InfoHub Logo

Tiksheleý jasyl betkeıdiń orta tusyna kele bere Nesipbaı attan tústi. Aınalaǵa kóz salǵan joq. Áldeqandaı oı basqan kúńgirt júzi búgin birde-bir ret kóterilip, mynaý keń dúnıege qaraǵan emes. Kózin ylǵı tómen salyp, júzi de salbyrap tuqyra beredi.

Sol eńsesin kótermegen betinde atynyń aýyzdyǵyn aldy. Quıryǵyn tirseginen keltire short kesken kúdis tory aýyzdyǵy alyna salysymen basty jerge salyp, atqulaq aralasqan kók óleńdi bort-bort úze bastady. Nesipbaı muny shaýjaılaı túsip, tapjyltpaı otyryp shylbyrmen tusaý saldy. Azdan soń turyp saýyrynan sol jaq alaqanymen aqyryn uryp qalǵanda, tory at órge qaraı sekire basyp órleı berdi. Tusaýmen sekirgen saıyn uzyndaý kekili kóterile túsip, jelp etip, dóń basyndaǵy áldekimge tory attyń "zdravstvýıyn" aıta bara jatqan sıaqtanady.

Aýyzdyq pen úzeńgi, turman shyldyrlap barady. Nesipbaı qyryn turǵan betinde sol jaq ıyǵyna, moınyn buryp: "Er-toqymyn búldirer me eken", — dep oılaı túsip, uzap bara jatqan attyń sońyna qarady. Baıaý basatyn sylbyr oı endi jıylyp kep bir baılaý jasaǵansha at uzaı berdi. Nesipbaı daǵdyly shabandyqpen biraz daǵdaryp turyp qalsa da oıyn jeńgen ol emes. Esh nárseni abaılamastan betin qaıta buryp, endi oıǵa qaraı aıandady.

Jarqyraǵan, qyzýy mol shaǵyrmaq maı kúni mynaý — Bókter qyzǵaldaq atyp, gúl shashyp, kók maısa shóbi ıin tiresip mine tur. Móldirep, jaýdyrap aǵyp jatqan kók qasqa burań sý anaý. Sony bókter. Áli qylshyǵy qurǵamaǵan. Bir tal shóptiń murty synbaǵan degen osy-aq.Aı, biraq, kópirdi kim biledi?

Nesipbaı kóńilinde kúdik kóp. Sene almaıdy. Zapys bop, zyr qaǵyp qalǵan. Aıaǵyn tómen qaraı bir basyp, eki basyp kele jatyp, kózimen ylǵı kók shóp ishin tintip keledi.

Kópir shytyr taǵy shyǵyp qala ma, qaıtedi, sopań etip? Seskengeni sol.

Ne de bolsa kúdiksiz taý... Taýdyń ózi jaqsy edi... Amal ne? Kók tuman men alys aq bulttarǵa qorshalǵan ana bir aıdyn tóskeı, anaý bir alyp taýǵa kóz qyryn tastady.

Qarly qys etekten túre qýylyp, qańǵyp shyǵyp, taý basyna tize búgip, artyn malyp otyryp qapty. Jalynǵany meńireý aspany, súıgeni sýyq bult.

Qys penen kóktemde sharýanyń qıynshylyǵymen birge qabattap arqadan qysyp, álekti salyp eń... "Ketshi, kete tússhi", degendeı bop taý jotasyndaǵy qys belgisine óshpendilikpen sýyq qarap ap, Nesipbaı qaıtadan aıaq astyndaǵy shópterge tesile bastady.

Bir mezgilde aıaǵy taıyp ketti. Oń jaqta bir kúdikti kóringen shópke qadalyp kele jatyp aıaǵynyń astyndaǵy tikshe, taıǵaq kemerdi baıqamaı qapty.

Qol-aıaǵy serbeńdep az ǵana qalbaq qaǵyp qaldy da, bir mezgilde artymen jalp etip otyra ketti. Shapanynyń etegi de lap etti.

Qalqaıǵan qasteki qara bórik basynan ushqan betinde oıdan oıdy qýalaı tómen qaraı zyr qaqty.

Nesipbaı esin jıǵansha tómengi jaǵynda birdeme dúr-dúr etip, jel kúngi órtteı laýlady... Esine sonda tústi. Kemerdiń astynda jýsap jatqan qoı-qozy bar eken. Qulaǵanda sony úrkitip, beı-bereket qylypty.

Nesipbaı kók shalǵyndy ýystaı julyp, erge qaraı tyrmysyp qaıta turdy. Kókeıin kesken ózge emes. Qular aldynda bir kúdikti kózi shalyp qalǵan. Sol araǵa kele bere shóge qaldy.

Aıtpap pa em pále dep... Mine kápir quzǵynnyń ózi dep, bir top shytyrdy julyp alyp jerge atty.

Sol kezde munyń oıǵa baryp túsken bórkin alyp Kúzenbaı keldi. Onyń sybdyryna buryla bere Nesipbaı:

— Kórdiń be, qyrsyqty... — degende, ózderine málim jáıdi ile jónelip:

— Atama, bar demep pe em. Bar. Tek amandyq bersin, — dep tıtyǵy quryǵan amalsyzdyqpen kúrsinip aldy.

— Qaran qalsyn, qaran qalǵyr, — dep Nesipbaı barlyq úlken denesi, óneboıymen bir úlken daǵdarys belgisin bildirip, jalańbas basyn sol qolymen súıep, melshıip qaldy. Oń qoly áldeqandaı shópti alyp, qalyń jıren murtynyń astyna kirip, qajetsiz, sebepsiz tisin shuqıdy. Bu da Nesipbaıdaǵy daǵdarystyń syrt belgisiniń biri.

Ekeýiniń aıaqtarynyń astynda, az tómende erekshe móldir sýly Tastaq ózeni jatyr. Eki jaǵy maıysqan ádemi kók balaýsa. Aıryqsha bir jarastyǵy bar, birkelki ósken alkúre shalǵyn. Sol eki jaǵada joǵary-tómen sozylyp, túski jýsaýyn ótkizip, sovhozdyń bir saqpan qoıy jatyr. Ekeýiniń mindetindegi qoı. Bulardyń esi-dertin bılegen, oıy men boıyn túgel jeńgen jalǵyz ýaıym, jalǵyz muń osy qoılar muńy.

Ústinde tunjyraǵan kók móldir kúmbez maı aspany. Sondaılyq kók móldir tuman, saǵym ishindegi qıal taýy — Alataý. Qıyrshyq qumdy taza arnamen sybdyrlaı túsip, shalǵyn qýalap, jaǵasyn jelkildetip aqqan qasqa bulaq. Jota-jotada bulyń-bulyń etip, jaıqala túsip, qulpyra tolqyp turǵan qyzǵaldaq torǵyndary. Ózektiń salqyn lebimen yrǵala túsip, ondy-soldy tolqyp jatqan joǵary-tómendegi kók shalǵyndar... Júzdegen ánder men shyryl qaqqan áldeqaıdaǵy torǵaılar Alataý gúlderindeı myń tústi bop, jalt-jult etip ushqan kóbelekter bári-bári de bul ekeýiniń qazirgi kúıinde kózderine kórinbeıdi. Sezilmeıdi.

Aqyryn ósil, óz betimen ótip jatqan esepsiz, ásersiz, maǵynasyz bir aǵymdar.

Ekeýiniń kózi de qoıda. Ásirese qozylarda... Báriniń de ústeri jáne de, sý bolǵan. Marqa qozylar men shýda jún Edilbaı qoılarynyń ústeri búgin myna ashyq kúnde az qurǵasa da, áli de sybasyp tur.

Shaıyry ketip, jaýynǵa shaıylǵan jún. Jańadan jylaǵan kózdiń kirpigi jabysyp jasańsyp turmaı ma? Soǵan uqsaıdy.

Búgin, qazir Nesipbaıdyń ishi de sondaı jylap tyıylǵan, jasyn irikken ish tárizdi.

Sondyqtan ol qýana almaıdy. Keshe soqqan seńnen búgin áli sergı almaıdy. Úndespeı uǵysady. Kúzembaı kúıi de sol.

Kelbetti sary tústi, qyrma saqal, qoı kózdi Nesipbaıdyń bet ajymdarynyń bári qazir erekshe tereńdep tur. Ár jerinde kókshil kóleńke bar. Keıde belgisiz tistengen ýaǵynda sheke, samaıyna sheıin búlkildeıdi. Basy taǵy tómen. Etti qalyń qabaǵy zorǵa ashylyp, zorǵa jumylǵan sıaqtanady. Elestep keshegi sýret keledi. Kóz aldynda kele bere irkiledi.

Yza ma, ókinish pe, álde ókpe me? Ne derin bilmeıdi. Kóngisi kelmeı tyrtysady. Bir mınýtke, ishin sara tilgen ótkir sezim, bizdeı suǵyp shanshyp ótti. Mol denesi beldemeden oq tıgendeı búrisip-qurysa berdi. Qabaǵy tastaı túıilip ketti. Esine alǵysy kelmeı ózimen-ózi alysqan tárizdi. Biraq bolmady. Kesheginiń sýretteri qorǵanshaq oıdyń tasa-tasasymen búkshıip, buǵyp, baspalap biri artynan biri kele berdi.

Sovhozdyń óndiris keńesi edi. Halyq mol. Jaýapty adamdar, dırektor, ferma bastyqtary, polıtotdel, úlken shabandar — bári de kúızeý. Rabochkomnen Zylıha. Óziniń Zylıhasy. Talaı tar kezeń, tas keshýde bir ótken Zylıhasy.

"Urǵanda meni sen urdyń-aý. Muqataıyn dep pe ediń? Ne kegiń bar edi? Ne jazyp em?.." — degen sıaqty ózin aqtaǵysy kelgen ókpe aralas kinalar biri ústine biri tyqpalap, alǵashqyda Zylıhany buǵan jeńdirip bara jatqan sıaqtandy.

Joq... Joq... Ol qur ashý, qara boran ǵoı... Qazaqshylyq qoı degen bir kúdik taǵy shyǵady.

— Ne kórsem birge kórgenim ras. Joldasyń ekenim de ras. Biraq sovhozdyń mindetti qyzmetinde otyryp, keńestiń sanaly azamatynyń qatarynda otyryp, seni qur baıym eken dep aqtaı bereıin be? Óıtsem ólgenim artyq emes pe? — dese qaıtem.

Paı-paı... ashshy da bolsa shyn-aý... Nesipbaı daǵdaryp baryp kúrsindi. Qur tisin shuqıdy, túkire beredi.

Qasynan Kúzembaı da turyp ketipti.

— Onyń ras-aq bolsyn. Al qatty aıtqanyń ne?

— Aıtpaı qaıtýshy em?

— Aıtqanda ne dediń? Ne dediń? Men jaman-jaqsy bolsam da Nesipbaıyń emes pe em? Sovhozdyń jamany men be edim?

— Qıalama. Onyń qara daý... — degendeı bolady Zylıha. Taǵy kúrsinedi. Nesipbaı. Taǵy qabaq túıilip, ish shanshyp ketti.

