InfoHub Logo

— Shyraǵym, men 1882 jyly Qaraǵandy bolysy Spasskide týdym. Ákemiz kedeı boldy. Sondyqtan jumysqa erterek tústik. Men 1900 jyldan bastap mys qorytatyn zavodta zasıpchık /peshte janyp jatqan kómirdiń ústine úgitilgen mys rýdasy kóktasty salyp turamyz/ bolyp istedim.

Zasıpchıktik jumys óte aýyr edi. Lapyldap janyp jatqan ottyń qasynda turǵan adamnyń ústindegi kıimi janyp ketetin-di. Qojaıyndar spesodejda bermeıtin. Aıaǵymyzǵa jasap alǵan shárkemizdiń tabany 24 saǵattan artyqqa barmaı janyp ketetin. Bilegimizge kıizden jeń kıip alatynbyz. Ol daǵy eki-úsh kúnge shydamaı janyp ketýshi edi. Ondaı zattardy satyp alaıyq desek qojaıyndar aqsha bermeı, talon ǵana beretin. Ol talon qojaıynnyń jaqtastary — baılardyń dúkeninen basqa jerge ótpeıdi. Al dúkenshi baılar únemi ótpeı turǵan taýarlary men tas un [sıaqty] sapasy nashar tamaqtyq zattar bosatatyn. Jumysshylar bir rette dińkeledik, ashyqtyq. Sol ýaqytta osy jaǵdaıdy kózimen kórgen ózimizben rýlas, týysymyz Túsipbek aǵaıdyń qurbysy İlıas bir kúni (umytpasam naýryz aıynyń ishi), 1912 jyly osy jaǵdaıǵa baılanysty jerkepede áńgime-dúken quryp otyrǵan bizderge bylaı degeni áli esimde:

— Kedeıler barlyq birigip,
Shyǵaıyq kústi bilekpen.
Aǵylshynǵa baraıyq
Mynadaı bizder tilekpen.
«Aqsha úshin zat almaımyz,
Aqshalaı aqy ber» deıik.
«Ushyraýda ashtyqqa,
Úıimizdi kór» deıik.
Tyńdamasa sózimiz,
Jumysqa bizder kelmeıik.
Yrzyqqa Alla mindetti,
Qorlyqqa búıtip kónbeıik.
Aqyny qolǵa bermese,
Aldaýynda júrmeıik.
Kúshtese zorlap jumysqa,
Qaıla, kúrek sermeıik.
Birlikke shydap baǵyńdar,
Namysty qoldan bermeıik!

Shyndyǵynda, osy óleńniń bizge kóp áseri tıdi. Jumysshylar: «Durys, durys aıtady İlıas» desip jatyr. «Munyń aqyl eken» destik.

Sol jyly kóp uzamaı sáýir aıynda qojaıyn saraıda qymbattyǵynan ótpeı jatqan etterin jumysshylarǵa alatyn aqshasynyń ornyna úlestirip bermek boldy. Jumysshylarǵa «arzanǵa alyńdar» dedi. Keıbireýler áýelde alsa da, qaıyra qojaıynǵa ótkizbek boldy. Qojaıyn almady. Jumysshylar alǵan etterin qojaıynnyń esiginiń aldyna úıip tastady. Et iske aspaı qaldy. Biraq sol et úshin, etti áýelde alyp, qaıyryp tastaǵan jumysshylardan da aqsha ustady.

Jumysshylar ashýlandy-aı kelip, ashýlandy-aı kelip! Sodan buǵan shydamaǵan jumysshylar qojaıynmen janjaldasty. Sol janjaldy jasar aldynda jumysshylar aqshany kóbeıtýdi, jumys kıimin tegin berýdi, jalaqyny aqshalaı berýdi talap etýge kelisti. «Ony oryndaǵansha jumysqa shyqpaımyz» desti. Úsh kún boıy jumysqa shyqpadyq. Aqyry qojaıyn jumysshylardyń tilegin oryndady. Osy janjal basylǵan soń birer aıdan keıin qojaıyndarymyz qaıyra burynǵy ánine basty.

Aǵylshyn myrzalardyń Letınskıı degen ıtarshysy boldy. Ony bizder «Qylqurt» deıtin edik. Sol ıttiń yzasy kóp ótti. Jumysshylardyń aqshasyn qysqartty. Ár nárseni syltaý etip, shtrafty kóp saldy. Jumysshylardy taıaqtady, kórsetpegeni bolmady. Sol Qylqurt mys zavodynan aýlaqta turatyn aǵylshyn[nyń] Jumabek tóreden satyp alǵan aǵash úıinde turdy.

1912 jyldyń jazy edi. Sol Qylqurtty Túsipbek bastaǵan Ábdrahman Qoqyshev, Kartasaev Ysqaq, Aralbaı Shekshekov degen jumysshylar zavod pen turǵan úıiniń arasynda Kókózektiń tusynda tosyp, turyp óltirmek boldy. Ańdyp oty- ryp ustap aldy. Saıǵa aparyp óltireıin dep jatqan jerinde arttarynan par-par atty solqyldaq páýeskemen birneshe tóreler jetip keledi. Sóıtip, solar ǵana qutqaryp alady. Túsipbekter qashyp ketedi. Ol kezde Tátıdiń Ospany bolys edi. Sol Ospan bolystyń járdemimen Aqmoladan kelgen Sholaq oıaz Túsipbekterdi ustatyp aldy da, ony jazalamaqshy boldy. Biraq zavodtaǵy barlyq jumysshylar birigip, «Letınskııdi óltirem deýshi Túsipbekter emes» dedi. Letınskıı tanyp qalǵan eken, «meni óltirmekshi bolǵan osy» dep Túsipbekke qadalyp turyp aldy. Oǵan jumysshylar qatty yzalandy. Qıt etse tóbeles shyǵarǵaly tur. Jumysshylardyń túrinen seskenip baryp, aqyry, Sholaq oıaz ol tórteýin bosatty.

Osyny estigen İlıas daladan Túsipbekke aıǵaılap óleńdete, taqpaqtap sóıleı kirip edi. Sondaǵy onyń:

— Spasstyń ystyq peshinde
Kemelbaıdyń balasy
Úsheýin birden istediń.
Qaıratpen kórip kúnińdi,
Shyǵarmaı joqtyq únińdi.
Kezdesseń qansha joqtyqqa,
Jalynyp baıdan ishpediń.
Baraqta saqtap úıińdi,
Ketirmeı dene kúıińdi,
Tarlyqta qansha júrseń de,
Qajýdy tipti bilmediń.
Aǵylshynmen alysyp,
Eńbegiń úshin qyrysyp,
Bastyǵy zaýyt Qylqurtqa
İsterińdi istediń.
Orystarmen birigip,
Kúrdeli iske kirisip,
Jumys tastar kezeńde
Basshy bolyp kúshtediń,
Bel sózben istep qaıratty,
Etkenmen baıǵa aıbatty,
Túsipbek qurbym, men sendeı
Kúshpenen baıǵa ne istedim? —
degen sózi bar edi.

— Shirkin, İlıas, jigit-aq edi-aý!

---