq munaı kúıdirmeıtindeı kıim kıip, bet-aýyzdy da tumshalap jaýyp, shapshyǵan munaı fontanyna jetý uıǵaryldy. Ol úshin tórt, bes jigit álgindeı kıinip, qural-saımandaryn arqalap, skvajına túbine júgire jóneledi. Baryp jiberip, skvajına aýzyna salmaǵy nedáýir temirdi kóptep qalsa, onysy aspanǵa dopsha domalap, munaımen birge atylyp ketedi. Biraq jigitter bundaı ystyq munaı astynda on shaqty mınýttan artyq jumys isteı almaıtyn. Qaıta-qaıta, kezek-kezegimen fontan túbine burǵyshylar jetip otyrdy. Qalyńdyǵy bir eliden kem emes metal plasınalardy tosyp kórdi. Joldas jaǵasyn ustaǵandaı boldy. Tereńnen atqylaǵan munaı fontanynyń kúshtiligi sonsha — álgi plasınkańdy sol fontan aǵyny pyshaqpen maı keskendeı tilip túsedi. Qaratemirdi nansha týraǵan munaı fontanyna quryq salar qaýqar bul mańnan tabylar ma eken?

Toǵjanov óz jigitterimen sońǵy ret ystyq fontan astynan shyǵyp jatyp, osyny oılady. Skvajına basyna jaqyndap, bes-alty kisi dál uńǵy aýzyna kıgize salmaq bop, aýyrlaý da berik qubyr toraptaryn da tóńkerýge áreket jasady. Biraq, jer astynan shapshyǵan andyzdaǵan aryn ony iske asyrmaı tastady. Taǵy basqa da amaldar qoldanyldy. Kezekpe-kezek ár 15 mınýt saıyn oqsha atylǵan ystyq munaımen jaǵalas úzdiksiz jalǵasty. «Oqsha» deýimizdiń tórkini mynada: jer astynan shapshyǵan ystyq munaı skvajına aýzyna kepteýge aparǵan barmaqtaı qalyńdyqtaǵy metaldaryńdy nan qurly kórmeı qıyp túsiredi. Al pıstolet turmaq, avtomattyń aýzynan jalyn shashqan oqtyń bir eli qalyńdyqtaǵy metaldy tesip ótýi eki talaı-aý?

Ne kerek, buraý basy azan-qazan. Tań atyp, altyn kún de uıasynan nuryn tóge syǵalaı berdi. Altynshy skvajına basy bul shaqta avtomashınalar men traktorlarǵa tolyp ketti. Bularǵa nazar tastaýǵa Joldasta da, onyń qasyndaǵy kisilerde de mursha joq. Ár 15 mınýt saıyn oqtyn-oqtyn tyń kúshpen skvajına jelkesine qolyna túsken qalqan-temirlerin súırete jetedi. Skvajına bolsa, «sálemińdi» almaı, qara maıyn shalqaıta aspandatyp tur. Eń jamany kúıik emes eken. Ústi-basyńnan saýlaı aqqan bul ystyq munaıdyń quramynda basqa da qospalar jetkilikti bolsa kerek. Buny Joldas jáne onyń «noıandary» bertin kele ábden tanydy. Sol shaqtarda-aq, kezi qurǵyryń ýdaı ashyp, zar qaqsaı bergen. Janǵa batqan aýrýyna shydas bar, biraq mańdaıdaǵy qos shyraǵyń biteýlene, aldyń sý qarańǵy tartqany batyńqyraıdy eken. Óıtkeni, aıaq jolyńdy baıqaı almaı, ne bolsa soǵan mańdaımen súze qulaısyń. Biraz jigitter qaraqoshqyl qaqqa aýnap qaldy da. Sodan buraýdy qoıa sap, qulaǵan jigitterge kómekke umtylatyn. Joldastyń ózi de bir aýnap turdy. Abyroı bolǵanda ornynan ózi kóterildi. Jáne mańdaıdan sorǵalaǵan ashshy ter ýdaı ashyǵan kózdi jýyp-shaıdy ma, sonyń aldynda sý qarańǵy tartqan kózi birer márte qattyraq jumyp ashqasyn-aq tuman seıilgendeı, birtindep aıaq-jolyn kere bastady. Kózdi qolmen qaıdan ýqalarsyń? Kıgeniń qolǵap, ol da qara maıǵa, ol da býy burqyraǵan ystyq munaıǵa battasqan. Tek seneriń bir Alla, áýlıeler men arýaqtar. Solardy atap-atap ter me, munaı shashyrandylary ma, topyraq pa, áıteýir – kir-qojalaqtardy kózdi ashyp-jumýmen alastaǵandaı bolasyń.

Iá, Shontabaev pen Toǵjanov brıgadalarynda sol bir shaq tym qaýyrttyǵymen, tym ystyǵymen daralanǵany ras. Fontan da fontan dep qazir birtúrli júrekteri opnyna túse máz bolǵanymen keýde túkpirinde árqıly dúdámal joramaldar da búlkil qaqty. Aldymen myna dúleı kúshpen atqylaǵan fontandy qaıtse bekitse bolar? — degen oı maza bermedi. Biraq, bul sharýa tek osy eki brıgadanyń enshisi emesin, oǵan búkil ekspedısıa, qaldy tres jáne odan arǵy laýazymdy oryndarda bilgenin sala bastaǵanyn kún tusaý boıy kóterilgende baıqasty. Tek bul fontan atqylaýdyń sońy nemen tynaryn áli boljaı almaı dal-tyn.

Iá, 1961 jyldyń 5-shildesi tańynda № 6 skvajınadan atqylaǵan munaı fontany bul eki brıgada úshin alabóten jańalyq, tosyn oqıǵa bolatyn.