— Ne qarap júrdiń, ne qara basty, jas kúnińnen kórgen-baqqanyń qoı emes pe edi? Shytyr bolsa, alǵash kórip otyrǵanyń osy ma edi? Baıdyń qoı-qozysyn baǵyp júrgende bir kúnde ústip on qozysyn óltirseń ne kórer eń?..

— Apyr-aı, eń ashyń osy boldy-aý... Qamshyladyń, dúrelediń-aý, bálem qatyn... Osynyńa egeskende osy... — dep qajyrlanaıyn dese de Nesipbaı, "pálen etip jibereıin be?" — degendi aıta alady.

Qaıtadan sulyq tústi... Óz-ózinen basyn ızep:

— Seniki ras... Al jeńdiń. Degenińe jete ber. Meıliń, meıliń...

Biraq bu da aýyr. Ókpe, kiná... Taǵy kishkene kóterińkirep:

— Kiná bolsa kiná, ıa... Al bári ras. Sonda meni baıaǵy baı qatynynsha, adýyn, kókaıyl, dúnıeqońyz qojaıyn báıbisheshe jerlegeniń ne? Al... — deı bergende Zylıha kóz aldynda otyrǵandaı maldasyn quryp, shanshylyp, qoqılanyp aldy.

— Bálem osy arada qysylmaı aman qalshy, — dep surlanyp ta aldy.

Syrt qaraǵanda Zylıhanyń bul álsiz jeri ekeni ras. Ol buryn osy bókterdiń, naq osy Tastaq ózeniniń ıesi bolǵan Dýlat baıy Júsiptiń qatyny bolatyn. Biraq bolǵany ne kerek. Oǵan da Zylıha qosylmaıdy... Ókpeshi dáýkes oı, shyn jáıdi eske alǵan saıyn utylyp, tonalyp jutaı berdi.

Baı bolǵanda qoıly baı. Biraq sasyq, dúnıeqońyz, qunsyz edi. Zylıha úsh qatynnyń biri. Jastaı alǵan, malǵa qyzyqtyryp, kedeı sorly ákesin ári aldap, ári syzyn ótkizip, qorqyta júrip alǵan. Kári baı Zylıhanyń jaryq kúnin túnge aınaldyrǵan. Janar otyn sóndirip, tirshiligin kúl bettendirgen. Jar qyzyǵynyń ornyna kón bop kepken kári shal, Zylıhaǵa mal qyzyǵyn usyndy. Onysy ózge emes, sol qalyń qoıdy erteli-kesh tynymsyz baǵyp-qaǵý. Qozy alý, qozy salý, qoı saýý, qurttaǵan, bıttegenimen alysý. Shaldyń aıǵaıymen birge sekirip turyp, tún uıqyny tórt bólip, qalǵı-shulǵı júrip, sary ala etek bop sarp urý...

Zylıha oılap kórse ol bir shynymen satyp alynyp, mal sońyna salynǵan atsyz, táńir jarylqaǵasynsyz malshy, kúń-malshy edi. Munyń boıyndaǵy jastyq ajaryn syndyryp, jas qanyndaǵy tirshilik otyn óshiremin, joıamyn degen esep edi.

— Sonda shirkin, qudaı káni. bir qasqyry qatty bolǵan qoqysta, jańbyrly kúz túninde qoı shetinde kúzette otyryp, áli kúnge syrt dúnıeden búrkep tyǵyp sóndirmeı kelgen ómir shyraǵyn, ystyq jas qushaǵymen birge saǵan bermep pe edi, Nesipbaı-aý? Eki eńbekshi, eki beınetqor qoly tún qarańǵylyǵynyń, ómir qarańǵylyǵynyń ortasynda, birin biri sıpalap kep tappap pa edi? Shyn tabyspap pa edi? Berik ustaspap pa edi? Kórgen-baqqany sen emes pe eń?

Jıren murt bolar-bolmas kúlkimen jıyrylyp, basy da bir-eki shulǵyǵandaı boldy.

Arty 17-jyl. Áıel bostandyǵy. Buryn sheńgeldep tutqan eski qursaý, endi eń bolmasa bosaǵandaı bop, ekeýiniń etegine kep oraldy. Biraq 17-jylda qosshy, odan partıaǵa kiristi. Bular jeńdi.

Sodan Zylıhanyń tabany taıǵan joq, Júsipten alǵash kórgeni kesel bolsa da, beri kele basqa nársege aınaldy. Beınetqordyń bári etetin ashshy tájirıbe, ómir sabaǵy bolyp, ómirine jolazyq boldy.

Keshegi jıyn ishinde Nesipbaıdy betke urǵan, qamshydaı shıryqtyrǵan Zylıha sózi. Zylıha minezi ózgergen, ósken; Zylıha minezi oryndy... Aıtar daý joq, — dep az tunjyrap otyryp:

— Qursyn, — dedi. Jeńilgeni, kóngeni...

— Arqasy shıli bolǵan attaı shyǵa qap turasyń-aý, eskiniń syzy, — dep ózin ózi bir tejedi. Moıyn qatyp, siresip turǵanyńmen, aqyry shyndyqqa kóziń jetip, qıyn da bolsa endi kep oıysyp baryp, soǵan kónýdiń ózi de kóńilge bir medeý emes pe? Oılap, taldap shyqpasa da Nesipbaı osyny kókirekpen sezdi. Qaltarysy joq, tomyryla ketetin mort kóńilinde ol shynshyl, ádil bolatyn. Bas ketse de durysty durys deý túp qazyǵy.

Kesheden ishinde dúmbilez bop, shıelegen túıindeı bop baılanyp bir yza qyp, bir ókpeletip, birese ashý shaqyrtyp júrgen bir jaı osylaısha sheshildi.

Qoı jýsap jatyr. Toq búıirleri solyqtaı túsip ystyq, ashyq, jáıli kúnniń astynda kóz jumyp kúıis qaıyrysady. Qozy, laq qana birese ózenge baryp tamsana túsip, bastaryn jeringendeı shúlgı-shúlgı tastap, shýlaıdy. Birese eneleriniń aınalasynda qoıqaqtap sekirip, yrǵyp oınaq salady.

Óngen, óskenniń jarastyǵyn dattap kórikti dúnıe endi ǵana Nesipbaıǵa jadyrap qaraǵan álpetti. Sóıtkende keshegi isteginiń taǵy bir tolqyny lyq etip, syrǵyp keldi. Ol jıynnyń túıini sol edi.

Keshe tańerteń osy qoıdan osy Kúzembaı, Nesipbaı otarynan sazandaı 10 qozy óldi. Kóktem qalyń jaýyndy bop, kók qaýlap qatty ósti. Ol shytyr degen ý shóp.

On shaqty kún boldy. Sol pále bilingennen beri ferma-fermanyń bári qoı óltire bastady. Qystan jaǵa julynyp, etek jyrtylǵandaı bolsa da, tis, tyrnaqtaı salyp, maldy túgel amandap shyqqan qoı sovhozy. Endi sovhozdyń barlyq eńbekshisi úmitti de qýanyshty. Ózderine senim bitip, eńbek janǵandaı bolyp, tirshilikteri kúle qaraǵandaı edi.

Mynaý ólim kútpegen pále bolyp jaman uılyqtyrdy. Ferma-ferma, qashar-qashar qaıda bararyn bilmeı, shytyrdyń babyn taba almaı sendeı soǵyldy. Mamandar indet sebebin, shytyrdyń bitimin, tek zatyn zerttep jatyr. Biraq ne kerek, qoı ólip tur.

Eki ferma shytyrdan qum taza bolar dep 40-50 shaqyrym jerdegi qumǵa qashty...

Nesipbaı ótkenniń bir tájirıbesin eske alyp: "bir qabat taýǵa kire tursam ne etedi?" dep, óz qasharyn alyp sol myna tumandy tóskeıge órlep edi. Shytyr bolmady. Qoı ólimi joq. Úsh kún aman-aq ótti. Sovhozdyń qysylǵan kúninde talaı ret osyndaı shyǵys taýyp júrgen Nesipbaı edi. Kóńilinde qýanysh ta, maqtan da kire bastap edi.

Budan da qyraǵymen, jyryndymyn degen Jartybaı shaban qumdy saǵalap, alysqa moıyn sozsa, bul sovhozdyń jalpy josparyn buzbaı, jaqynnan-aq shyǵys tapqan sıaqty edi.

Biraq dál keshe sol Jartybaı esebi durysqa shyqqandaı bop, bul bir tosyn apatqa ushyrap qaldy.

Tańerteń kún ashyq boldy. Taý qoıny eshbir jaman yrym shekken joq, meńireý, tilsiz, dúleı áýe ne búkkenin kim biledi?

Qoı, qozy tyrańdap qara shattyń bir tik betinde shashyraı jaıylyp jatyr edi. Mal ortasynda Nesipbaı ózi. Jáne Kúzembaı men basqa da eki shaban da bolatyn.

Taý oty qoı búıirin kún jaıylsa da qampıta qapty. Sony tamashalap júrip aınalaǵa kóz salmap edi. Uly sáske kezinde qumnan, teńiz jaqtan saıtandaı bop, bolymsyz sur bult shyqty. Shyǵysymen byqsyǵan indetteı bop, súrine-qabyna asyqqan tárizdenip, taýǵa qaraı umtyldy. Barǵan saıyn qurdym, shól bitimdes jutań surlyq qoıýlanyp qalyńdaı berdi.

Taý ishinde júrip bular baıqamap edi. Bir sátte aspannyń qaqa jartysyn basyp, joǵarydaǵy bıiktiń basyn qorshap aldy. Aldamshy kúni sónip, áldeqaıda tyǵylyp ketti. Es jıǵansha bolmady, shatyr-shutyr najaǵaı oınap, alǵash soqqan jel lebimen birge nóser de quıyp berdi. Sekýnd saıyn aspany men taýy qosa kútirlep, Alataý búgin ǵana qaıta týyp, jer astynan endi aqtarylyp shyǵyp kele jatqandaı boldy.

Qoı-qozy birese yǵa jónelip, birese dirdektep bastaryn yqqa buryp, jonyn tósep kórdi. Bıshara jas qozy ene baýyryna basyn tyqty. Keıde naq tóbelerinen jaryq berip, shart etkende ıirilip, yqtap turǵan qoı dúrik berip jarylyp ta ketedi.

Nesipbaı men barlyq shaban qatty sasty. Endi Nesipbaı oıynan jortyp ótken kúdiktiń bir úzdigi:

— Aı, jańylmas ıgi edim. Jartybaı kápir aıtyp edi, sol aqyl tappasa ıgi edi... Burshaq dep edi-aý, — deı berdi.

"Shyǵasyǵa ıesi basshy" bolǵany ma? Aýzyn jıǵany sol-aq eken. Nóser shyn burshaq, muz burshaqqa aınalyp sala berdi.

Kıiz qalpaqtyń syrtynan sytyrlatyp uryp barady.

Barǵan saıyn soqqysy qatań. Jerge túskeni shorshyp-shorshyp túse bastady. Kún de sáttiń ishinde sýyta berdi.

— Aı, irilep ketti-aý, kápir, jazym qylmasa ıgi edi.

— Kesektep-kesektep ketti-aý.

