InfoHub Logo

Ókil tamaqty uzaq otyryp, asyqpaı-saspaı ishti. Muny kórgen Taqań bir jaǵynan rıza bolyp ta otyr edi. Óıtkeni kóbine oblystan, aýdannan kelgen ókilder ot ala kelgen, «erteńgi as qoı» dep aýyz tıgen áıeldershe tamaqty shala-sharpy ishe salyp qashady. Ondaıda tipti ázirlengenimizge turmady-aý dep úı-ishi, otbasy renjip te qalar edi. «Dosyńnyń tamaǵyn dushpanyndaı ish» degen qazaq baıǵus qonaqty toıǵyzbaı jibermeýge qashanda bar yntyǵyn salar edi. Mine, myna Myqsan salaýattylyq kórsetip, bergenińniń bárin-aq sypyryp-syıyryp soǵyp otyr. Ózi de qatty shólirkep qalǵan eken, ásirese syrtyna shyǵa bitken baqa kózin shólmek jaǵyna kóbirek tastap, túıe baqyrsa synatyn juqa tostaqtardy qaıta-qaıta-aq bosatyp tastap jatty. Qashanda qonaǵynyń tamaǵyn ishkenine súısinetin kóp qazaqtyń biri — Taqań:

— Azamat dep osyndaılardy aıtý kerek. Áıtpese kóbi-aq shýqyń-shýqyń etip birdeme jegen bolady da, endi bir qarasan — typyń-typyń etip ketip bara jatady,— dep shyn súısingen sózin ishine jasyra almady.

Úıdiń ıesi Erdos otyzdy alqymdaǵan juqalaý jigit «Qarǵaly» sovhozynyń bir beldi qyzmetkeri bolatyn. Kelgen tórt adamdy ol da, basqa úı-ishindegiler de jik-japar bolyp qarsy alyp edi. Qurmetti qonaq Myqańnyń shashbaýyn kóterip kelgen úsheýdiń ekeýi úlken as jelingen soń-aq qıpaqtap biraz otyrdy da, «sharýamyz bar edi» dep sytylyp shyǵyp ketken. Al aýdan aǵasy Arman qolpashtaı kelgen qonaqty birden jalǵyz tastap kete almady. Saǵat on ekini soqqanda, qansha shydasyn, ol da qıpaqtap-sıpaqtap biraz kórip edi, qurmetti qonaq asyǵar bolmady.

— Al, Arman syılap bergen eken, alyp qoıalyq!— dep óziniń aldyndaǵy ádemi tostaqty kóterdi de, Arman qolyndaǵy ydysqa tıgizer-tıgizbesten túbin jalt etkizdi. Taqań, alǵash onyń tostaq kótergenin baıqamaǵan eken, endi birde kózi túsip ketip edi, munyń ishis emes, ıeginiń astynda baılaýly bir mes bar da, onyń aýzy ashyq turyp, mynaý ıegine jaqyndatqan tostaqty soǵan tóńkerip tastaı salyp jatqandaı. Bul anaý Arman jaman sıaqty simirip, ne urttap otyrǵan joq, soraptamaıdy da, tek túbin jalt degizedi. Qysqasy, munyń ishisi de óner.

— Oı, týysyńa bolaıyn!— demeske bolmady. İnisi bólek, shamasy, kóp oqyǵan, elge irgenek, jurtqa juǵyn bolatyn adamdardyń jóni bólek-aý, qarashy tipti, ásirese tamaqty ókpeletip otyrǵan joq. «Jaqsy tamaq, qalǵansha, jaman qaryn jarylsyn» degendi jattap ósken jan shyǵar. Aldyn oısyratyp-oısyratyp-aq jiberdi. Qazaqta «kisi asyna sabyr» degen de bar. Biraq óıtip kisi bolyp, kisimsip, syzylyp otyrǵansha ózimizben birge aıran urttap qoı qurttap júrgendeı, ózimsine otyryp, opyryp jegenge ne jetsin.

Arman taǵy qıpaqtaı bastady. Tún jarymynan aýyp barady. Jazǵa salymǵy Alataý óńiriniń aq jańbyry sylbyrap bir tynar emes. Sybyrlap jaýyp tur. Dalanyń ony shyǵyp ketkendeı. Tún ishinde batpaqtap úıge jetkenshe de birshama ýaqyt eter dep otyr.

— Myqa, demalasyz ba?— dep jaqaýratty Arman.