Ras, mynaý Jetibaı dep atalatyn keń jazyqtyqtyń tereńinde gaz ba, munaı ma, qur emesi aldymen Joldas jáne onyń «noıandaryna» 1961 jyldyń erte kókteminde-aq baıqalyp edi. Sonda bul brıgada osy № 6 skvajınadan qol sozym — eki shaqyrym jerdegi № 2 skvajınany qazyp jatyrǵan-dy. Al jalpy burǵylaý jumystaryna Salyq Rysqalıev aǵa (marqum) basshylyq etken, qara jumysty Joldastyń ózi bastaǵan «noıandary» atqarysty. Sóıtip, № 2 skvajınany qazyp, tereńdikti eki myń bes metrge jetkizgen kezde bolat burǵy odan ári júrmeı turyp aldy ǵoı. Qashaý ári júrmeı, qysymǵa kónbeı júrgende № 2 skvajınadan gaz kóterildi. Skvajınadan munaı ornyna gaz atqylady. Osy jaıdy Salyq Rysqalıev pen Joldas Toǵjanov ekspedısıa basshylaryna habarlap ta tastady. Sóz joq, bul da qýanyshty habar. Jetibaı jeri tuńǵysh ret tereńinen til qatyp baqty. Onda da «qoınymda tabıǵı gaz toly» degendi uqtyryp jatyr. Al tabıǵı gaz júrgen jerde munaı da alshaq kete bermeıdi. Biraq, Toǵjanov óz basshysy Salyq Rysqalıevpen kelisip, sonda — 1961 jyldyń kókteminde № 2 skvajınadan burq etip, syr bere bastaǵan aryndy basyp tastady. Bunysy — ýaqytsha shara edi. Ekspedısıa basshylarynan habar kútý osy-tyn. Gaz atqylaý belgisi bary bas mamandarǵa belgili boldy. Alaıda, joǵaryda otyrǵan sharýashylyq basshylary «munaı bolmasa, gaz dep áýrelenbeı-aq qoıyńdar» degendi uqtyryp, tereńdigi eki myń bes metrdiń ústindegi № 2 skvajınany japtyryp tastady.

Biraq, kóregen, jón biletin geolog mamandar: «Jóke, Jetibaı jer astynan tuńǵysh ret habar alyp bergen óziń boldy ǵoı» desip qoıdy. Keıingi jyldary málim bolǵanyndaı, Jetibaı ken orny tabıǵı gaz qorymen de ataǵyn aspandatty. Demek, Joldas Toǵjanov jigitteri osy Jetibaı alańynyń qasıetinen 1961 jyldyń kókteminde-aq naqty áńgime ushyǵyn tanytty. Al 1961 jylǵy 5-shildede atqylaǵan munaı fontany sol Toǵjanov jáne onyń «noıandary» ákelgen tyń jańalyqtyń jalǵasy ekenin ekiniń biri qaıdan bilsin!

Iá, 1961 jyldyń 5-shildesiniń tańy atty, kúni de uıasyna qondy. Skvajına mańy avtomashınalar túgili vertoletter men qosqanat samoletterge deıin qaptady. «Tentek skvajına» yryqqa sol kúni de kónbedi. Kelesi 6-shildede «tentek» skvajına burq-sarq qaınaǵan qaıratynan qaıtpady. Vertoletter men samoletterdiń biri qonyp, biri ushyp, alaqandaı alańdy basyna kóshirdi. Qalyń nópir halyq munara aınalasynda kilkigen qaramaı qaǵyn aınalsoqtap, áli de «tentek» skvajınany aýyzdyqtaýdyń qamymen sarsylýmen júr. Mundaı «tentek» skvajınalardyń talaıyn kórdik degen «bilgishter» arnaıy samoletpen, vertoletpen Kavkaz jaǵyndaǵy Krasnodardan, Maıkoptan, Bashkırıa men Tatarstannan kelip jetti. Azerbaıjan jaǵynan — Bakýden kóbirek qonaq kórindi.

Jókeń aıtady: bulardyń bárine bóten sóz aıta salý ábestik qoı. Kelgen qonaqtar «tentek» skvajınany basýǵa qolǵabys etti. Biraq qara jumystyń bel ortasynda eki brıgada jigitteri júrdi. Bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵara degendeı jumyla qımyldap, aqyry «tentek» skvajına 7-shilde kúni tús aýa bizge qol bergendeı, syrtqa munaı atqylaýyn múldem toqtatty. Ulan-ǵaıyr dala tósi osylaısha tynyshtaldy. Bul tynyshtyq — Mańǵystaý ólkesinde jańa dáýir, bereke basy — munaı ónerkásibi salasyna betburys jasar, tusaý keser aldyndaǵy saltanatty shaqqa balasa bolǵandaı. Joldas ózinshe osylaısha túıindedi. Al sol bir tynyshtyqty dala qosynda atqylaǵan aq shampandar tarsyly, eńbek adamdarynyń shattyq lebi esken aqjarqyn oıyn-kúlkileri, áýeleı jónelgen án men kúıleri qanat qaǵa burǵyshylardyń dýmandy tirshiligimen qabysa jańǵyrdy deısiń!

Tilekti berip Qudaıym,

Ashyldy, Jetibaı, munaıyń,

Halqyńnyń jańa yrysy bul.

Aıtady jurtyń — kózaıym.

Keshki salymǵa ulasqan saýyq-saırandy qońyr daýysyna sap soza túsken osy bir án kóterip-aq tastady ma, jurtshylyq eleń etti. Ántek áýelep, birtindep báseńdeýmen aıaqtalǵan osy bir tórt jol jyr tyńdaýshynyń júregine jol tapqan bolar: «O, jaryqtyq shyrqaı tús» desip, qol soǵysty. Joldastyń esinde bul jyrdyń basqa shýmaqtary saqtalmaǵan. Biraq, joǵarǵy tórt joldy keıingi kezderi rahattana ándetip júretin.