— Endi qaıttik?

— Qyldy-aý, qyldy-aý qylasyny, — deı beristi.

Sol arada Nesipbaıdyń kóz aldynda, enesiniń baýyryna artyn tyǵyp, turǵan qyzyl qasqa qozyǵa bir kesek burshaq qara qustan saq etti. Sol sekýndte jas qozy yrshyp baryp qalpaqtaı tústi. Sup-sur bop bir sátte qartaıyp ketken Nesipbaı júzi endi bir oımen esin jıǵandaı boldy, jańaǵy qozyǵa qaraı tap berip:

— Shókem-aı, bısharam-aı, — dep kep ústine óz denesimen tóne berip qorshaı qaldy. Bolmady, bul alǵashqy ǵana tuıaq serpý sıaqty edi.

Osydan soń esin jıyp, aıǵaı salyp, bar qoıdy bir araǵa shyryq ıirýge tyrysty.

Oryndarynan tapjyla almaı, esi shyǵyp qalǵan qoılar ońaılyqpen ıirilmedi. Áıtse de bardy salyp qarbalasyp jan talasa júrip, 4—5 júz qoıdy bolsa da bir araǵa shoqtaı qyp ıirip aldy. Jalǵyz aıla. Nesipbaı tapqan aıla osy edi.

Iirilgen qoıdyń ishi usaqtaryna — qozy, laqqa pana boldy. Soqqyny qatqyn sińir, úlken qoılar ǵana kóretin boldy.

Biraq keregi ne? Qyrsyqty taýdyń bar burshaǵyn bir óziniń basyna alýdan tartynbas edi. Dármen, talap bári aqtarylyp, tógilip qalǵandaı boldy. On qozy óldi. Ózge talaı qozy álsirep, mıy aınalyp, múgedek bop qaldy. Keshegi jıynda Nesipbaı basyn sarapqa saldyrǵan osy opat. Búgin mine qaıta qashyp, taýdy adyra tastap taǵy balaqqa kep otyr. Senbeıdi, shytyr mynaý.

Qoıdyń aldy óre bastady. Bir sheti ózenniń arǵy jaǵasyndaǵy qyrańǵa shyǵyp ketipti. Kúzembaı sonda júr eken. Nesipbaı ornynan turǵanda, oıdaǵy qoıdyń bári órdi. Sonda kórdi... oılaǵan kúdigi kúttirmeıin degen eken.

— Ýa kesel, ottan qashsam, sýǵa uryndyrdyń ba? — deı berdi. Áne, ana qoı týlap jatyr... Júgirdi... Belgili, ishi keýip ketipti. Ýlaǵan ǵoı, torsıyp dóńbekteı bop, ishi shańyraq atyp ketipti. Júgire basyp, janynan dáriger bergen bizdi tútikti sýyra keledi. Anadan Kúzembaı da birdeme dep dabyrlaı júgirdi.. Ol alysta... jetkenshe qashan.

Kelisimen ana qoıdyń sol jaq myqyn tusyn belgilep ap bizdi suǵyp jiberdi. Tiri qoıdan qan, jyn ıisimen birge pysyldap atqyp jel de shyǵyp jatyr. Biraq toq qarynnyń jyny byrshyp syrtqa shyǵa berip, tesikti biteı bastady. İshten shyǵatyn jel dybysy basylyp barady. Endi tútik ornatý kerek. Sony kóterip ornata berem degende, oń qoly sylq etip túsip ketti. Baǵynbaıdy. Óz denesi emes, japsyra salǵan bóten múshe, jansyz kıiz tulǵadaı. Súlderi quryp, sýynyp ketti. Álsiz bop, tarbıyp ashylyp qalǵan saýsaqtarynyń arasynan biz ben tútik qabatymen jerge tústi. Nesipbaı jylaǵandaı bop, sol qolymen betin basyp otyra ketti. Azdan soń ana qoıdy Kúzembaı kelip baýrap aldy. Nesipbaı shókken kúıinde otyryp qaldy.

Qol... Oń qol... Eskiniń bir syzy seniń basyńnan da keshken edi-aý.

Jıyrmasynshy jyl. Ókshelep qýǵan alǵyr júıriktiń tizesine shydamaı, aq qasqyrdyń beli burańdap, tili salaqtap, tıtyǵy qurýǵa aınalǵan kezi edi. Arqa men qumnan betin qaıyryp aıdap shyǵyp, qyzyl qyran endi Lepci, Qapal taýynda qaýsyrmalap jepirip kep, qaırańǵa soqqan shabaqtaı belin opyra bir teýip, toıattamaq edi. Qýǵan, megdetken jaıynyń yǵy ketip, quıryǵy sólektep, shubatylǵany áldeqashan. Sol quıryq súıretile baryp Qapal shyńyna kirgen-di. Endi shyǵar aýyzda, tasqa janyshtap, syǵymdap, basyp qalmaq bolyp, batym sheńgel lap berdi.

Ol kúnde qyzyl partızan Nesipbaı zeńbirek, pýlemet, vıntovka únderin búgingi qoılarynyń mańyraýyndaı sezinedi. Erteńgi, keshki tirshiliktiń tynys dabyly syqyldy.

Top ishinde aqtyń sońǵy otrádyn, tas inge kirip bara jatqan aqshýlannyń quıryǵyndaı kerip, qyzyǵa, jelige qýyp kele jatyr edi. Tuıaq serpini tas ushyrǵan qyzyl otrád qalyń shyńnyń ishine aǵyndap bata kirip, jaýdyń aldyn kesip almaq boldy. Quıryq otrád shekaraǵa iline bere ókpe tusynan úńilgen qyzyl súńgini kórdi. Eki jaq asý beldiń qoınaýynda temir bolat tisterimen qarsh-qarsh shaınasyp, jantalasty.

Kún — tún, tún — kún bop ketti. Arttan kómek jete almady. Adasyp ketti me? Álde basqa bir toptyń tańdyǵyn jyrtyp, qarmalap júr me. Sany kóp aq otrád bóksesin tasqa tirep alyp, jota júnin myńdaǵan naıza qylyshpen úrpıtip ap, qatty alysty. Keter aıaq, ketpen taıaǵy edi. Nesipbaı eskadrony eki júz kisi. Jaý qursaýy sonyń aldy men artyn tóńirektep, bir jazylyp, bir shýmaqtalyp oraı berdi. Óneboıyn dala-dala qylǵan qyran sheńgeliniń eń bolmasa bir ótkir tuıaǵyn shaınap ketpek edi.

Eskadron tar shatqa bekinip aldy. Jińishkelep aqqan bulaq sýy tanys edi. Biraq eki jaqtaǵy kerege bıik pen osy kishkene saıdan basqa taýdyń bári bularǵa jaý bolǵandaı óre tura keldi. Kúndiz-túni shyj-shyj etip, ólim atoıyn salyp jaý oqtary zýyldaıdy. On tórt kún urys boldy. "Ómirge qosh bolyn" birjolata aıtyp alǵan partızandar qajyǵan, talǵanyn bildirmeı turyp, qalyń jaýǵa tótep berdi. Bul shat, talaı aqtyń kór shaty boldy.

Ornyǵyp alǵan soń eskadron eki betke, joǵary-tómen mergender jatqyzyp, jotalardyń eki-úsh jerine — sezikti jerlerge pýlemetterdi tósep qoıyp, basy qyltıǵan aq toby bolsa, ustaradaı jalap túsip turdy. Kúndiz talaı qyzyǵyp kelgen aqtar, top-tobymen shybyndaı jýsady. Biraq kúdikti, qaýpi kóp kesel kez, ylǵı qara tún. Taý ishiniń túni. Myzǵymaı qaqap turatyn saqtyq sonda kerek.

Nesipbaı sol on tórt kúnniń ishinde uıqyny umytty. Anda-sanda jıyrma mınýt, jarty saǵat qalǵyp alyp basa beredi. Alǵashqy kún ǵana aýyr bop edi. Sodan ári qabaq qatyp alǵan soń uıqy da dáneńe emes eken. Ne iship, ne jegenderi málim emes. Áıteýir sońǵy úsh kúndeı jalǵyz sýdy ǵana nár qyldy.

Tórtinshi kún degende artynan jetken qoldyń saryny keldi. Dos zeńbirekter, taý irgesin sógildirip, jótkire-jótkire til qatty.

Kirpiksheshen asaımyn dep qańsylap shyǵatyn jaıyn aýzyndaı bop aqtyń polki ótesindi endi kórdi. Segiz júz kisini eskadron bekingen shattyń aınalasynda qyrǵyzyp, seldiregen suıqyl toppen zorǵa degende bóksesin súıretip baryp, asýdan asa jyǵyldy.

Mine, sol on tórtinshi kúnge qaraǵan túnde, tań aldynda aqtar taǵy bir yshqynyp qaýsyrmalap edi. "Jotaǵa shyǵarmaımyz" dep jıyrma kisiniń ishinde Nesipbaı da ıek artpaǵa ózderi shyǵyp atysqan bolatyn. Sonda dál osy oń qolyna shyntaqtan joǵary qalyń et pen sińirdiń arasynan oq tıdi. Apat qyrǵynnan jaraly bop qaıtty. Aqtyń arty sol, Jetisýdyń páleden arylǵany da sol edi.

Qazarma, olaq dáriger... Júre emdedi. Oqty áldeneden ala almady... Berish bop qala berdi.

Alǵashqy birer jyl aýyrsyna júrip, umtylǵandaı da bolyp edi. Biraq qosshynyń bir toıynda serke tartyp júrgende bileginen jylymshy qan aqty. Et qyzýy qaıtqan soń seze bastady. Baıaǵy jaranyń orny endi kep ashydy. Sheshinip qarasa, oq jyljyp, jara tyrtyǵynyń aýzyna kelipti. Joldasyna pyshaqpen tildirip otyryp, jaý belgisin aldyryp tastady... Artynan jarasy kópke deıin bir ashylyp, bir bitip, kóp áýreledi. Qashan zaqym kelgeni málim emes, áıteýir sodan soń sińirine dert aralasty. Oń qoly qaıyrymǵa kelmeıtin boldy.

Keshegi kúnder qyryqtyqqa aralasa almaı júrgeni de sol edi. Búgin endi, mine, jantalasqan jerde múgedek qyp, kem qyp otyrǵany mynaý... Osy qolynyń ózi ana sol qolynan artyq. Basyn shaıqap...

— Aı, eskiniń syzy-aı. Kápir-aı... — dep oń jaqtaǵy jotaǵa qaraı moınyn bura berdi. At pysqyrǵan edi...

Alaıaq kerge mingen polıtotdel Raqym eken. Onyń artynan aq tanaý atqa mingen Quljataı da kórindi.

Júsip qolynda malshylyqty birge ótkizgen, jańaǵy Qapal taýynyń shatynda taǵy da qasynda bop, ajal lebin birge ıiskesken, partıa-qosshy tobyna birge kirip, qatar jasasyp kele jatqan kári dosy. Ol myna jerdegi "Shaqpaq" kolhozynyń bastyǵy. Osy sovhozdyń sheftigindegi kolhoz.

