InfoHub Logo

Syrt pishin maldyń syrtqy dene qurylysy, ol maldyń bıologıalyq erekshelikterine jáne sharýashylyqtaǵy ónimdilik baǵyttaryna baılanysty. İri qaranyń syrt pishinin zertteý arńyly, onyń densaýlyǵy jóninde jáne tuqymy jóninde málimetter alamyz. Sútti jáne etti iri qaralardy syrtqy dene qurylysyna qarap aıyrady. Maldyń syrt pishini onyń tuqymyna, jynysyna, jasyna, baǵyp-kútýine baılanysty. Maldy ekstereri boıynsha iriktegende onyń ónimdik baǵytyna, súıeginiń myqtylyǵyna jáne dene qurylysynyń árbir múshesine baǵa beredi. Dene músheleriniń kemistigi onyń densaýlyǵynyń nashar ekendigin kórsetedi. Al densaýlyǵy nashar maldyń ónimdi az beretini málim.

İri qaranyń syrt pishinin baǵalaý tásilderi

İri qara malynyń syrt pishinin baǵalaý arqyly, odan alynatyn ónim kólemin jobalaýǵa jáne sapasyn anyqtaýǵa bolady. Maldyń syrt pishinin baǵalaýdyń tómendegideı birneshe tásilderi bar: kózben (ár músheni jeke-jeke jáne balmen baǵalaý), ár músheni ólsheý, dene pishininiń ındeksin anyqtaý; grafıkalyq jáne fotosýretimen anyqtaý.

İri qarany kózben baǵalaý tásili maldyń dene pishinin baǵalaýdaǵy eń negizgi tásil bolyp sanalady. Tájirıbeli mamandar osy tásildi paıdalanyp maldyń dene bitimin (turpatyn), ári dene saýlyǵyn, maldyń ónimdiligin jáne asyldyǵyn da anyqtaýǵa bolady. Kózben baǵalaý eki túrge bólinedi: birinshisi maldyń múshelerin jeke-jeke sıpattap, músheleriniń jetistigin jáne kemistigin anyqtasa; ekinshisi múshelerin balmen baǵalap, jalpy qosyndysyn shyǵarady.

Ár músheni ólsheý

Maldyń ár múshesin ólshep baǵalaýdyń da mańyzy zor. Jalpy maldyń 70 dene ólshemi bar. Sonyń ǵylymı zertteýinde 52 dene ólshemi, al memlekettik asyldandyrý kitabyna jazý úshin — 5 dene ólshemi, jalpy zertteý úshin — 11; ortasha dene ólshemi — 18. Biraq dene ólshemi durys bolsa da, maldyń syrt pishini jóninde tolyq túsinik bere almaıdy. Sondyqtan bul tásildi kózben baǵalaǵanda qosymsha málimet retinde qoldanady.

Indeks tásili

Indeks degenimiz — eki dene ólsheminiń bir-birine paıyzdyń baılanys qatynasyn aıtamyz. Mysaly, keýde eniniń keýde tereńdigine paıyzdyń qatynasy — keýdeliginiń ındeksi. Indeks tásiliniń mańyzy zor, sebebi ol tek bir belgini ǵana anyqtamaı, qatarynan eki-úsh belgini anyqtaıdy. Ińdekstiń, ásirese maldardyń tobyn bir-birimen salystyrǵanda mańyzy zor, ol úshin 10 — shaqty ındeksti qoldanady. Maldyń durys ósip jetilgenin anyqtaý, dene qurylysynyń syrtqy symbatyn baǵalaý, ári maldyń konstıtýsıalyq tıpin bilý úshin dene qurylysynyń ındeksin esepteıdi. Árıne eki múshe ólshemi anatomıalyq erekshelikteri arqyly birimen-biri baılanysty bolady.

Dene qurylysy ındeksin esepteý arqyly maldyń túrine tolyq sıpattama beriledi. Etti iri qaralardyń dene qurylysynyń uzyndyq ındeksi sútti iri qara tuqymdarymen salystyrǵanda kóbirek bolsa, al dene qurylysynyń sıraqtylyq ındeksi kerisinshe sútti iri qara tuqymynda kóbirek bolady. Mal jasynyń ony baryp-kútýdiń jeke azyqtandyrýdyń ózgerýine baılanysty maldyń dene qurylysynyń ındeksi de ózgerip otyrady.

Grafıkalyk tásil

Bul tásildiń negizi, mysaly, bir dene ólshemin 100% dep esepteıdi de, qalǵan dene ólshemderiniń sodan aıyrmashylyǵyn paıyzben anyqtaıdy. Sodan keıin grafık syzady. Al 100% dep alǵan dene ólshemi túzý syzyq bolady. Nátıjesinde eki-úsh toptyń dene pishiniń salystyrmaly baǵalaýy anyqtalady.