— Demalyp men nemene saǵan, júgirgen joqpyn ǵoı, otyrmyn?! Kel odan da!..— Tostaqty kóterip tastady. Túbi jalt ete tústi.— Men bir ystyq qýyrdaq jeýshi edim osyndaıda!

— Oıbaı-aý!..— Arman «jańa ǵana ettiń aldynda maqtap-maqtap maıly qýyrdaqty jón alyp edińiz ǵoı» deı jazdap qaldy. Erdos kelinshegine qarady. Emshekte balasy bar Mápıa tura júgirip qaıta qýyrdaq qýyrýǵa ketti.

— Men jyltpa qýyrdaq jemeýshi edim,— dedi Myqań, shamasy, baǵanaǵy jeı almaǵanyn qyzdyryp ákeledi dep qoryqsa kerek.— Kóńildenip otyrǵanda qaıta-qaıta qýyrdaq keltirýshi edi kelinshegim.

— Qýyrdaq bolady, Myqa. Qaıta qýyrylady, jańa maı qýyrdaq ákelinedi. Siz jemegen qýyrdaqty...

Myqsan úlken, syrtqa shyǵa bitken baqa kózin oǵan bir tastady da, Armanǵa buryldy. Arman keńirdektep toıyp otyryp, taǵy tamaq suraǵan Myqsanǵa betteı almady. Naq osy kezde Erdos «Aqtamardyń» tórtinshi shólmegin dastarqanǵa qoıyp jatyr edi. Myqań bir-eki yqylyq atyp aldyda, qazanǵa qol saldy. Baǵanadan aldynda ádemilep ustap otyrǵan kúmis shanyshqyny kózge ilmedi, kórsheńgel saldy. Temirdi tastaı salyp qolmen jegeni de Taqańa unaǵandaı edi. Nesi bar, atam qazaq etti qolymen jep-aq jeti mıllıonǵa jetpep pe edi, dep otyr ishinen. Arman shydaı almaı, ketetinin bildirdi. Qurmetti qonaqtyń bul kezde qazy-qartadan aýzy bos emes edi.

— Erdos, erteń uıalyp qalmaıyq, qonaǵyńdy jaqsylap kút!— dedi Arman esikten shyǵyp bara jatyp.— Ádeıi jylanyn qaıtaratyn, toıǵyzatyn jerge ákelip edim.

Armannyń ketýi Myqań mineziniń sypaıylyǵyn birge ala ketkendeı. Ol shyǵyńqy eki betiniń ushyn jalpaq alaqanymen bir-eki ysyp-ysyp jiberip, badyraıǵan ala kózimen ata Erdosqa qarady. Bul kisi jaqtyrmaǵandaı ne bolyp qaldy, álde qýyrdaqty jyltyp ákeldi dep otyr ma dep ol báıek boldy.

— Qýyrdaq jańadan pisirildi, Myqa!— Erdos oǵan anyqtaı kez salyp edi, onyń alǵashqy jibekteı esilgen qalpy áldeqashan bitipti, endi erini dúrdıip, uzyndaý shashy jalbyrap, jan-jaǵyna túsip, basy aıýdyń kirekeıindeı sabalaqtanyp ketipti.

— Sen bala,— dedi Myqań,— qonaq syılap kórmegensiń be? «Aqtomaryń» túgil aqtomaryńnyń da keregi joq. Álgi ózi julyq jalap júrgen armanyńdy qoı! Orystyń aǵy bar ma? Aǵyndy aqtarmaısyń ba búgin!— Ol bul sózderdi júz bólip zorǵa aıtty.

— Qalaýyńyz bilsin, Myqa! Bári daıyn!— Erdos irge jaqtan eki shólmekti ákep dastarqanǵa qoıdy. Bul araqtan emes, araq budan qoryqqandaı eki shólmek móltildep, shaıqalaqtap turdy. Myqsańnyń qabaǵy ájeptáýir kóterilip, kózi syrtqa tebe tústi. Erdos araqtyń biriniń aýzyn ashyp quıǵaly jatqanda, Myqań sý quıýly turǵan qyrly stakanǵa qol sozdy. Erdos quımaqqa «saryaǵash» sýyn ala júgirip edi, anaý adyraıa qarady da:

— Aqańnan, toltyra quı!— dedi. Qyrly stakan ishindegisin jasyra almaı, meımildegeni kórinip, dirildegen mas qoly qalt-qalt etip, móltildegen eki-úsh tamshy tostaq syrtyna aǵyp bara jatty.