— Bu da bir muńmen keldi-aý... Áıtpese myna naýqan ústinde kúndizdetip bos qydyryp, ýaqyt óltirip júretin Quljataı ma? — degenshe jaqyndap kelgen Quljataıdyń júzin kórdi.

Shynynda, onyń aryq júzi sup-sur bop, qabaqtary qalyń ajymmen aıǵyz-aıǵyz bop alypty.

Polıtotdel ashań júzdi jas jigit buǵan jańa kezdesken eken. Onyń kórmegeni Nesipbaı edi. Ádeıi osynyń qoıyn kórip, endi ne oılaıtynyn bilmek edi. Bolǵan kúılerdiń túp sebebin uǵynbaq. Qoı-qozyny aralaı júrip, ústi-ústine suraq beredi.

— Ne qyp, ne qyp osy bir bolymsyz burshaqtan sonsha qozy qyryldy? Baıaǵyda da ólýshi me edi?

Quljataı Nesipbaı kórgen qazany estip buryn da kúıinip edi...

— Burynǵynyń ne keregi bar? Óltirse nadan, sasyq baı óltirsin, bizdiki ne? — dedi.

— Báse, onyń óltirgeni syn ba eken? Jubanysh joq! — dep Nesipbaı óz kinásin aýyrlata tústi...

— Joq, sonda da bileıik, bildirińdershi, — dep Raqym qadala berdi.

— Óltirýshi edi... Biraq bundaı... — dep Nesipbaı osy ólimniń sebebin oılap soza bergende, Quljataı:

— Biraq, mundaı qaýyrt óltirmeıtin, — dedi. Raqym taǵy da ile jóneldi.

— Sebep ne?

— Sebep? Sol sebepti oılap kelem, — dep Nesipbaı oń qolynyń oqys aýyrǵan jerin sıpap turyp: — Sebep — eskiniń syzy ma deımin, — dedi.

— O ne degeniń? Qandaısyz? — dep Raqym basynda túsine almady.

Quljataı da ańyrap qalǵan edi.

— Kóz aldymnan ótkizdim ǵoı. Keshe zootehnıktiń bir sózi kóńilime qona ketti. Buryn ondaıdy qazaqy kúıde esep qylamyz ba? Sol bir durys sóz aıtty...

— Ne dedi?

— Taq osy qozylardyń enesi sovhozdyń qıyn kúnderinde 31—32-jyldarda týǵan qozylar edi. Ol kúnde osy sovhozdaǵy basshymyz da, qosshymyz da tegis qatelespedik pe, malǵa qyrymyz bolmaı, túgel okot degendi byltyr men bıyl eskerip, "mal bar eken, jan bar eken" degendi endi oılaǵandaı boldyq. Áıtpese anaý kezde qashar qandaı boldy?

— E, ony atap suramasańshy, — dep Quljataı da bas ızedi.

— Qoı jatatyn qoranyń ishi shylqyldaǵan sý. Belýardan kelip qys boıy oıylmaǵan qı jatady. Astynan syz ótip, qys boıy ish tastap jatty. Qozy degen týdy ne, óldi ne, qaradyq pa? Artynan kóktemde qı oıǵanda talaı qozy, jylpysqany qımen birge aýdarmadyq pa? Ólip, basylyp, taptalyp qala bergen... Sonda bir sýyq, bir syz ishinde turǵan osy qozylar sýyqqa ókpesin aldyrmady ma? Zootehnık: "sol kezde týyp ósken qoıdyń keýdesinde dymqos bar. Sondyqtan onyń súti de azdaý. Balalary da keıde nashar týady" deıdi. Osynysy tipti ras. Bıylǵy okotta tún uıqyny tórt bólip, ylǵı fonarmen alysyp Kúzembaı ekeýmiz bar qozyny qoldan týdyrdyq. Okotty ózińiz kórdińiz, báıge alyp jaqsy-aq ótkizbep pe edik. Qozy shyǵyny bolǵan joq, baǵyp-qaǵýdan kende emes. Biraq sonda da taq osy ólgen qozylar tez toralyp, tez toıyna almady. Kesheden Kúzembaı ekeýmiz barlyq ólgen qozynyń sheshe tegin taldap shyǵyp ek, tústep bilemiz ǵoı enelerin. Ylǵı tusaq qozdaǵan dymqostyq ala týǵan qozylar... Eneleri de ózge qoıdaı emes, sonsha jony jarylyp semire qoımaıdy. Bul ózi qatty kútetin tuqym, bir sondaı erekshe býyn eken. Eskiniń osylaı etekke shyrmalǵanyna kez boldyq Kúzembaı ekeýmiz. Bolmasa naq keshegi burshaqqa dál mundaı qaýsaı qalmas edi.

Búgin osy ár neni oılap-oılap kep tapqanym osy boldy. Eski-eskiniń qıtyǵyna tıip qalǵany sol, — degende tańerteńnen beri Nesipbaıdyń óz basyn árli-berli tolqytqan oıdyń bári endi jadyrap, sheshilgen sıaqtanady. Áldeneden túsi jaılap ashylyp, qabaǵyndaǵy keıisti serpilte berip, kúlimsirep:

— Mal qylsaq, eńbek etsek osyǵan eteıik. Dymqos balany ata-ana qandaı erekshe aıalap, mápelep baǵady. Kúshtiń bárin osyǵan salyp, endi muny ashyǵa da, sonyǵa da shúıgitip, eskiniń bar lasyn ketiremiz. Bálemniń súıegin aǵartyp, keńestiń jaqsy sovhozynyń atpal túligi qyp shyǵaramyz, joldas polıtotdel, — dep Nesipbaı qasynda meıirlene kúlip turǵan Kúzembaıyn arqaǵa qaqty.

— Iapyr-aý, mynaý sóziń kóńilge qona ketti-aý, Nesipbaı. Meniń de bir túıinimdi sheshtiń-aý. Eskiniń syzy dediń be? Men de sonyń zardabynan kep turǵam joq pa?

— Ia, seniki ne edi? Ne qyp júrsiń óziń naýqan ústinde? — dep Nesipbaı dosynyń sharýasyn endi ǵana surady...

— Myna joldas polıtotdel ekeýińe ádeıi bir baıandama isteıin dep kelip edim, — dep Raqymǵa qarady. Nesipbaı sózderine oılanyp qalǵan Raqym, endi bunyń jaıyna qulaq saldy...

II

"...Shaqpaq" tórtinshi aýyldaǵy bes kolhozdyń biri. Tastaq sýynyń osy sol jaq betindegi jerdiń kóbi sol "Shaqpaq" kolhozynyki. Egindik jerlerin sovhoz bergen traktor, kólik kómegimen aıdap jatyr. Bul kúnde jospardy toltyrýǵa jaqyndaǵan. Egýge jaramsyz tasty jotany, oıly-qyrly jerleri osy qoı jatqan ólke. Buny ózderine járdem etip otyrǵan sovhozdyń birer saqpan qoıy ýaqytsha jaıylýǵa kolhozshylar ruqsat etip, sovhozǵa bergen bolatyn.

Túnderde osy ólkelerde kolhozdyń óz jylqysy da jaıylady. Anaý shaǵyldyń arǵy astynda jińishke ózen jaǵasynda uzyndyǵy bir kılometrdeı jerge sozyna ornaǵan 50—60 qora, sol "Shaqpaq" kolhozy bolady.

Quljataı jáıi Raqym men Nesipbaıǵa málim. Bul byltyrǵy kóktemge sheıin osy qoı sovhozynyń shopany bop kelgen. Birneshe jyl istegen eńbegi sovhoz jurtshylyǵyna qanyqty. Osy kúnge deıin "Shaqpaqtaǵy" kipjene úıiniń qabyrǵasy neshe alýan maqtaý qaǵaz, gramotalarǵa tolýly. Keńes isine adal, berik, senimdi bolǵan eńbektiń kýálary. Sovhozdan ózi ketem degen joq edi. Úı ishine, óz basyna bolsa da eń jáılisi úırenisken sovhozy edi. "Shaqpaqtyń" ol kúndegi jáıi óte nashar edi. El ash, aryq, kólik ataýlyda san da, sapa da joq, bar bolsa qyrshańqy, sholaq, jaýyr. Buryn belsendi jaılaǵan kolhoz. Quljataı barar qarsańda kóteremniń kúıinde. Arqa basy jaýyr, yńyrshaq, týlaq bop qalǵan tor sholaqtyń kúıindeı edi.

Óz qamyn oılasa, beınetten tartynsa Quljataı onda barmas edi. Biraq partıa men úkimet bolyp sondaı qolhozdyń adamyna da, malyna da ata beıilin saldy. Meıirlenip, qulash sozyp, "kóteremin kógertem, ash-aryǵyn toıyntam, eńbek etem", — dedi. "Sońǵy jyldar qıynshylyǵyn umyttyryp, olqynyń bárin toltyram", — dedi. Ol partıanyń urany. Keńestiń sanaly eńbekshisi kótergen úlken tý edi.

Raıkomnyń uıǵarýymen qatar Quljataıdyń ózi de "Shaqpaqqa" barmaq, qıyndyqpen alyspaq, jeńbek boldy.

Mine, bir jyl, aýyr bir jyl, syny kóp, qıynshylyǵy kóp bir jyly ótti. Quljataı maqtanýdy bilmeıdi. Bilgeni tynymsyz, tolassyz tós-tabandaǵan eńbek, órge súıregen talap, talpyný. Sonda óz turmysy ne edi?

Ony bıyl soqanyń aldynda úıine bir baryp, sheftikke alar aldynda kolhoz jaıymen tanyspaq bolǵan Raqym, Nesipbaı óz kózderimen kórgen.

Quljataıdyń qatyny bezgek. Emshektegi kishkene bala — jalǵyz erkek balasy Serik te bezgek. Jyl boıy ústerine jańa lypa ilmegen qatyn-bala da, ózi de kıimnen, kórpe-jastyqtan júdeı bastaǵan. Erjetken qolqanat joq. Quljataı úıiniń budan sońǵy jalǵyz qaıratkeri — on eki jasar qyzy Jámıla. Ac isteıtin, aýrýlardy kútetin, áredikte ákesiniń "baryp kel", "shaqyryp keline" júgiretin taǵy sol.

Quljataı úıine kele sol qyzyna shaı qoıý, otyn, sý tasý, ony-muny basqarýda udaıy kómek etedi. Kishkene qyzynyń jastyǵyn da umytyp ketken sıaqty. Ol bir úlken serigi sıaqty bop alǵandyqtan: "balam" demeı, "Jámıla" demeı, ylǵı "Jáke" dep atandyryp alypty.

"Jákeń" ákesine bunyń kishkeneligine qaramaı keıde bir qyzyqqan balalyq aldanyshyn buzyp, nemese qolynan kelmeıtin bir qıyndyqqa jumsasa, anda-sanda:

— Qoıshy tipti, barmaımyn, — dep serpip te tastaıdy. Ondaıda Quljataı ashýlanbaıdy. Ekinshi qaıyryp aıtpaıdy da. "Jákeńniń" óz minezi bar, ózinshe tutasqan beriktigi bar. Ol sonshalyq jasyp ketken bala emes. Qaıta ajary synbaıtyn otty. Sonysyna Quljataı eshbir ýaqyt salmaq salyp, zorlyq etip kórgen emes. Álgindeı dep ashý shaqyra bastasa Quljataı:

— Al, al, jaraıdy, ózim baraıyn... Qoıa qoı, — dep ózi báıpeńdeı jóneledi.