Iá, 1961 jyldyń 7-shildesi «tentek» skvajınany aýyzdyqtaý merekesi bolýymen este qaldy. Al «tentek» skvajınany «tusap» bekitkender tobyna kimderdi qossa bolar. Olar: sol kezdegi geologıalyq barlaý tresiniń bas ınjeneri Asabaı Hısmetov (marqum), ekspedısıa bastyǵy Hasan Tájıev, bas mehanık Karl Shýls, burǵyshylar, mehanızatorlar: Nazar Seıtimbetov, Atyraýbaı Aıaǵanov, Ádil Janǵalıev, Ońǵar Qobjanov, Naızabek Toltyrbaev, Saılaý Smaǵulov, Qaıyp Azanbaev, Qarshyǵa Jalǵasbaev, Ánetbaı Jaqypov, t.b. kóptegen azamattardy Toǵjanov qurmetpen eske alyp júredi. Báriniń aty-jónin sol boıda keltire almaýy kádik. Biz de onyń sol kúıin uǵyp, estigen kúıimizde berip otyrmyz.

— Al sondaǵy kóptegen azamattar ystyq munaı fontanyn — ózińiz aıtqandaıyn — «tusaýlaımyn» dep júrip, bir qabat terimizdi kúıdirdik te, — dep, Jókeń ádemi jymıyp qoıdy. — Adamnyń denesi bir kúıse, onyń jazylyp, bitip ketýi-aq qıyn bolady eken. Jáne alpysynshy jyldary geologıalyq dala qosy — Jetibaıda qalypty emhana qaıda? Qazirgi tutas Mańǵystaý oblysy ornalasqan ólkede eki-aq aýdan bolatyn. Al Jetibaı jeri ol kezderi Mańǵystaý aýdanynan alys ta emes, qashyq ta emes — orta qashyqtyqtaǵy mal jaıylymy eken. Sodan, denemizdiń jaraǵa aınalǵan, qan sorǵalaǵan tustaryn ózimizshe em-dom jasap, birneshe kún qara jumysymyzǵa ene almadyq. Biraq, jumysqa burǵyshylyqqa jegile berdik. Jáne basshysy ózim ǵoı. Shamalyny bildirmeı, jara-parany baılap, tańyp, burǵy basyna domalaı berdim. Sonda jigitter:

— Áı, qansha degenmen, «Bulan da bulan bulan san, bulan sandy oq teser, bulańdaǵan jigittiń jomart qolyn joq keser» deıtini ras-aý. Myna, Shókeńe bulan syndy jigit dep, Jyloı jaǵynda beker at qoımaǵan. Jomarttyǵyna, qolynyń ashyqtyǵyna qaısyń teń keler ekensiń? Ózi iship-jeıminge joq, baryn aldyńa tospaı ma? «Basshymyz — jara emdeýge járdemdespedige salmaıyq, — dep bir shuqyrǵa túkiristi. Sońymnan erdi. Burǵy kelesi skvajınada odan ári toqtaýsyz aınalsa, bul da bizdiń jigitterdiń arqasy. Tek jigitter mańdaıdaǵy qos shyraǵy — kózdiń áýresine tústi. Bul ózi altynshy skvajınada eki kún boıy ystyq munaıdy toqtatamyz dep júrip, jabysqan páleniń biri boldy. Baqsa sol ystyq munaı quramynda túrli qospalar bar-daǵy sonyń keıbiri kózge darysa, qarashyǵyńa ma, áıteýir, aldy-artyńdy baıqaýǵa kedergi keltiredi eken. Araǵa attaı otyz jyl tústi. Al ystyq munaıǵa túsip, kez aýrýyna ushyraǵandardyń kóbin qazir de jazbaı tanýǵa bolady eken. Bulardyń kózi qashan bolmasyn qyzaryp turady. Jasaýrap, aldy kómeskilene beredi. Ásirese, shaqyraıǵan sáýlege tózbeıdi, tesilip aýyryp, qolymen be, basqamen be, kólegeıleı qoıady. Qurbylar «qyzylkózdiler» dep qoıady eken...

Bulan sandy burǵyshy Joldasymyz kim? Onyń arǵy-bergi teginen birer sóz qozǵap jibereıik.

BİRİNSHİ SHEGİNİS

Joldastyń ákesi Toǵjan Bátıev bolǵanda bular Mańǵystaýda Dáýletaly Jary degen ataǵa jatady. Toǵjannyń aǵasy Sáttiǵul 1870 jyly týylǵan, aýyl-eline syıly kisi desedi. Sóıtip, Uly Qazan tóńkerisinen kóp buryn patsha úkimet oryndarynyń nazaryna iligipti, starshına shenin alǵan. Patsha úkimeti qulap, keshegi Keńester Odaǵy ornady ǵoı. Sol jyldary Bátıev Sátekeń Keńester Odaǵy úkimet oryndarynan qaǵajý kóre me, qalaı, burynǵy jaqsy ataqtardan qalady. Qýdalaýǵa túsedi. «İİİash al dese, bas alatyn» zaman jeli esedi. Sáttiǵuldyń inisi Toǵjandy da úkimet oryndary kóz qyryna alýy múmkin-aý. Úlkender jaǵy osylaı degesin ol naǵashy jurty — Saǵyz boıyndaǵy taz eline qonys aýdarady. Sol jaqta erjetip, ózi quralpy Zánzıla atty qyzben turmys qurady. Otyzynshy jyldardyń basy bolatyn.