— Al, aınalaıyn, seniń densaý...— Tógip-shashyp tartyp jiberdi. Araqtyń birazy eki ezýinen aǵyp ketti. Erdostyń ákesi Taqań bul joly ony maqtaı almaı qaldy. Óıtkeni bul kádimgi kúnde ózi kárip júrgen aǵash aıaq Segizbaıdyń, aqsaq Kóbiktiń ishisinen aınymaı qalyp edi. Qonaqtan kóńili qalyńqyrap qoıǵan Taqań uıqtaýǵa bettedi. Endi birde qaljyrap uıqy qysqan. Erdos qalǵyp ketip kezin ashyp edi, qonaq araqty ázi quıyp iship jatyr eken. Qonaq qor ete túsedi de, kózin jyrtıtyp asha salyp, qaıta araq quıady. Bir jaqsy jeri — araq quıyp bermedi dep eshkimge ókpeleıtin túri joq.

— Siz ruqsat etseńiz, men azyraq dem alaıyn,— dedi shydamaǵan Erdos saǵat túngi úshten aýǵanda.

— Eki shólmek araq ákep qoı da, uıyqtaı ber,— dedi Myqań. Zorǵa aıtty. Erdos oǵan myrs etip kúlip jiberdi.

Halyq arasyna taraǵan bir áńgime bar-dy. Bir maskúnem balyq aýlap júrip altyn balyq ustapty. Sóıtse altyn balyq adamsha sóılep:

— Kórgenińdi aıt, meni jiber teńizime,— depti.

— Onda sen maǵan araqtan kel ornatyp ber,— deıdi balyqshy.

— Jaraıdy!— Artyna qarasa — araqtan kól ornap qalypty. Tatyp qarasa — kel toly araq. Kóńili rıza bolsa da ol keldi múse tutpaı:

— Sen maǵan araqtan teńiz jasa!— deıdi.

— Jaraıdy!— Artyna qarasa — teńiz týlap jatyr. Urttap qarasa — araq. Kóńili tolǵandaı bolyp turǵan balyqshyny kórip altyn balyq kete berse, anaý baqyryp jiberipti:

— Eı, eı, toqtaı tur!— Balyq tańdanyp qalypty. Sol kezde balyqshy:

— Jaraıdy, taǵy bir jartylyq qosshy!— depti. Erdos kúlgende oıyna osy túsip ketip edi. Ol endi eki shólmek emes, úsheýin ákelip qoıdy da, uıyqtaıtyn bólmege bettedi.

* * *

Tańerteń Erdos turǵanda, Myqyń qyljıyp jatyr. Bir shólmektiń túbinde eki elideı araq qalypty. Shólmektiń bári saýdyrap bos tur. Qonaq oıandy. Biraq naq osy jerde pále bastaldy. Myqańnyń bir báteńkesi túnnen túgel shyqpapty. Sol aıaqtyń báteńkesi muryn mańqasyn betine jaqqan baladaı satpaq-satpaq bolyp túpki úıdiń teriniń aldynda shalqasynan jatyr. Oń aıaqtyń báteńkesi ushty-kúıdi joq. Úı ishinde tintpegen jer qalmady. Keshe qonaq kelgende jyl-jınaqy, kirseń shyqqysyz bolyp turǵan bólmeler shoshqa túrtkendeı astan-kesteńi shyqty. Erdos qysylyp, ter shúmektep akty. Naq osy bir ábiger shaqta qonaqty alyp ketýge Arman da jetip edi.

— Oý, ne ábigerge túsip júrgenderiń?

— Qonaqtyń bir báteńkesi joq.— Erdos qysylyp zorǵa aıtty. Myqańnyń aıaǵyna kózi túsip ketip edi, oń aıaǵyndaǵy úıyǵyna siresip-battasyp balshyq qatyp qalypty.

— Qaıran botınkam-aı, Chehoslovakıadan alǵyzyp edim. Endi ondaı aıaq kıim qaıda maǵan,— dep Myqań zar ılep tur. Túnnen bergi syı, bári de joqqa saıdy. Ókildiń aıaǵy da kestıgen, ájeptáýir bar eken, oǵan bul úıden etik shaq kele qoımady. Endi qaıtpek kerek? Álde Stalıngrad túbinde qolǵa túsken fashısershe aıaǵyn shúberekke orap sebetke salyp qoıa ma? Shataq boldy. Jeksenbi túgil ásheıin kúnderi de kóbine jabyq turatyn aýyl dúkeniniń satýshysy kórshi aýdanǵa jekjatshylap ketipti. Qysylǵan, qınalǵan jer osy boldy. Sodan kórshi seloǵa mashına jóneltti. Erdos ózi ketti. Arada bir saǵatta Uzynaǵashtan oralǵan mashınadan qýanǵandaı qoltyǵynda qysqan qaǵaz qoraby bar Erdos túsip kele jatty.