Alty aı qys boıynda aýrý qatyn men balany dárigerge aparyp emdetip, kórsetip qaıtýǵa da ýaqyty bolmady. Bezgekteri bir qıyn bezgek. Ekeýin de meńdetip bara jatqan sıaqty. Biraq sonda da kolhoz kóligin qıa almaı, ne ózi bosarlyq ýaqyt taba almaı áli kúnge kele jatyr. Dárigeri qurǵyr da alysta turady. Jáne málim ǵoı, bir barǵanda bir-aq em jasap jaza qoıa ala ma? Kóp kórinip, udaıy emdelý kerek. Oǵan myna qarbalas ortasynda murshasy keletin Quljataı ma?

Osymen óz ómiri ótip bara jatyr. Biraq onyń esebinde kolhoz úshin Quljataı qandaı quraq ushady. Bunyń kishkene júdeý úıine qonyp otyryp Raqym, Nesipbaı kórgen. Kún uzyn qoly da, aýzy da, oı-tilegi de kolhozdyń júz túrli mundarynan bosamaýdyń ústine, tún ishinde de Quljataı tynym kórmeıdi eken.

Bir tún ishinde anyq tórt-bes ret turyp fonardi alyp jóneledi. Tynym almaı qaraıtyny eki brıgadanyń attary. Naýqan jaqyn.

50-60 jylqy bar. Onyń túngi qoralaryna kirseń typ-tynysh tura alarmysyń? Bir jerinde aqyrdyń ishinde jem taýsylyp, tuqyrlanyp qalǵan. Mezgil-mezgil ústep salyp turmasa shashyp tastaıdy, jemin eseleý kerek. Bir jerde azýly úlkendermen katar usaq jaǵy, taı-týlaǵy tur. Olardy analar tistep, teýip, jeminen qaqas qaldyratyny bar.

Jáne ásirese, taǵy bir jerde jıyrma bes shamaly býaz bıe bar. Ol Quljataıdyń kolhoz sharýasy ishindegi on kóz, sol kózindeı qaqap kútken bir bólimi. Birer jyl kúttiretin bolsa da ol sholaq qoldy uzartatyn, tar tusaýdy keńeıtetin keleshek, kolhoz keleshegi. "Bas ketse de osylarǵa zaqym kelmese eken" degendeı Quljataı ishken asyn jerge qoıady. Kúzden aman keldi. Qys ta olarǵa zildi bolǵan joq. Endi áli týmasa da, osy bıelerdiń ishindegi qulyndar "Shaqpaqtyń" at ornyna sanap otyrǵan maly.

— Jelini erte jetkenderi qulyndap jatyr ma? Álde tebisip, qaǵysam dep birde-birine zaqym keldi me?

Qýlyq tor bıeniń qasyna anaý aqyrdyń shetinde turǵan kók dónen jaqyn edi.

— Bir tebegen pále edi júdá, kisápir... qap, bolmas... — Taǵy atyp turyp, jarqanat fonardi jaǵyp alyp, tarp-turp basyp jóneledi.

Keıde bireýdi boqtap: "Búgin sary baýyrdy qan sorpa qyp qaıtypty. Arqasy isip qala ma qaıtedi. Ákesi óldi me eken sonsha shaýyp qınap", — dep áldekimge laǵnet oqyp qaıtady.

— Tileýiń bergir... Áı, saǵan etken eńbegim jandy-aý, qaraǵym, — dep bireýge bar beıilimen alǵys aıtyp, dán yrza bop keledi. Bunysy Shárip.

Quljataıdy turǵyzǵan attar jaıyndaǵy kúdikti o da oılap, bul barǵansha kóbinshe jaılastyryp, tyndyryp qoıady.

"Shaqpaq" kolhozynda Quljataıdyń ózindeı úlken beıil, ynta kórsetken eń senimdi serigi Shárip.

Bul on toǵyz jasar jas jigit. Ol osy kúnde tolyq, dóńgelek sur betti, sergek jas. Biraq, byltyr kóktemde Quljataı osy kolhozǵa keler qarsańda qandaı ekenin kórseńder. Nesipbaı biledi. Ol ýaqyttaǵy túrin kórip: jan bolmaıdy, óledi, dep kúder úzgen. Quljataı óz úıine alyp, asyrap júr eken. Syrtyna shyǵaryp aıtpasa da Nesipbaı sonda:

"Quljataı baıǵus bosqa eńbek etip júr ǵoı, basqa tyń tuıaqtaý bireýdi asyrasaıshy. Mynaý synyp ketipti, isik mynaý. Ornynan turýdan qalypty. Ne bolar deısiń?" — dep edi. Olaı bolmapty, endi Shárip mine, tepse temir úzerlik atpal azamat bolypty, bolǵanda jáne qandaı. Kolhozǵa degen eńbegi men beıili Quljataıdan da ári ótedi.

Buryn bu da bir úıli jan edi. Shetiken eńbek adamy edi. Aýyl ishindegi jalǵan belsendi Jumataı degen osylarǵa óshtesip, bir naýqan ústinde 32-jyly kolhozdan taıdyryp jiberip, bári qańǵyp ketken. Ákesi sol jolda ólipti. Sheshesi men 5 jasar inisi Kárimdi asyraımyn dep, Shárip kóp urynypty. Biraq asyraı almaǵan. Qala jónin bilmeıdi, dúnıe kórmegen bala jigit. Qala degenge anyqtap barǵany da sol edi. Jol-josyqtyń eshteńesin bilmegen soń, dalanyń momyn jigiti shyǵar joldy taba almaǵan. Qyzmetke ornalasa almaı, qaladan ketip, azyǵy bite bastaǵan soń, shoıyn jol stansıalarynda qaıyr tileýge aınalǵan. Sol kezde sheshesi buryn bir kóńili jaqyn adamymen qosylyp, Tashkent jaqqa ketipti. Kishkene bala Kárim birge ketken. Biraq sol kezde Sháriptiń ashtyqqa qatty shaldyǵyp qalǵan kezi edi. Súıretile júrip, bar shamasyn taýysyp, aqyry "Shaqpaqtaǵy" Quljataıdyń bosaǵasyna sońǵy barlyq kúshimen súıretile kep jyǵylǵan eken. Ol kezde isinip te, tisteri de túsip, birjolata álsirep ketken ýaqyty edi. Nesipbaı sonda kóripti.

Sheshesimen ketken Kárimdi anaý jańa áke bolǵan adam baryp alǵan soń aýyrlapty. Bir kúni sheshesimen sóılespesten, ózinen ózi baılaý jasaıdy da tıtteı balany poezǵa salyp áldeqaıda jóneltip jiberedi.

Kishkentaı Kárim basyna kún týǵan soń, óz boıynan tirshiliktiń bolymsyz shaqpaq otyn taýypty... Qalaı keldi? Ne kórdi, kim járdem etti, ne bilip, kim izdedi? Málim emes. Áıteýir osy "Shaqpaqtaǵy" Sháripteı taǵy bir jigit Áshim, o da Jumataıdan kóp beınet kórgen bala edi, sol osy "Shaqpaq" tusynda Jaltyr stansıasyna barsa, qasynan bir kishkentaı bala qalmaı orala beredi deıdi. Aıtar sózi joq. Qur mynaǵan kózi jaýdyrap, birdeme demetip ilese beredi. Qozǵalsa ylǵı artynan qalmaıdy. Sonan soń Áshim baıqap qarap shyramytady da atyn suraıdy. Anaý "Kárimmin" deıdi. Áshim óz basynan keshken emes pe, kózinen jas yrshyp baryp, qushaqtap kóterip alady. Sol kótergen boıynsha kolhozǵa ákeledi. Mine, sonymen Shárip inisin taýypty. Ol osy kúnde qolynda. Shárip ótken jazda ábden toıynyp alyp, kúzde kolhozǵa erekshe qatty eńbek etti. Sol kezde úkimet sıyr berip, ash-aryqqa járdem etkende bir sıyrdy báıge dep, bar kolhoz bop uıǵaryp, osy Sháripke beripti. Endi úılerinde aǵy bar jáne jaqynda Shárip úılendi.

Nesipbaı, Raqym kórgen sol Shárip, Áshim degen jigitter Quljataıdyń barlyq kolhoz ishindegi oń qoly, sol qoly edi.

Osy jaılaryn qysqasha eskertip ótkende Raqym men Nesipbaı kolhoz bastyǵynyń ózderi bilgen jaǵdaılaryn túgel eske aldy.

Búgin Quljataı sol jańaǵy Áshim men Shárip jóninen týǵan bir shataqpen kelipti. Ortalaý, qaǵylez boıly Quljataıdyń ashań, qyzǵylt júzinde úlken yza, qatty keıis bar. Onsyz da ishtegisin irikpesten syrtyna shyǵaryp turatyn shynshyl beti saqal, murtqa tym jutań, kóseleý bolǵandyqtan "renjidim, kúıindim, senderge shaǵa keldim" degen sıaqty jaılaryn Quljataıdyń tilinen buryn jetkizip, ap-aıqyn qyp bildirip tur.

Bet ajaryna qosymsha qoldary men denesi de tynym almaı kóp sermelip, kóp yrǵalyp qozǵalyp, ózinshe talaı tuspaldar aıtyp jatady. Qyza sóılegende Quljataıdyń eki qoly birdeı kóterilip, ne qabatynan, ne kezeginen sermelip, buny bir sý ishindeı oı ishinde maltyp kele jatqan kisige uqsatatyn.

Qazirgi Quljataı áńgimesiniń bas qaharmany Jumataı. Nesipbaı "eskiniń syzy" deıdi ǵoı. Jumataı qylyqtaryn eskiniń syzy deseń de, ózi deseń de bolar edi. Biraq Jumataıdyń ózin kim dersiń? Syz deýge bul eńgezerdeı úlken boıly, ádemi qara murtty, ashýshań, bultıǵan páleqor kózdi, kekirdeı kisi. Jýandap qalǵan qarnynda udaıy beldik kóresiń, basynda sýsar bórik. Beshpet, shapan qalasha, tatarsha tigilgen. Jaıaý júrgenin bilmeısiń. Qasynda ylǵı qoshametshileri bolady. Qur syz ǵana dep qaıtyp aıtarsyń buny? Al eskiniń ózi deıin deseń o da partıa múshesi, aýyldaǵy keńes qyzmetine bul ilikkeli qashan. Aıta berseń osy kúnde tórtinshi aýyldyń keńes aǵasy.

Jumataı qys ortasynan beri buryn meken etip turǵan "Kalının" kolhozynan kóship, osy "Shaqpaqqa" kep ornap edi. Tegi budan eki jyl buryn ol 7-aýyl keńesi bop turyp, osy qurtyp shyqty degen laqap bolatyn.