Ol jyldary týǵan jeri — Mańǵystaýda da, Jem, Saǵyz boıynda da alǵashqy kolhozdar-ujymsharlar qurylyp jatty. Bátıevter — Toǵjan jáne Zánzıba, erli-zaıyptylar alǵashqylardyń biri bop, kolhozǵa múshelikke ótti. Ekeýi bir otar qoıǵa ıe shyqty. Al 1934 jyly Qyzylqoǵa aýdanyndaǵy «Pýt k komýnızmý» kolhozynda Joldas osy otbasynda shyr etip, jaryq dúnıege keldi. Malshynyń balasy Joldas ta bularǵa kómekshi retinde eńbekke erte aralasty. Malshy qaýym — aýdan turmaq, aýyl ortalyǵynan da jyraqta ómir keshedi. Joldas jeti klastyq mektepti aǵaıyn jýyǵynyń, keıde ınternatta jatyp oqýmen aıaqtady. Odan ári oqýǵa Joldastyń ózi ket ári emes-tin. Biraq, áke baıǵus kózdiń qarashyǵyndaı ulyn jibergisi kelmedi. Sonymen, Joldas on jetige kelgenshe malshylar brıgadasynda jumys istedi. Jáne bulardyń malbegilik ataǵy shyǵyńqyrap turdy. Kúı-turmystary da jaman emes edi. Kóp keshikpeı osy malshy aýylǵa Dossor poselkesinde turatyn aǵaıyndarynyń biri qydyryp kelsin. Sol aǵasy zińgitteı jigitke kóńili tola ma, Joldasty budan ári oqytýdy ata-anasyna usynady. Ol kezderi malshylarǵa eń jaqyn oqý orny — Dossordaǵy qolóner ýchılıshesi bolatyn. Toǵjanovtardyń qystaýynan 300-350 shaqyrym jer. Tek alty aı jazda ǵana kerýenshilep baryp qaıtýǵa jaǵdaı bar. Ol kezderi avtokólikpen qatynaý jaıly sóz qozǵalmaıtyn. Qonaqtyń usynysyna Toǵjan qart syrt aınalýmen jaýap qaıtarǵan syńaı tanytady.

— Kóke, ruqsat berseń, baǵymdy synaıyn-daǵy?

Joldastyń qıyla qoıǵan ótinishine úıdegi qonaq ta qosylady. Ne kerek, az aıtyp kóp aıtyp, Toǵjan qartty kóndiredi.

— Áýeli — Alla, qaldy ózderińe amanat, Joldasjanym, — dep, ertesine kemseńdep turyp, Toǵjan qart ulyn jolǵa saldy. Sondaǵy Joldas bir túıe, bir atpen aıańǵa basyp, tórt-bes qonyp Dossor poselkesine jetti. Poselkedegi myqty oqý orny — № 19 qol óner ýchılıshesi eken. Oqysam dep kelgen Joldastaı balań jigitti onyń ustazdary qýana qarsy aldy. Buıyrtqany ǵoı, 1952 jyldyń qyrkúıeginde Joldas ta ýchılısheniń ondaǵan shákirtteriniń biri bop, partaǵa otyrdy. Aıtpaqshy, ýchılıshe ustazdary:

— Qandaı mamandyqqa oqyǵyń keledi? — dep suraǵan.

Joldas bolsa, áıteýir, oqysam degen armanyna endi ǵana qoly jetip, endi sodan aıyrylyp qalmasam bolǵany dep uqqan qýanyshpen:

— Mamandyq talǵamaımyn, — dep bir qaıyrǵan.

Ustazdary bolsa, «Sendeı boıly-soıly, býra sandy, bulan syndy jigitterdiń orny burǵyshylyq» dep, ony burǵyshylar daıarlaıtyn bólimge qosty. Joldas osy Dossordan taban aýdarmastan eki jyl oqydy. Taban aýdarmastan degende — poselkeden bir adym uzap shyqpaǵanyn aıtamyz da. Osy eki jylda qyrda mal baǵyp júrgen ata-anasyna baryp qaıtýǵa jaǵdaı tabylmady. Olardyń amanshylyǵyn anda-sanda baryp, qaıtatyn kisilerden estıtin. Al kanıkýl kúnderinde sarǵaıyp kútse de týra kóliktiń sátin keltire almady. Al kelesi, 1953 jyly jazda ýchılısheni bitirgen bulardy Jyloı aýdanyndaǵy Munaıly kásipshiligine burǵyshynyń kómekshisi etip, jumysqa bóldi. Brıgadany kópti kórgen jigit aǵasy Berkinǵalı Dosmuhanbetov degen kisi basqarady eken. Sol jáne basqa kisiler jas jigittiń burǵyshynyń kómekshisi mamandyǵyn tez meńgerýine kómek-járdemin aıamady. Ári mamandyǵyna tóseldi, ári materıaldyq jaǵdaıyn jaqsartty. Qaltasy tesik oqýshylyqqa tán tarshylyq qursaýynan bosaǵanyn asqar taýy ákesine jetkizýge asyqty deısiń? Buǵan jora-joldastary da túsinistikpen qarady. Astyna sharýashylyq basshylarynan avtomashına da surap ap berdi. Sol avtomashınamen qyrdaǵy ata-anasyn birjola kóshirip ákelýmen saparǵa shyqty. Uzyn yrǵasy 400 shaqyrym joldy artqa sap, týǵan úıine jetti. Tabaldyryqtan attaı bergende anasy beıshara moınynan tas qyp qushaqtap, ókirip jylady deısiń! Joldas ákeden kóz jazyp qalǵanyn endi bildi. Oqý bitirmeı turyp, ákege ýaqyt bopty. Biraq: «Joldasjan oqysyn, qazamdy habarlamaı tura-turyńdar» dep, sońǵy amanatyn aıtyp ketipti. Sol amanat boıynsha qazany Joldasqa habarlamaǵan eken.

Otyzynshy jyldary týǵan jeri — Mańǵystaýdan saıǵaq qurly saıa tappaı, (ózi aıtqandaı) naǵashy jurtynan medet tapqan, bala-shaǵany osynda kórgen momyn ákesi Toǵjan qartty asqar taý tutatyn. Bir ýys topyraq salýǵa jaramaǵanyna ózi kinálideı qysyldy. Sol qysylýmen áke qabirine táý etti.

Araǵa birer kún sap, úı múlkin, ydys-aıaǵyn avtomashınaǵa tıep, anasyn kabınasyna otyrǵyzyp, Dossor jaǵyna júrip ketti.