Fotografıalyq tásilmen baǵalaý

Maldardy fotosýretteri boıynsha baǵalaýdyń mańyzy zor. Dene ólshemin tolyqtyrýda fotosýrettiń áseri erekshe. Ásirese óte joǵary baǵaly asyl tuqymdy maldardy baǵalaǵanda da fotosýretteri boıynsha mańyzy zor. Mamandar maldyń ár múshesiniń jetistikteri men kemshilikterine kóńil bóledi.

Maldyń jeke músheleri

Basy. Mal basynyń qurylysyna jáne bitimine qaraı mal súıegine baǵa berýge bolady. Jalpy bastyń kólemine, uzyndygy men enine jáne basynyń proporsıalyq qurylysyna qaraı mal turatyn jáne sharýashylyq úshin mańyzyn anyqtaımyz. Sútti baǵyttaǵy sıyrlardyń basy úlken emes, jeńil, yqshamdy, uzynyraq, al eni kishkentaı bolady. Etti baǵyttaǵy sıyrlardyń basy aýyrlaý, eni keń, úzyndyǵy qysqa-laý. Mańdaıy óte endi. Múıizi jýan, basy aýyr, dóńkıgen, konstıtýsıasy sóleket tıpke jatady. Basy uzyn, moıyn terisi qyrtysty, súıekteri arbıǵan, konstıtýsıasy názik tıpti sútti tuqymǵa jatatyn sıyrlar.

Moıyny. Maldyń jynysyna baılanysty, ári tuqym baǵytyna qaraı olardyń moıyndary da erekshe bolyp keledi. Sútti tuqymǵa jatatyn sıyrlardyń jińishke, terisi qyrtysty, al etti tuqymǵa jatatyn sıyrlardyń moıyny qysńqa, endi, moıyn eti óte jaqsy jetilgen, ári jýan. Buqalardyń moıyny qysqa, jýan, ári moıyny basyna tutas jalǵasyp jatyr, sútti sıyrlardyń keýde oıymy nashar jetilgen, al etti sıyrlardyń shoqtyǵy jaqsy jetilgen.

Shoqtyǵy. Sútti baǵyttaǵy sıyrlardiki birtegis keıde shoshaq, eni ortasha. Shoqtyǵynyń shoshaq kórinýi onyń etiniń nashar jetilgenin kórsetedi. Etti baǵyttaǵy sıyrlardyń shońtyǵy endi, birtegis jáne jazyq. Qos-shoqtyq eti nashar jetilgen, maldardy tuqymdyqqa qaldyrmaıdy.

Keýdesi. Keýde qýysynda ekpe, júrek ornalasqan. Olardyń demalý jáne qan aınalýy úshin mańyzy zor. Ókpesi jaqsy jetiledi. Maldyń keýde qýysy óte kólemdi. Keýdeniń kólemi onyń uzyndyǵyna, keńdigine jáne endigine baılanysty. Al qýshıǵan, tereń emes, jaýyryn syrty oıly bolsa, ol keýde músheniń óte úlken kemshiligi. Asa sútti baǵyttaǵy sıyrlardyń keýdesi keń, tereń, endi ári uzyn bolady, al etti baǵyttaǵy sıyrlardyń keýdesi endi jáne tereń. Keýdeniń keńdigin maldyń bıiktigine qarap ta aıtýǵa bolady. Egerde shoqtyǵynyn bıiktiginiń 50% bolsa, ondaı keýde tereń bolyp sanalady. Keýdesi qýshıǵan maldyń shoqtyǵy bıikteý keledi, qabyrǵalary alshaq, ári etteri nashar jetilgen.

Arqasy — deneniń bir bólimi, aldyńǵy jaǵynda shoqtyqpen, artqy jaǵynda belmen, búıir jaqtarynda qabyrǵalarmen shektesken. Maldyń arqasy ár ýaqytta tegis jáne endi bolyp keledi, ári ol maldyń syrt pishininiń qurylysyna kóp áser etip, onyń turpatynyń myqtylyǵyn kórsetedi. Arqanyń myqtylyǵy onyń omyrtqa súıekterine, onyń etiniń damýyna baılanysty. Arqanyń oılylyǵy, nemese búkirligi dene pishininiń kemistigi bolyp sanalady.

Beli — maldyń arqasynyń jalǵasy. Osy túzý qalpynda artqy bóksemen jalǵasady. Beldiń myqtylyǵy maldyń bel omyrtqasy men etiniń jetilýine baılanysty.

---