Sondaǵy tapqan daǵdysy bolý kerek; óz qolastyna qaraǵan aýyldyń bir kolhozynda udaıy ornap turmaıdy. Myna tórtinshi aýylda da sony istedi. Jyl jarym ishinde osymen tórtinshi kolhozǵa irge aýdaryp otyr. "Kalının", "Qyzyl juldyz", "Qyzyl shyǵys". Endi mine "Shaqpaq" — barlyǵy da, buǵan biri qystaý, biri jaılaý. Áldi kolhoz bolsa qystaý esepti, uzaq meken. Biraq áldeqandaı eseppen nemese istep qoıǵan bylyqpen endi onda turý yńǵaısyz bolsa irge aýdarady. Sonymen ekinshi bir kolhozǵa tebindep, jaılaý ete júredi. Arada kúzeý, kókteý bolyp, ózge kolhozdar da quryǵynan aman bolmaıdy. Árıne, bireýinen keterde "úzildim, boldym, endi seni kórmeımin" dep ketpeıdi. "Keńes ókimetiniń arqandy bosatqany" deıdi. Bul ózi isteıtin jaqsyly-jamandy istiń bárin ylǵı "keńes ókimeti, keńes qyzmeti, ókimetińniń tapsyrǵany" dep, ábden aýzy úırenip alǵan. "Qamyn jeıtin ókimetiń bolǵan soń, azyn-aýlaq salmaǵy bolady ǵoı. Biraq, endi sony ylǵı seniń kolhozyńa sala berýge bola ma? Kishkene arqa-basyńdy bosata turalyq", — degen bolady. Óziniń bul kolhozda istegen shıkilikteriniń bárin osylaısha "keńes ókimeti aıt" dep tapsyryp jibergen bazynalyqtaı qyp, maıdalap jýyp-shaıyp aıtady da, ekinshi kolhozǵa aýysady. İrgeni bir kolhozdan ekinshige nege aýdaratynyn aýdanǵa baryp, ábden málimdep, dáleldep bolǵan. Jáne aralary jaqyn kolhozdar. Sondyqtan bunyń búıtip júrgenderiniń ishki jaǵyn syrt kisi baıqamaıtyn da. Ekinshige kelerde taǵy da momyn kolhozshyǵa talaı jylǵy syr minez jaqynyndaı, taıtańdap kúle kirip:

— Osy bárinen de sen jaqsysyn. Analar úkimet qadirin, kisi qadirin bilmeıtin, eńbegińdi baǵalamaıtyn qunarsyz kórinedi. Tapqan-taıanǵandy senderge salyp bir súıreıin... Ýa, mal ma? Maldy ósirem. Soqa-saımandy molaıtam. Aýdan bilesińder, ózimizdiń aýdan ǵoı. Baryn bizden irikpeıdi bısharalar... Ispolkom, prokýror bári de "úı degen, búı degen" bop jatyr. "Áıteýir óziń bile berseńshi, Jumataı, desip jatyr baıǵustar", — dep barlyq aýdan basshylyǵyn áli qarym-qatysy úzilmegen qudandaly eski kóz, súıek shatysyndaı túsindiredi. Qasynda múshe, hatshy, jáı jigit bolyp júrgen toby bar. Bári de bul jónde ábden tis qaqqan eptiler. Jumataı ádeıi iriktep alǵan.

Qaıda barsa tastamaıdy. Tipti arasynda arazy, ańdysqany Jetpisbaı sıaqty buzar bolsa, ony da erte júredi. Bul ekeýi bir sátte arazdasyp, bir sátte qaıta tabysyp, kóldeneń qaraǵan kisige aralarynyń shyny ne ekenin bildirmeı, únemi shańqaptyryp otyrady. Birdemeden ilik shyǵaryp, jik jasaǵan sıaqtanyp, kolhozshylardyń narazy, renishti jaılary bolsa koltyqtaryna kezek tartyp, sheginiń qyryndysyna sheıin bilisip ap, artynan tabysqan kúnderinde solaryn ashyp salysyp, bir-aq oıyn jasaıtyny taǵy bar. Áıteýir qasyna ergen toptyń bári muny qulatyp tastaýdy túp maqsat qylmaıdy. Qaıta aýdanǵa barsa, ne ókil-mókil kelse aınalasyn shyrmaýyqtaı orap alyp, Jumataıdy ylǵı "Jumekeń" atandyryp qoıyp, sony únemi dattaýmen bolady.

Kóp kolhozshy Jumataıdyń aýdanda ne istep júrgenin bile almaıdy. Biraq bilgeni áıteýir aýdan ishinde buny súıeıtin eki-úsh kisi únemi bolyp otyrady. Olardy keıde dushpan kózi qyp, ózi turǵan kolhozǵa qonaqqa ákep, syılap jiberip te otyrady. Keı-keıde sol azamattardyń úıine osy kolhozdardan soıylǵan biren-saran sıyr, qoı, taı sıaqtylardyń etteri baryp qalatyny da bolady. Biraq ondaı kóp jaryqqa shyqpaıdy, birer kún sybyr esepti aıtyla júredi de jabylyp qalady.

Osy Jumataı kesheden beri "Shaqpaq" kolhozyna bir álek kirgizdi. Páleniń basy Shárip baǵyp júrgen bıelerden bastalǵan. Jıyrma bes bıeniń bul kezde kóbi qulyndady, tórteý-beseýi áli qulyndaǵan joq. Kenje qulyndaýǵa aınalǵandar edi. Solardy Quljataı men Shárip eshbir qatty qaıyrym jumysqa saldyrmaı, barynsha qorǵashtap júrgen.

Keshe tańerteń sol aýyl keńesi aýdanǵa tyǵyz bir aqpar jiberem dep, óz betimen buıryq etishi de, jańaǵy býaz bıeniń qolda turǵan bireýin óziniń jigiti Sháltikke mingizbek bolypty. Quljataı egin basynda eken. Shárip: "bermeımin, mingen soń taǵy shabady. Buny berip kisi mal kóre me?" — dep qarsylyq etken eken, Jumataıdyń ózi kelip aqyryp, boqtapty. Shárip sonda da bolmaı tizginge oralyp jabysqan eken, hatshy men Sháltik buny sabarman bop, jer-jebirine jete júrip tartyp áketipti.

Qaıda barǵany málim emes. Áıteýir túste qan sorpa qyp ákep, Quljataı úıiniń janyna baılap ketedi. Azdan soń bıe aýnaqshyp, jatalaqshyp, shıyrshyq atady. Bıyl qýlyq qulyndaıtyn edi. Shabdar baıtal shabysty kótere almapty. Azdan soń mezgili jetpese de qulyndap jibergen. Bir sátte kúıip qalǵan kishkentaı jylbysqa qulyn basynda tiri týdy. Biraq Quljataı men Shárip kuraq ushyp neshe túrli em-dom istese de bolmaıdy, óledi.

— Týǵaly turǵan bıeni nege mingizedi. Mingizeri bar nege munsha qınaıdy. Osy kolhoz jaıy málim emes pe edi ózderine. Shetten kelgen laýshydaı qaı qylǵandary? Osynyń bárin jany kúıgen Quljataı bilemin dep zerttemeı me?

Baıqasa, bul kúnde Jumataı men Jetpisbaı arasy bas qatarlyq shytyrman kúıler týdyryp turǵan eken.

Budan buryn arazdasyp júrgen eki bóri dál osy kúnderde tatýlasyp, tabysatyn bolypty. Tegi aldymen Jetpisbaı beıil bergen bolý kerek. Ol ózi Jumataıdan ári ótken sarqyndy bolatyn. Ózi oryssha, qazaqshaǵa birdeı. Mynadan jasy da jasyraq. Qolynan kelmeıtin pále joq. Ony da aýdannyń bári biledi. Ózi kúldirgi de, er de. Biraq sol qalpynda bir táýir jerge ornyǵyp jumys istemeıdi. Nege ekeni belgisiz, udaıy mysyq pen kúshikteı bop júrse de osy Jumataıdyń sońynan qalmaıdy. Birde araz, birde tatýyna ekeýi de úırenisken. Kóp ýaqyt birin biri kórsetip, pále jaýdyrýdan tartynbaıdy. Biraq túbi aǵaıyn jáne ekeýi de: "osy óńirde buryn ári saýdager, ári jýan bolǵan Berdibektiń deldaly, pysyq jigiti bop júrgen" degen sózder bar. Túbi bir sharlaǵan izderi bar. Syr minez de, úırenisken de. Sondyqtan birde araz bolsa, birde tabysqysy kep turatyn da ózderi bolý kerek.

"Shaqpaqqa" kep ornaǵannan bergi sońǵy arazdyqtyń kinálisi Jumataı bolý kerek. Sondyqtan Jetpisbaı jaǵynan emeýrin bolsa tabysýǵa bul ázir edi.

Aqyry kóktemniń egis ýaǵy ótip barady. Qambadaǵy tuqym bolsa dalaǵa shashylyp qurıtyn. Jáne arazdyq ýaqytynda birde-bir saýyq kórmeı, kóńil sergite almaı óler boldy Jetpisbaı. Sondyqtan aýyl keńes hatshysy arqyly qabaq sezdirgen, jáne: "aýyl keńesi meni myna qamba mańyndaǵy jumysqa qoısyn", — degen bir keshte.

Sodan keıin Jumataı olaı sharlap, bulaı sharlap kep, aqyry bir esebin tapty.

Buryn kolhoz saılaǵan ohran basy Áshim edi. Ol adal, epti, naǵyz qaıratker jas kolhozshy. Birdeme qyp sony ornynan taıdyrý kerek boldy. Qys boıy Jumataı men Jetpisbaı burynǵy kolhozdarda istegen mashyq boıynsha bundaǵy qambany da kóp jaǵalap edi. Biraq Áshim aıaǵyna otyrtpaǵan. Mynalar nıetin ylǵı serpip tastap, sońǵy kezderde tipti ashý shaqyratyn da bolǵan. Jumataıdyń kim ekenin bilip, ábdep jırenip, jek kórip alǵan edi. Buryn Sháriptiń úı ishindeı qyp bunyń áke-sheshesin de tentiretken bir minezi taǵy bar edi Jumataıdyń. Ol óz betine Áshimniń ishinde qatýdaı baılanyp jatqan bir dert bolatyn.

— Esti jınaıyq, kolhoz isi ońalsyn. Túbi Jumataıdyń inine sý quıamyz, — dep ózderine sengen kóńilmen júre berýshi edi. Sodan arǵyǵa qol da tıip jatqan joq. Jaqsy kolhozshynyń kóbi sharýanyń mańynda emes pe? Sasyq kúzendeı tún jamylyp, kóp jortatyn Jumataı, Jetpisbaıdyń barlyq shıirin bile bere me?

Áshimniń túpki shyraıy basyna jaqsy emesin hatshy da, Sháltik te Jumataıǵa jetkizgen bolatyn. Bul ózi kózge kórinip, ósip kele jatqan jas jigit. Quljataı da asa jaqsy kóredi. Búgin-erteń ilgerilep, úlkeıip ketse ǵajap emes. Onda Jumataılarǵa tynyshsyz da bolýy múmkin. Eski páleniń bárin jete oqyǵan Jumataı bundaı jastardan qatty saqtanatyn. Álgi ákelerin qýdalaý, ózderin keýdege qaǵyp, tartpalap ósirmeý talaı kolhoz ishindegi nyq saıasaty.