QARAMANDYBASTAN ÁRİ TASBOLAT

Meıli keı mamandardyń salaqtyǵy bolar, meıli enjarlyǵy, álde tájirıbesizdigi bolar — kútpegen jerden 1961 jyldyń 5-shildesinde munaı fontany Jetibaı jerin dúr silkindirdi. Ol geolog-barlaýshylar boıyna sózben jetkizý qıyn sony serpin, kól-kósir shabyt qosty.

Eń bastysy — osy silkinis arysy Moskvadaǵy, berisi - Almatydaǵy úkimet oryndary, vedomstvo basshylaryn Mańǵystaýda munaı-gaz ónerkásip keshenin jasaý josparyn ǵylymı turǵydan tujyrymdap jasaýǵa Jetibaıda, Eralyda, Ózende, t.b. jumysshy poselkelerin salýǵa, halyqqa áleýmettik-turmystyq jaǵdaılar týǵyzýǵa qýatty qozǵaýshy kúsh boldy.

Ǵasyrlarǵa tatyrlyq mundaı ulan-ǵaıyr ózgeristerdiń basynda sol kezderi (óz atymen ataǵanda) KPSS Ortalyq Komıtetiniń Búro músheligine kandıdat, Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy Dinmuhammed Ahmetuly Qonaevtyń memlekettik, qoǵamdyq qaıratker retinde er tulǵasy erekshe jarqyrap kórindi. D.A.Qonaevtyń kóregendigi men kósemdigi qatar órildi. Mańǵystaýda jylyna mıllıondaǵan tonna munaı men tabıǵı gaz óndirip, ony túbekten syrtta júzdegen shaqyrym qashyqta jatqan zaýyttarǵa jetkizýge qabiletti tutas ónerkásip kesheni sanaýly jyl ishinde ómirge keldi. Bul úshin burynǵy Keńester Odaǵy tusynda jylyna mıllıondaǵan som (rúbl) bólinse, bunyń bárinde D.A.Qonaevtaı arysymyzdyń eren eńbegin aıtyp jetkizý ońaı ma?

Bular jóninde Joldas Toǵjanov aǵa áńgimeleýden jalyqpaıdy.

Iá, bunyń bárine qanat bitirgen 1961 jylǵy 5-shildede Jetibaıda atylǵan munaı fontany ekeninde shúbá joq. Qanat bitirgeni degennen shyǵaraıyq. Jer astynda munaı bary anyqtalǵasyn «Mańǵystaýdyń oı-qyrynan skvajına qazý qaýlap artty. Tek bilikti burǵyshy mamandary jetińkiremeıtin. Sonsyn, lajsyzdan sonaý Kavkaz ben Tatarstannan, Sibir men Bashkırıadan, Moskva men Lenıngradtan, basqa da osy qalaı degen ortalyqtardan jol puly túgili kóshi-qondyq aqysyn tóleýmen shaqyryldy. Basqaǵa joq, taǵy bular dese baspana kezeksiz berildi. Taǵy ózge áleýmettik jeńildikteri qabattaldy. Sonyń nátıjesi bolar — alpysynshy jyldardan bastap, kópultty ólkege aınaldy. Al maman kadrlar negizinen syrttan kelgender, sonyń ishinde basqa ult ókilderi boldy. Bul ózi qyzǵanysh nemese ishtarlyq, ultshyldyq sezimniń sáýlesi emes naqty shyndyqtyń aınasy. Mańǵystaýǵa kelip jumys istegen túrli ult ókilderi tıanaqty eńbek etti, óz mindetterin adal atqardy. Jáne jergilikti ult ókilderinen mamandar daıarlaýǵa da úles qosty. Mysaly, Joldas Toǵjanovty burǵylaý sheberin daıyndaý kýrsyna oqýǵa jiberdi. Joldaspen birge bul kýrsta Tóreǵalı Qadirov pen Jumaǵalı Dáýitov oqydy. Keıinirek, Tóreǵalı Qadyrov Sosıalısik Eńbek Eri qurmetti ataǵyn alyp, óńirine «Oraq pen Altyn Juldyz» medalin, Lenın ordenin taqty. Azdaǵan oqýdyń paıdasy osyndaıda tanytyp qalmaı ma? Iá, solaı. Joldas ta burǵyshylar sheberin daıyndaý kýrsyn bitirgesin burǵyshylar masteri qyzmetine joǵarylady. Onyń brıgadasy Jetibaıdaǵy № 3 jáne № 13 skvajınany qatar qazyp, bul qabattardyń ónimdi ekenine mamandardyń kózin jetkizdi.

Kún ótken saıyn barlaý núkteleri kóbeıip, Jetibaı jeriniń tereńinde jatqan munaı qorynyń jalpy kólemi tıanaqtaldy. Endigi baǵyt — oǵan jalǵas jatqan Qaramandybas alqaby boldy. Mine, Qaramandybasqa burǵyshylardy birinshi bop bastap barý baqyty Joldastyń peshenesine buıyrdy. Munda Joldastyń qaraýynda eki birdeı burǵyshylar brıgadasy jumys jasady. Ózi № 1 skvajına dep ataldy. Qudaıdyń bergeni daǵy — sol № 1 skvajınadan munaı fontany atqylap shyqty. Qaramandybastyń baǵyn ashqan Joldastyń burǵyshylary edi. Artynsha osynda № 5 jáne № 9 skvajınalar burǵylandy. Bulardan da munaı alyndy. Qaramandybas alańynyń asty munaıly ekeni jóndep dáleldendi.

Lenındik syılyqtyń laýreaty kánigi geolog Halel Ózbekǵalıev ol kezderi ekspedısıa basshysy edi. Biraq bul ataqty keıin aldy. Sol kisi qos basynda Joldasty áńgimege tartqan:

— Myqty burǵyshy degen ataǵyń bar. Kópsinbesin, Qudaıym. Jetibaı men Qaramandybasta munaı men gaz tabyldy. Bular endigi jerde seniń ataǵyńdy bir shyǵarmas deımisiń? Endi myna turǵan Teńge degen jerge baryp, baǵyńdy synasań qaıtedi? — dep qaıyrǵan.