— Eń qymbatyn, eń táýirin aldym,— dedi ol.

— Qaı pishim?— dedi Arman.

— Ózi qyryq tórt degen, qyryq tórt!

Ókil batpaǵy qatyp, keýip topyraqqa aınalyp, qozǵasań burqyldap turǵan soqıǵan oń aıaqty báteńkege sýǵyp kórdi. Ne de bolsa, mazasyz qonaqtan tez qutylsaq eken degendeı úı ishindegilerdiń bári onyń búgin kelkildep ketken betine emes, qoıqıyp turǵan aıaǵyna qarady. Aıaq jelkesine deıin sýǵyldy da, sýǵa kelip toqtap, toqyrap qalǵan esepteı ári qaraı júrmeı-aq qoıdy. Keptep, zorlap kórdi. Bolmady. Tipti tezirek osy úıdep alyp ketkisi keldi me, Arman edenge otyra qalyp, ókildiń aıaǵyn jıirkenbesten ókshesinen ustap báteńkege ózi tyqty. Aıaq keptelip qaldy.

— Qyryq bes kerek,— dedi Arman. Jazǵan qulda sharshaý bar ma, Erdos qaıta attandy. Armanǵa bir saǵat bir jyldaı kórindi. Ol kórine kózge Erdostyń ákesi taqańnan qysyldy. «Ózderińe kelgen qonaqty ózderiń úılerińe aparyp kútpeısińder me? Álde senderdiń qazandaryń tóńkerilip qalyp pa edi?» deı me dep uıalyp barady. Áıteýir, qurysqan shal qabaǵyn ashpaǵanmen, tis jarǵan joq.

Erdos qaıta kirgende, úıdiń ishiniń bári-aq oryndarynan ere túregeldi. Bári de endi osy báteńke shaq kelse eken degendeı ókil aıaǵyna tesilip qaldy. «Qyryq besinshiniń» tabylǵanyna shúkirshilik etip Arman turdy. Ol pishim tabylmaı qalsa mashınany Almatyǵa aıdar ma edi, qaıter edi. Báteńke durys keldi. Biraq «qaıran keremet báteńke maıdy» ókil qaıtalaı berdi. Sondyqtan Erdos qonaq úıden shyǵarda tórt shólmek araqty tiske basarymen mashınaǵa salyp jatyp:

— Aǵaı, uıatty boldyq, qaladan qalaǵan báteńkeńizdi alyp kıińiz,— dep qolyna elý som ustatty. Maqań «almaımyn» degen joq. Tek esikke barǵanda «tapsańdar artymnan jiberersińder» dedi. Muny estigen Erdos qalǵan syńar báteńkeni qaǵazǵa orap aparyp berdi. Qonaq muny da «keregi joq» demedi.

Jazdyń jadyrańqy kúnderi ótip jatty. Mazasyz qonaq ta, joǵalǵan báteńke de umyt bolǵandaı edi. Bir kúni shal óńkeńdep daladan qatty júrip úıge kirdi.

— Erdos, Erdos, báteńke taptym,— dedi shal, daýsy jaryqshaqtanyp qatty shyqty. Umytylyp ketken Myqańnyń araq ishisi, sol qonǵan jańbyrly kúńi tynym tappaı dalaǵa júgirip shyqqany, badyraıǵan ala kózi, shyǵyńqy bet súıegi, óńkıgen egiz denesi — bári úıdegilerdiń kóz aldyna keldi.

— Erdos, júrshi kórseteıin,— dep Tákeń balasyn qolynan súıregendeı dalaǵa shyqty. Ol týra bastap daladaǵy dárethanaǵa keldi.

— Áne!— dedi ol,— ókildiń báteńkesi!— Dárethananyń tómengi tesigine úńildi. Qurǵap bara jatqan kelde qaıyrlap qalǵan qaıyqtaı qaıqaıyp Myqańnyń oń aıaǵynyń báteńkesi jatyr. Iesin joqtaı qoıatyn túri joq, qaıta jan tynyshtyq .tapqanyna rıza sıaqty.