Endi sol bette oılaı-oılaı kelip, Áshimniń de bir esebin tabatyn boldy. Osydan eki-úsh aı buryn Áshimniń jasyndaǵy jigitter qyzyl ásker qataryna shaqyrylǵan bolatyn. Áshim soǵan ketpek bop qatty talpynyp edi. Biraq, bunyń beıilin kóre salysymen Jumataı óz basyna qaýip oılady bilem:

"Áýeli jónin bilip qaıtaıyn", — dep qalaǵa bardy. Bardy da birdeme istep keldi. Ne qylǵany dáldi málim emes. Biraq áıteýir ol joldan Áshim jáne taǵy bir-eki sol sıaqty ózge kolhozdaǵy pysyq jigitter qalyp qoıdy. Jumataı mundaı jigitterdiń qyzyl ásker bolyp, jol kórip, jón bilip qaıtqanyn maqul kórmeıdi. Sol esebine yńǵaılap, bir nárse istegen bolý kerek.

Endi myna Jetpisbaı usynysy shyqqan soń osy Áshimdi taıdyra turý kerek boldy da, aýdanǵa taǵy bir baryp qaıtyp, Áshim men anaý eki jigitke: "qalaǵa voenkomatqa barasyń", — dep habar bildirdi. Jurt Áshimdi "ásker qataryna ketedi eken" dep oılaıdy. Sonymen bir-aq kún ishinde Jumataı momyn kolhozshylardyń ústinen qus ushyryp, astynan ıt júgirtip, Jetpisbaıdy ýaqytsha ohran qylyp saılatyp qoıdy.

Endi azyn-aýlaq tuqymnan basqa zapasy qalmaǵan qamba, áıteýir kelip, Jetpisbaı qolyna kóshti. Sońǵy kúnderdiń bir ýaqıǵasy osy edi.

Jetpisbaı óz qolyna qamba kilti tıisimen endi bir aqtarylyp, tazarmaq bolypty. Tazarǵanda Jumataı basyna óziniń tatýlyq, dostyǵyn durystamaq. Sonymen Sháltikti jáne aýyl keńes hatshysyn salyp, sońǵy birneshe jyl boıyndaǵy Jumataımen eki arasynda júrgen kıkiljińniń bárin bir-aq taratýǵa baılaıdy. "Onyń emi ne?" — deskende Sháltik:

— Týra Jumekeń ekeýiń quda bol, — degen usynys jasaǵan. Osyǵan Jetpisbaı oıysa bastaǵan soń, Jumataıǵa kelip:

— Jetpisbaı osylaı-osylaı deıdi. İshtegi dattyń bárin joıý úshin quda bolam, deıdi. Shetke shyǵyp jatqan joq. Osynysy tilek-aq. Dál osy jolǵysy shyn kórinedi. Osyǵan kóngen maqul, — degen. Sonymen baılaý bolyp, Jumataıdyń 10 jasar Qabdeshine Jetpisbaıdyń 7-8 jasar qyzy atastyrylady.

Endi sonyń bári tekke óte me?

— Qurǵaq qasyq aýyz jyrtady, Jeteke, qalǵan esebin óziń tap, — dep Sháltik te, Jumataı da qaljyń aıtqan.

Sol kúni keshke Jetpisbaı Fedorovkaǵa shaýyp baryp 15 put bıdaı satýǵa tanys saýdagermen kelisedi. Ol erteń jiberetin kisige bir chetvert araq pen qant, shaı áperip jibermek bolady.

Keshe túste shabdar bıeni mine shapqan Sháltiktiń dilger jumysy osy nárseler edi. Qadalǵan jerinen qan alatyn Sháltik bos kele me? Jáne Jetpisbaı ýáde qylsa, saýdager astyqsyz qalmaıdy. Ony birneshe jyl boıynda syr minez bolysqan jemtiktester biledi.

Osymen keshe túnde Jetpisbaı úıinde bir tátti májilis bolmaq boldy. Ana jaqta "shabdar bıeniń qulyny ólip jatyr. Quljataı kúıinip esep surap jatyr", — degenniń bárine Jumataı men Jetpisbaı onsha qaıysa qoımaı, bar habardy júre tyńdap:

— Qoısyn, qurysyn, qoıa tursyn, — deskendeı jaýap jiberip jatqan. Óıtkeni Sháltik kelgen soń chetvertige tórteýi de bir-bir ret bas qoıysyp alǵan edi.

Tústen beri bulardyń bastarynda tuman, ezýlerinde tabysqan dostar kúlkisi bar edi. Sonyń nashasyn esh nársege buzdyrmaq emes.

Biraq Shárippen qosa kúıip, tynym taba almaı Quljataı bulardyń mazasyn ala berdi. Bir ret Jetpisbaı úıindegi dostar Quljataıǵa yzalanyp, kijinisip te aldy.

— Qyzyl taqtaǵa ilinedi bul Quljataı, — dep Shálgik kúldi.

— Adyra qalsyn, biz ilindirsek iliner... Bolmasa óziń biletin kim bar? Dalaqtap júrgenmen dalada qala berer, — dep Jumataı keketken. Jurttyń bárinen óte masaıyńqyrap alǵan aýyl keńes hatshysy:

— Oı, ol polıtotdel bolady. Sovhozdyń polıtotdeli bolady, — dedi... Bul Jetpisbaı, Jumataılarǵa shyn batatyn sóz.

Quljataıdyń osy sovhoz jurtshylyǵymen jáne ásirese polıtotdelmen nyq baılanysyp, kómek alyp júrgenderin bilgennen beri asqaq qarap júrgen Jumataılar: "endi bunyń da súıenishi bar eken, ol polıtotdel eken. Osy kápir ulǵaıyp, ósip ketpese ıgi edi" dep ishten qaýip qyla beretin. Buryn ony kemsitip, ózderin joǵary sanaǵanda:

"Aýdandaǵy pálen bar, túgen bar", — dep kúpildesip jáne solardy ataýmen birge aýdan Quljataıdy jete bilmeıdi, dep senetin. — Endi buǵan dos shyǵypty. Ózi polıtotdel. Soǵan bar jóndi málim etip tura ma, qaıtedi? — dep anda-sanda kúdik oılasatyn. Jamanatty syrtqa kóp taratpas úshin Jetpisbaı, Jumataı bop bir bas, bir tas bop alý da, ishteı osyndaıdyń oraıyna istegen qarsy qamynyń biri edi.

Bular birigip sóılesip, endi myna Quljataı minezderin talqylaǵan saıyn tipti sonaý polıtotdelge de syrttan teris qaraý, dármeni jetse odan da eshteńeni aıap qalmaıtyn tárizdenedi.

— Polıtotdel tiregi bar eken ǵoı. Ýa shirkin-aı. Óıte berseń aıaǵyndy aspannan keltiremiz, — dep bir kijinip aldy Jumataı.

Sonymen bul kúni Quljataıǵa jaýap bermeı: "aýyl keńesiniń tyǵyz sharýasy bar, aýdanǵa jiberetin aqpary bar", — dep quıryqty syrtqa sala kelip túnge jetti.

Májilisteri endi qyzbaq bolatyn. Jalǵyz-aq endi Fedorovkedegi saýdagerdiń kisisin jóneltý kerek. Ol kelip otyr. Kúndiz jóneltýge bolmaıdy. Eń bolmasa alakóleńke qoıýlansyn. Kún batqannan beri Jetpisbaı tynym almaı, qamba jaqqa bir baryp, bir qaıtyp, mańaılaǵan kisi bolsa aıbar shegip:

— Tara, bar, tynym al. Erteń taǵy uıyqtap qalmaı jumysyńa mezgilimen shyq, — dep sebepsiz jazǵyryp, aıdap salyp júrgen.

Jurt aıaǵy basyldy. Erte jatatyn eńbek adamynyń kóbi uıqyǵa da kiristi. Úıinde tyqyrshyq atyp, shydaı almaı qonaqtar otyr. Sonymen bir kezde Sháltik, aýyl keńes hatshysy jáne Jetpisbaı men saýdager kisi bolyp, tórt adam qora-qoranyń tasasymen erbeń-erbeń etip qambaǵa qaraı basqan edi.

Bular kelip tuqymnyń az ǵana astyǵyn kishkene qamba ishinde aqtarmalap qapqa salyp jatty. Tún meńireý. Bóten sybdyr joq. Endi qapty toltyryp alyp, tórteýi birdeı syrtqa shyǵa berdi. Dál sol kezde qambanyń eki jaq buryshynan tórt-bes kisi tap berip, aqyryp, dúrse qoıa berdi.

Ońaıshylyqpen shoshymaıtyn syrqyndy Jetpisbaı aldyńǵy kelgen jigitter ishinen Áshim men Sháripti tanyp qoıyp, páleniń qaı jaqtan shyqqanyn uǵyp, qarsy aqyra qoıa berdi. Taza beıilmen shyn ashýlanǵan kisi bop:

— A, sender me ediń? Jaqsy keldińder. Myna bıdaıdy qaptap áketkeli qoıǵan kim eken dep, ádeıi akt jasap, ańdyp júr ek, jaqsy keldińder... Á, kisapyrlar... Astyq urlaısyń, á? Mine, mine, joldastar, kórdińder me? — dep qasyndaǵylardy eki jaǵyna kezek-kezek qoıǵylady. Analar da esterin tez jıyp ap, endi shý-shý etti.

Áshim men Shárip myna sumdyqty kórgende ne derin bilmeı esteri shyǵyp qaldy.

Sol-aq eken:

— Protokol, protokol, — desip hatshy men Jetpisbaı, Sháltik qapty bir-bir arqalap alyp, qambany jaýyp tarta berdi.

Áshim osynyń aldynda ǵana aýdannan qaıtyp, qambany aınaldyryp júrgen sýyq qoldy sezip edi. Qasyndaǵylardy ádeıi ertip alǵan bolatyn. Endi mine, istiń beti bylaı aýdy.

Jetpisbaı báribir artynyń ne bolatynyn qaraǵan joq. Saýdager kisini jóneltip jiberip, áýeli Jumataı men aýyl keńesi hatshysyna protokol jazǵyzyp. qoıdy. Sóıtti de olar otyra berdi.

Biraq Áshim tyna almaı Jumataıdy izdep salyp edi. Ony Jetpisbaı úıine kele bere tysta kórdi. Kórgenin, kúıgenin aıtpaq edi. Jumataı muny tyńdaýdy bylaı qoıyp, daýsyn sýytyp, qataıyp alyp:

— A, keldiń be, ury. Kóriń qazylǵan kýlaktyń balasy. Kózińdi kógertermin, — dep beti shimirikpesten qarsy aldy.

Sol-aq eken, sózge kelip jaýaptasýdyń ornyna Áshim:

— Aı, qýarǵan keńes jaýy, zalym-aı, — dep Jumataıǵa tap berip, esin jıǵyzbastan jambasqa mingizip "durs" degizip, bir-aq soǵyp, ishke-ishke tepkileı bastady.