Joldas «ózińiz qoldap jatsańyz, bolsynmen» jaýap qaıyrdy. Kóp keshikpeı, 1964 jyldyń kúzinde Teńge ken ornynan gaz fontany atqylady. Bul jalǵyz bolmasyn desti me, sońynan № 8 skvajınany burǵylap, J.Toǵjanov brıgadasy budan da gaz fontanyn atqylatty. Mańǵystaýǵa, Qazaqstanǵa sońǵy kezge deıin atyshýly gaz kenorny Teńge óz tarıhyna Joldas Toǵjanov brıgadasy esimin jazdy da.

Mańǵystaýda 1964 jylda tórt birdeı munaıly alań ashylsa, sonyń Jetibaı, Qaramandybas jáne Teńge kenornyn ashýshy osy Joldas Toǵjanov jáne onyń brıgadasy. Sony biletin ekspedısıa basshylary Tasbolat alańyna jumsady. Joly bolaıyn degen daǵy, № 1 skvajınanyń ózinen munaıly, gaz kondensaty lyqsyp shyqty. Taǵy da № 5, № 7, № 25 skvajınalar qazý barysynda buny tolyqtaı qýattady. 1965 jyldyń enshisine tıgen tórtinshi baqytty alań osy Tasbolat qoı.

Aldan besinshi alań qol bulǵady. Ol — Shyǵys Jetibaı alańy. Buǵan da Joldas basqaratyn brıgada № 1 skvajınaǵa birinshi bop burǵy boılatty. Buny mamandar «maıly jilik» dep baǵalady. İle túren salǵan № 5 skvajınanyń nátıjesi de jaqsy boldy. Jáne № 7 skvajınany Joldas brıgadasy sol kezdegi Odaqtyq mınıstrlik boıynsha shapshań ádispen burǵylap berdi. Uńǵylardyń bári de Shyǵys Jetibaı jeriniń munaıly ekenin kórsetti.

EKİNSHİ SHEGİNİS

Joldas ata-baba jurty Mańǵystaýǵa 1958 jyly salt bas, sabaý qamshy jigit bop oraldy. Onda ol burǵyshylar sapynda keldi. Bulardyń brıgadasy Fort-SHevchenko túbindegi Túbijik jerinde jer qabatyn burǵylaıtyn. Mańǵystaý geologıalyq barlaý tresi de sol shamada qurylyp, keńsesi Fort-SHevchenkoda ornalasty. Túbijik jóndi ken orny bola almaıtyn syńaı tanytty. Burǵyshylar Túbijik, Qosáınek sıaqty alańdardy súzip ótip, Jetibaı alqaptaryna baryp, burǵy boılatty. Osynda júrip te № 6 skvajınanyń jáne basqalardyń dańqyn asyrýǵa qatysty. Mine, osy kezeńde Joldas Jem boıyndaǵy úıin kóshirip aldy. Kóshirip alǵan jeri — Jetibaı poselkesi. Ol jyldary aǵash, shetennen asyǵys turǵyzyla salynǵan azdaǵan úıler boldy da, bular sharýashylyq keńsesi, basshy-qosshylar baspanasy, qonaq úı sıaqty ǵımarattar rólin atqaratyn. Al jalpy burǵyshylar, geologtar otbasylaryn kóshirip alsa da jertólelerde turatyn. Jertóle salyp alý — onsha qıyndyqqa soqpaıtyn. Traktormen shuńqyr qazyp, tóbesin qolǵa túsken temir-tersekpen jaýyp alady. Mine, Joldas óz úıin Qyzylqoǵa jerinen osyndaı jertólelerdiń birine kóshirip ákeldi. «Munaı ashyldy» degen habardan qulaqtanǵan alys-jaqyn jaqtaǵy kásip, talap izdeýshiler aǵylyp kóship kelip, qonystana berdi. Halyqtyń kóptep qonystanýy sebepti me, alǵashqy kezderi Jetibaı aýylynan jertóle tabý da kúshke tústi. Joldas óziniń jar qosaǵy Atjetbes Emenova, aralarynda kishkentaı sábıleri bar — otaǵasynyń ózi Joldastyń qolymen salynǵan jertólede jeti jyldaı ómir keshti. Baspanasy joqtar úıshik-kúrkelerdi jaǵalady. Joldastardyń da otyn, sý, kákir-shúkir birdeńeler saqtaıtyn kúrkeshigine «quda» túsýshiler de az bolmady. Kóńil jaqpaıtyn Joldas buǵan da birer otbasyn panalatty. Degenmen, jertóleńiz — uzaq shydatpaıdy eken.

Soraqy tirshilik osydan bastalady eken, bıtke jylap kóriskendeı bolasyń. Qurt-qumyrsqa meńdep, qandala qaptap, tún balasy uıqydan qalasyń. Balalardyń ústi-basyn jara qaptap júretin. Qurttyń kóbeıgeni sonsha — jertóle tóbesin Aldatompaq torlady. Tóriń — syz, jaıǵan tósegiń meńdep, kóktep kóńirsıdi.

Joldastyń balalary osyndaı úı-jaıda ómir keshti. Sonda, 1961 jyldyń aıaǵynda týǵan qyzy — Burysh qazir kópbalaly ana, 1963 jyly týǵan uly Muhıt — Aqtaýda tis dárigeri. Bul ekeýiniń sábılik shaǵy álgindeı jertólede, qurt-qumyrsqaǵa talanýmen artta qaldy-aý.

AǴIYQ AZAMATTAR AǴASY

Súıgen quldyń aty kóp. Joldas «Bulan syndy burǵyshy», «Bulan sandy sabaz» dep erkeletýmen ósti. Al Mańǵystaýda munaı men gaz órkendegen zamanda «Aǵıyq azamattar aǵasy» degendi alǵa tosa, aldynan alshańdap qarsy alatyn aýyl aımaǵyna dán rıza.