— Men ony ıesine jiberemin,— dedi Taqań. Dereý eski, tot basyńqyraǵan sym temirdiń basyn ilmektep qoımaljyń ishinen báteńkeni beri tartyp shyǵardy. «Qoıyńyz» degen Erdos kezin ol tyńdaı qoımady. Shal keıin súırep júr edi, tipti pysyp ketti.

Sol jerde shal irgedegi aıdalǵan jerden eki shelek topyraqty ákelip, sý quıyp ıleı bastady. Azdan keıin balshyqty kýálaqtap, kirpish úlkendigindeı qalypqa keltirdi. Sonan soń balshyq kirpishtiń ishin báteńke sıatyndaı etip oıdy. Dárethanaǵa baryp ilip alyp, báteńkeni nájisten ajyramaǵan kúıinde, ishi tolǵan qalpymen balshyq ishindegi shuqyrǵa saldy. Bet jaǵyn balshyqpen sylaǵan soń, odan shyqqan múńkigen ıis sap boldy. Sóıtip shal kirpish túrine kirgen balshyqty kúnge keptirýge qoıdy. On shaqty kúnnen soń kirpish saǵyzdanyp, qaǵyp qaldy. Esik aldyndaǵy pochtadan baryp báteńke boıyna laıyqty sálemdeme jiberer jáshik te satyp ákeldi. Oǵan ulyna adres jazýdy buıyrdy.

Balasy kúlim ketip qalǵan soń, kelinine qolqa saldy. Atasynan uıalǵan kelin amal joq mas adamnyń oıqy-shoıqy kóńil jazýly adresin qaǵazdan taqtaıǵa túsirip berdi.

Mynaý turǵan Almatyǵa alty som tólep sálemdemeni pochtamen jibergenshe, bireýden berip jibermeısiz be?— dep pochtashy qyz alǵysy kelmep edi, «on som bolsa da» dep Taqań Myqsanǵa sálemdemeni attandyryp tyndy.

* * *

Pochta shaqyrýyn alǵan kúni keshke Myqsan onyń kimnen kelgenin, ne ekenin bilgisi kelip elegizip-aq shyqty, Ertesine sálemdemeni alyp ta qaıtty. Sálemdemesi qurǵyr.naq jeksenbi kúni mashına paıdalanbaıtynda kelgenin kórdińiz be?! Myqań sálemdemeni myqshyńdap ájeptáýir jerdegi úıine jaıaý kóterip keldi. Tastaı aýyr eken. Kópten eshteńe kótermegendikten eki qoldyń qary talyp, saldyrap qaldy. Úıge shóldep jetti. Ne bolýy múmkin dep oılady Myqań. Shamasy aýyldaǵy baıǵustar báteńke joǵaltqanyn umyta almaı, sol aıyptaryn jýý úshin myna jáshikpen birdini jent jibergen bolar. Árıne jent! Qazir osy jentpen shaı iship, shólin qandyryp uıyqtasa, shirkin!

Myqań jáshikti ter úıdegi tamaq ishetin ústeldiń ústine qoıdy. «Jaqsyny kermek úshin» degendeı, úıdegiler tegis antalap turdy. Úıdegi bar qural qysqashty, balǵany ákelip Myqań jáshikti buza bastady. Bet taqtaı alyndy. Arǵy jaǵynan bozaryńqy birdeme kerindi. «Shamasy alýa shyǵar, qatyrǵan»— dedi Myqań daýsyn estirte aıtyp. Úıdegiler de, Myqań da bir-bir tamsanyp, jutqynyp-jutqynyp qoıdy. Bári de alýanyń dámin umytpasa kerek. Biraq ol qalaı jazdy kúni erip ketpeı, jetken.

Jan-jaǵyndaǵy taqtaı tegis alynǵanda ortada kádimgi topan álde saban qosyp ılegen aýyldyń balshyqtan istelgen, kúımegen qam kirpishi turdy. Ne isterin, ne derin bilmeı sál ańyrap turǵan Myqań qolyndaǵy balǵamen kirpishti qoıyp qaldy. Onyń ortasy oıylyp ketti de, arǵy jaǵynan báteńkeniń ókshe sirisi kerindi. Kirpishtiń bir jaǵy ústel ústine omyrylyp tústi de, joǵalǵan báteńke shyǵa keldi. Báteńke tabyldy. Azdan keıin Myqań munda jalǵyz ózi ǵana qaldy. Esik-terezeni qansha ashyp tastaǵanmen bul úıden birneshe kúnge deıin ıis ketpeı turdy da qoıdy.

1980

---