Tysta Jumataı jalǵyz eken. Shań-tuńǵa úıdegiler shyǵyp jetkenshe Áshim aıtaryn aıtyp, isterin de birtalaı istep aldy. Qystyǵyp, býlyǵyp júrip úzdik-úzdik aıtqany:

— Men qashan kýlak balasy edim. Senen ketip, maǵan jetip pe. Qyzyl áskerge kirgizbeı, kýlak dep rezervke nege jazǵyzasyń... Endi meni taǵy ury qylmaqsyń... Qaı ákeńniń kóz quny bar edi mende, eńbekshi balasynda, — deı júrip, kúıe kele basqa da bir-eki teýip ketken bolatyn. Qasyna ere kelgen Sháripter arashalaǵan joq.

Áshimdi kúıdirgen jalǵyz jańaǵy aramdyq emes. Odan basqa da yza baryn olar jańa sezdi. Shynynda, Áshim voenkomatqa baryp, ózi týrasynda Jumataıdyń ne qyp júrgenin endi bilip kepti.

Ol alǵash barǵanda jalpy eńbekshi balalarynyń qataryna alǵyzbaı, "bular kýlak balalary" dep bir ret qaldyrǵan eken. Keıin barǵanda bulardy rezervke alǵyzatyn bolypty. Áshim keshe baryp, bar qastyqty óz kózimen kórip, Jumataı inine sý quıyp kelgen eken. Jol boıy zyǵyry qaınap, órtene jetken edi. Onyń ústine mynaý. Sonymen aldy-artyn oılamaı jańaǵy isti istep saldy. Jumataıdy úıdegiler kep turǵyzyp alǵan, aýzy qan, mańdaı tisiniń biri túsip qalǵan eken. Alǵashqy ashýyn Jumataıdy sabaýmen shyǵaryp alǵan Áshim endi joldastaryn ertip kete berdi.

— Qý, usta, óltir ıtterdi, — dep Jumataı bajyldaǵanmen mas bolyp táltiriktep qajan Sháltik pen hatshy qýmady. Oryndarynan kóp uzamaı az-maz ańqalańdap bolysty da, Jumataı men Jetpisbaı qasyna qaıta kelisti.

Osymen bular tún boıy ishedi. İshken saıyn bar kolhozǵa jáne ásirese Quljataıǵa óshige beredi. Sonymen búgin tańerteń turysymen Quljataıdy úılerine shaqyrtady. Bul Áshimderdi ertip barǵan.

Jumataı bular keler qarsyǵa birtalaı kisi jıyp apty. Olar kórshi kolhoz, aýyl sovetterdegi ójettesteri. Bir jaǵy aqsaqalsymaq, bir jaǵy belsendi dep atalatyn, bári de osy Jumataısha kesip etip kele jatqan tórt-bes ysqaıaqtar.

Sózdi biri bastap, biri qostap áldeneshe saqqa aıdady. Qazaqsha qara sóz, aram sóz bolsa da maı tamyza sóıleıtin jyryndy sarqyndylar.

Quljataı ońdap maıdalap, maıpazdap, ashshy shekteı shubatqan sózdi ejelden jaqtyrmaıtyn. Ózi esh ýaqytta olaı sóılemeıtin de. Oıynda ne bar, bárin kesip-kesip, sart-surt etkizip bir-aq aıtatyn da tastaıtyn. Sonysyna salyp: bıeniń qulynyn joqtaıdy. Tuqym urlattyń deıdi. Jazyqsyz adal eńbekshini, keńes beınetqorlaryn kúıdirdiń, qaraladyń deıdi. Onyń bárine Jumataı, Jetpisbaı, Sháltikter daýy talaı-talaı baqan tireý salyp alypty.

Buny birese "jikshil qyp shyǵardy". Birese keńes mekemesi, aýyp sovetiniń avtorıtetin túsiretin "buzar" qyp shyǵardy. Uryny, baı-kýlakty súıeıtin de qyldy. Aıaǵy Quljataı jany kúıip:

— Áke, ne qyl deısiń? — degende:

— Áshimdi, Sháripti protokolǵa qol qoıysyp aıda. Jáne qazaq jolymen aıyp áper. Jumataıdan óziń keshý sura. Bıe-mıe degen bos sózdi qoı, doǵar... — degen sıaqtylardy byqsytyp, burynǵydan ári kúıdirdi. Sonan soń Quljataı shydamaı:

— Osyny sotqa berem, tergetem... — dep keltesinen qaıyrýǵa aınalǵanda, Jumataı nyǵyzdalyp kep:

— Endeshe, sen keńes jaýy, úkimet duspanysyń. Seni aldymen partıadan aıdatam, — depti.

Soǵan shydamaı Quljataı:

— Men jasymnan eńbek balasymyn. Qaıda júrsem de keńeske adal beıilim men ózimniń qaıratyma jalynǵamyn. Maǵan qylmaǵyń sol bolsa, — dep ne qylaryn bilmeı bulqynyp kep, óziniń partbıletin qoınynan alyp, pishen tóbesine laqtyryp jiberip, týlap, kúıip jónele beripti.

Buny nege istedi, onymen kimdi muqatpaq? Ásirese sondaı jany ashymas aıardyń aldynda sony isteı me eken? Oǵan Quljataı oılanyp-tolǵanyp qaramaǵan; Jumataı toby da, ásirese, óziniń joldastary da ań-tań bolyp, bunyń kete bergen syrtyna qarap turyp qalǵan. Quljataı sodan tynym tappaı endi osynda kep otyr...

Bolǵan jaıdyń bárin baıan ete kep Quljataı eń aıaǵynda:

— Qaıteıin, janym kúıdi, — dep kelip Nesipbaıǵa qarap:

— Sen eskiniń izi dediń, osynyń eń týra kep, kórshi, mine baıaǵyda alastap aıdalatyn kápir, aram sıraq, áli kúnge partıany da, kolhozshyny da aldap, aıaqqa shyrmalyp júrgenin... — dep toqtap qaldy. Raqym Quljataıǵa qarap, áńgimesin tyńdap otyryp, tereńdep oılanyp qalyp edi.

...Áli jeńilip bolmaǵan meńireý tabıǵattyń shytyry men burshaǵy Nesipbaıdy kúıdiredi... Eskiniń keıbir izi bul baǵyp-qaǵyp ósirip kele jatqan tólden, jańanyń tólinen áli túgel arylyp bolmaı, anda-sanda jotasyn kórsetip qalady.

Áli kózi túgel joǵalyp bolmaǵan eski adam mynadaı momyn kolhozshynyń momyndyǵy arqasynda, qaǵa beriste otyryp, kóz boıap, eski qyrsyq minezderin jasaıdy. Sovhoz qoıyna ýaqytsha zalal keltirip turǵan shytyrdaı o da mańaıyn ýlatyp, Quljataılardy kúıdiredi.

Eski tarıh, eski salt, eski minezder, eski dúleı tabıǵat endi jeńilerin, joǵalaryn bilse de, ketýge aınalsa da, áli de Nesipbaı, Quljataıdyń aıaqtaryna shyrmala beredi. Biraq "biz jeńemiz, jeńilsin shytyr men Jumataılar", — dep sergip alyp, Raqym eki dosyna baıystady. Maǵynaly ósıetter aıtty. Nesipbaı, Quljataı buǵan: barlyq eski tondardy jyrtyp, kúshti keýde nyq-senimmen myqtap ósip kele jatqan jańalyq tulǵasyndaı kórindi. Olardyń nanymy berik. Shyn keńes balasy. Bul jaǵaǵa kelgende ózderiniń eńbegi, sanasy, úmit tilegi bar-barymen bir-aq qoparyla kelgen. Artqa, bótenge eshbir alańy joq. Keńesinen basqa tileýi de joq. Mine, ósiretin, súıeıtin jańa adam, bizdiń adam...

Joldastaryna ábden áserli, túsinikti bolǵan májilisiniń aıaq kezinde Raqym daýsyn ózgertip, aıryqsha bir jumsaq, sezimtal júzben:

— Men keshe Almatyda Kraıkomda bolyp, biz isteıtin is, mindetter jóninde úlken basshylyq ósıet esittim. Dana ósıet — "Jańa adam", jaqsy adam, bizdiń tárbıeniń adamy bar, sol sovhozdaryń men kolhozdarynda. Sony taba bil.

Tapqan soń baýlyp ósirip bastaı bil. Alǵa súırep, boıyna ekpin, qaırat bitirip, sol adamdy jaryqqa shyǵar, kóter, — dedi. — Ondaı adam eńbegin súıedi. Ózine tapsyrylǵan sosıaldy túlikti súıedi. Sol súıýin óshirip almaı óz basy emes, mańyn da jarqyratatyn úlken jaryqqa, tóńkeris jaryǵyna aınaldyryp úlkeıte bil, nyǵaıta bil sol súıýin, — dedi. — Ol adamnyń eńbegin de baǵalaı bil. Júz qoıǵa júz bes qozy aman saqtasa bıylǵy jyldarymyzǵa jetetin syı. Sodan arǵynyń eńbegin, jańaǵydaı adamnyń óz basyn syıla, eńbegin baǵalaı bil, turmysyn, kúıin túze, — dedi deıdi de, eki dosyna qaraı otyryp:

— Mine sendermen men isteıtin istiń maǵyna, mazmuny osymen sheshildi, ashyldy dep bilemin, túsindińder me, joldastar? — degende:

— Túsindik, — dedi Nesipbaı.

— Uǵyndyq, budan artyq ne kerek? — dep Quljataı bar beıilimen yrza boldy.

Ekeýiniń kóńilinde de baǵana Nesilbaıdyń jas qozylar jóninde: "Ata beıili kerek, súıegin aǵartyp atpal túlik etý kerek", — degen sózi, endi bir jańa úlken maǵynamen tereńdelgen, nyq ornyqqan sıaqtandy. Bulardyń óz jaıyn da ata beıilimen, shyn dos basshy meıirimen nyq oılaıtyn qamqordyń baryn uǵyndy. Uǵynǵan saıyn tirshilikteri qazirgi maı kúniniń gúl atyp turǵan kók maısa jarastyǵyndaı bop, gúl-gúl janyp ketken sıaqtandy.

Osy kezde bular attaryna minisip edi. Anaý ózenniń arjaǵyndaǵy jotaǵa taǵy bir shabannyń qoıy shyqqan eken. Bular tanydy. Erkimbek shabannyń qoıy. Nesipbaı úlken dos kóńilimen qaraıdy. Júz qoıǵa júz on toǵyz qozysy bar Erkimbek sol jáne qozylary qandaı iri, dóp-dóńgelek semiz. Eskiniń syzyn da, izin de basqa teýip, shyn senimdi baǵytpen órge órlegen túlik sol. Sosıaldy túlik...

Nesipbaımen sosıaldy jarysqa túsip júrgen shaban da sol.

Quljataıdy Raqym "Shaqpaǵyna" qaıyrdy. Eki kúnnen keıin aýdannan joldastar kelip, bunyń partbıletin ózine qaıyryp, biraz uıaltty. Jumataı, Jetpisbaı, Sháltik, aýyl keńes hatshysy degen uıa, budan bylaı bul óńirde joq boldy.

Endigi aýyl keńesi Áshim edi.

---