Ońashada ótken-ketken ómirin sarapqa sap qoıady. Geolog-barlaýshylar negizgi jumysyn aıaqtaı kelgesin Joldas Toǵjanov munaı kásipshiligine aýysty. Sóıtip, 1975-1979 jyldary Jetibaı munaı kásipshiliginde skvajınalardy jerasty jóndeý brıgadasyn basqardy. Baıqap otyrsa, tek sol jyldardyń ózinde bunyń brıgadasynda keıindeý zaman aǵymyna saı alýan daryn ıeleri jumys jasapty. Birde Joldastyń brıgadasyna qaltasynda Almaty polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń tabaqtaı dıplomy bar qaǵylez qara jigit keldi. Qatardaǵy jumysshylyqqa qabyldandy. Bul qaǵylez qara jigitten Joldas jaqsy nyshan baıqady. Óıtkeni, ol baıyrǵy tanysyndaı, eshkimdi jatyrqamaı, maı-maı qara jumysshylarmen tez til tabysa berdi. Arada tórt, bes jylda qaǵylez jigittiń jumysshylyqtan aǵa ınjenerlikke joǵarylady. Birde seh bastyǵy eńbek ruqsatyna shyqty da, sehtyń bútkil jumysy da, jaýapkershiligi de Joldas pen qaǵylez qaraǵa tireldi. Al seh bolsa, birneshe aı boıy óndiristik jospardy oryndańqyramaı, «joǵarǵy» basshylardyń kók qatynnyń qarǵysyna bergisiz «sógis» deıtin qańqýynan qutylýdan qalǵan. Mine, osy jerde qaǵylez qara jigittiń qarymy baıqalyp qaldy. Jókeń ekeýi sehta tártipti jaqsartýdy qolǵa aldy. Ózara syılastyq arqaýyn shırata otyryp árkimnen jaýapkershilik kútiletini basty nazarda boldy. Sonyń bári bos ketken joq, seh eshqandaı qosymsha shyǵyn, basqalaı shara-parańdy tilemesten óndiristik jospar degende qataryn basyp oza berdi. Munaıshylardyń basshysy Salamatov Murat deıtin (marqum) isker de talapshyl maman edi, sol kisi sehtyń tyń aıaq alys sebebin surady. Joldas qasyndaǵy jas ınjenerdi nusqap, «eńbek osy jigittiki» dep, kelte qaıyrdy.

Bolaıyn dep-aq turǵan jigit ekensiń, muńsyz bol, qaraǵym. Salamatov qaǵylez qara jigittiń qolyn qysyp turyp osylaı quttyqtaǵan. Sondaǵy qaǵylez qara jigitimiz — Qazaqstan Respýblıkasynyń Premer-mınıstri Nurlan Ótepuly Balǵymbaev bolatyn. İsker maman da, basshy da ár ólkeniń armany emes pe, Nurlan Ótepulyn kórshi oblys sharýashylyq basshylarynyń kóńilin qımaı, sol jaqqa óz mamandyǵy boıynsha aýysty.

Nemese Qaırolla Erejepovty alaıyq. Ol da Joldastyń osy brıgadasynyń túlegi. Nany osy brıgadada júrgende kóterildi, Mańǵystaý oblysy deńgeıindegi basshylyqqa qulash sermedi. Qazir Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentiniń májilis depýtaty.

Mańǵystaý oblystyq ekonomıka, ónerkásip jáne saýda basqarmasynyń bastyǵy (buǵan deıin oblys ákiminiń orynbasary bolǵan) Esen Kúmisqalıev 1974-1975 jyldary dál brıgadanyń mondanaqtaı múshesi bolatyn. Joǵary bilimdi ınjener, biraq jumysty ol da qatardaǵy jumysshylyqtan bastady. Ózin osynda kórsetti de. Boıyndaǵy talant, qabiletin Esen Kúmisqalıev aýdan, dala jáne oblys basshylyǵy qyzmetterine aýysa dáleldeýmen kórindi.

Joldas Toǵjanov «Mańǵyshlaqneftegazrazvedka» keshendi ekspedısıasy jáne «Mańǵystaýmunaıgaz» aksıonerlik qoǵamy (buryn «Mańǵyshlaqneft» óndiristik birlestigi) quramynda jumys jasaǵan jyldary kóptegen aqıyq aǵalarmen, alǵyr, jelkildep ósip kele jatqan jaırań qaqqan jastarmen jumystas boldy. Solardyń kóbi el úmitin aqtady. Aǵalar dese, aldymen Safı Ótebaev, Halel Ózbekqalıev, Hasan Tájıev, Nıkolaı Petrov, Salyq Rysqalıev iniler, keıingi lek degende: Mańǵystaý oblysynyń qazirgi ákimi Lázzat Qıynov, «Mańǵystaýmunaıgaz» aksıonerlik qoǵamynyń bas dırektory Saǵyn Qyrymqulov, «Ózenmunaıgaz» aksıonerlik qoǵamy basshylarynyń biri Jaqsylyq Janǵazıev. «Mańǵystaý-geologıa» AQ-nyń prezıdenti Ǵızzat Balmuhanbetov...

Jalpy, qazirgi kúnderi Mańǵystaý túbeginde munaı men gaz ónerkásibi salasynda qyzmettenip júrgen qyzmetkerlerdiń deni 60-80-jyldary eńbek jolyn Jetibaı men Ózen kásipshilikterinen bastaǵandar. Al 70-80-jyldary Joldas Toǵjanov bul salanyń maıtalman mamany, bátýaly burǵyshysy deńgeıine kóterildi. Eńbegimen elendi, adamgershiligimen ardaqtaldy. Qaısybir basqosýlarda aldarynan shyǵa kelgen shashyn aq qyraý shalǵan, palýan deneli kisige jyly ushyraı nazar tastaıtyn jigit aǵasy Joldasqa olardyń kóbi jarqyldaı úıirile qalady. Aldynda han tursa da ılige qoımaıtyndaı pań jigitter de boı kórsetip jatady. Biraq, sondaı myrzalaryń da Jókeńdeı aǵa aldynda meıir tógip turǵany qandaı jarasymdy edi, shirkin?! Aǵıyq azamattar aǵasy bolý, ilýde bireýdiń peshenesine jaza ma, qalaı?

JOL ÚSTİNDEGİ JÓKEŃ

Joldas Toǵjanov Mańǵystaý torabynda burǵy salý, munaı óndirý náýbeti dep júrip, barmaǵan jeri, baspaǵan taýy qaldyrmady degendeı. Qaıda jumsamasyn — tyndyrymdy is qylatyn. Adamǵa sırek biter qasıettiń biri osy ǵoı, onyń brıgadasyn ekspedısıa bazasynan jarty myń shaqyrymdaı qashyqtaǵy Qansý ýchaskesin burǵylaýǵa jumsady. Qansýda ornatylǵan tuńǵysh skvajına № 1 atalsa, osyny qazý barysynda Joldastyń brıgadasy tereńnen gaz atqyzdy. Sosynǵy saparlary: Aqsekseýil, Birinjik, Tasoıyq, Samtyr, Erdáli, Ótejan, Sharshyqudyq, Amanjol, Qaraqudyq alańdarynda geologıalyq burǵylaýmen ozyp keldi. Bunyń sońy Qarajanbas pen Qalamqas sıaqty bul kúnderi ataǵy álemdi sharlap ketken ken oryndaryna jeteledi. Qaraqudyq oıpatynda munaı men gazdyń aıtarlyqtaı qory baryn tıanaqtaǵan da osy Toǵjanov brıgadasy. Sońǵy jyldary osy Qaraqudyq kenornyn qazaq-amerıkan birlesken kásiporny ıelenip, munaı óndirýge kirisýli.

Bular da bári emes. Joǵaryda aıtylǵan qyrlardan burǵy salyp, geologıalyq zertteýler júrgizý biryńǵaılana berisimen Toǵjanov óz brıgadasymen Oımasha, Sársenbaı, Jylandy, Pıonerskaıa, Batys Teńge, Alatóbe, Emal, Atambaı, Aqqar, Aırantaqyr, Emir, Dolınnaıa, Prıdorojnyı sıaqty qyrlar men jazyqtarda júzdegen metr tereńdikke burǵy boılatty. Bulardyń qaı-qaısysynda bolmasyn «besjyldyq jospar» degen adýyndy aıýdaı aıtystyń arnasymen syndarly sabylystardan turady-aý. Sol sabylystar ortasynan mańdaıy jarylyp, dara shyǵyp júrgen brıgada sapynda Joldastyń jigitteri boldy. Osy sózimizdi qýattaǵandaı, 80 jyldardyń ortasynda Aral mańyndaǵy Qumkól kenishin ashyp, zertteýge jetik mamandar tobyna Joldas ilikti. Bul ózi Qumkól sıaqty qazirgi baısaldy munaı kásipshiligin ashýdyń, qatarǵa qosýdyń negizi qalanar qarbalas-tyn. Joldas Qumkól kenishin qazbastyrý sharýasyna úsh jyl qoldap, qara jumysqa jegile at salysty. Sonaý Mańǵystaýdan qatynap istedi. Aıyna birer kún otbasyna qara beretin. Qalǵan ýaqyty Qumkól munaıyn ıgerýge jumsaldy. Sol úsh jylda araldyq ondaǵan burǵyshy jigitter munyń tálim-tárbıesin aldy, tájirıbesine qanyqty. Keterinde kóbi qımaı qoshtasty. Baılanystary úzilmesten keledi-aý.

Iá, Joldas Toǵjanov osyndaı bulan syndy burǵyshy, aqkóńil de ardaq tutar azamat. Eńbek etýdi, eline qyzmet etýdi es bilip, etek japqaly enshileýmen ómir bezbenine túsýmen shyńdaldy. Sol kezdegi úkimet oryndary, qoǵamdyq uıymdary, árıne, eń aldymen týǵan eli, dos-jarandary qurmet kórsetti. Burynǵy Keńester Odaǵy, Qazaq SSR-i, oblystyq, aýdandyq organdary marapattaý retinde bergen Qurmet gramotalarynyń kólemi jaman taılaqqa júk bolarlyqtaı, óńirge taǵatyn medaldardyń birnesheýi sarǵaıyp teń túbinde jatyr. Tek Mańǵystaýdyń ózinen alty, jeti munaıly kenornyn ashýda alǵashqy qarlyǵash Joldas TOǴJANOV aǵanyń omyraýynda Lenın ordeni jarqyraıdy.

Buny kópsinbeımiz. Kerisinshe, olqylaý desken lebizdi de estip júrmiz. Bylaı qaraǵanda jany bar ma, qalaı? Oý, tek Mańǵystaý túbeginen alty, jeti munaıly alańdy tuńǵysh ret ashýshy bas tulǵaǵa bas júlde olqylyk eter me? Bas júlde degende Keńester Odaǵynyń eń joǵarǵy ataǵy Sosıalısik Eńbek Eri ataǵyn berýdi aıtamyz-daǵy. Tym bolmasa, Moskvadaǵy SSSR Joǵarǵy Sovetiniń depýtaty sıaqty qurmetke usynylmaǵany ókinish sıaqtanady. Iá, o basta Allam buıyrtpaıyn dese, sóz bar ma? Áıtpese, Joldas Toǵjanovtan kóp keıin munaı salasyna kep, Sosıalısik Eńbek Eri nemese SSSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty ataǵyn jamylyp shyqqandardy aıtsaq, bireýlerdi kóre almaýshylyq jasamaıyq degenimiz ǵoı.

Qazaq munaıynyń 100 jyldyń merekesi qarsańynda som da iri tulǵasyna jaısań qalpy quıylyp turǵan jigit aǵasy alshań basyp barady. Ómirimen, minezimen, eńbegimen úlgi bolǵan qazaqtyń osyndaı marqasqa aǵalarynan aınalyp nege ketpeımiz?

Aqtaý qalasy.

---