InfoHub Logo

Jalańtós bahadúr Seıitqululy (1576-1656) — qazaqtyń áıgili batyry, asa kórnekti qolbasshy, Samarqannyń ámiri. Týyp ósken jeri — Syrdarıanyń tómengi aǵysy. Topyraq buıyrǵan jeri — Samarqan qalasynan 12 shaqyrym jerdegi Tórtqara rýy. Ataqty Báıbekuly Áıteke bıdiń úlken atasy bolyp keledi. Shejire deregi boıynsha Kishi júz Alshyn — Qarakesek Álim Tórtqara boylp órbıtin atalardyń ishinen Oraz — Toqpan-Seıitqul-Jalańtós bolyp taraıdy. Áleýmettik statýsy boıynsha arǵy atasy Oraz Ámir Temirdiń bas keńesshisi, al óz ákesi Seıitqul 40 myń alshyndardyń basyn biriktirgen el basy, iri baı, yqpaldy qajy bolǵan.

Jalańtós shyqqan áýlet óz kezindegi saıası-áleýmettik oqıǵalarǵa belsene aralasyp, belgili dárejede yqpalyn da júrgizip otyrǵan. Sol kezdiń saıası ahýalymen sanasqan Seıitqul 1581 jyly Buhar mańyna kóship kelip, Babata taýyn qonys etedi. Oń-solyn tanı bastaǵan Jalańtós Tamdy, Qyzylqum qazaqtarynyń hany Dinmuhamedke qyzmet etedi. El ishiniń ahýalyna erterek kóz qanyqtyryp, jas kezinen-aq aqyl-parasatymen, batyldyq — tabandylyǵymen kózge túsedi.

Ol kezdiń saıası-áleýmettik jaǵdaıy meılinshe kúrdeli bolatyn. Altyn Orda ydyrap, Ámir ımperıasy bólshektenip, Orta Azıada ulttyq ordalar jantalasyp shańyraq kótere bastaǵan. Alystan aıbarymen yqtyrǵan Qytaı,Iran, Reseı memleketterin bylaı qoıǵanda, áli de bolsa etnosaıası, áleýmettik arajigi ajyrap úlgermegen Azıa halyqtary ózara talas-tartys halinde bolatyn. Ózgeler sıaqty qazaq halqy da el bolyp irge kóterý, jurt bolyp, bas quraý, ult bolyp, eńse kóterý sıaqty tarıhı uly murattar jolynda edi. Mine, osyndaı almaǵaıyp, alasapyran kezinde Jalańtós bahadúr pisip — jetilip, sol kezdiń saıası-áleýmettik jaǵdaıyna tegeýrindi yqpalyn júrgizgen áıgili jahanger, uly qolbasshy, kóregen strateg, bilikti memleket qaıratkeri retinde tarıh sahnasyna shyqty. Ol sol kezdiń eń shıelenisti oqıǵalary men sheshýshi shaıqastarynyń jýan ortasynda bolyp, aqylymen de, erligimen de tóńiregin tánti etti. Talaı ret qan maıdanda jekpe-jekke shyǵyp, joıqyn erlikter kórsetip, sahara sarbazdarynyń arasynda zor bedelge ıe boldy.

Orta Azıa halyqtarynyń ómirindegi tarıhı sheshýshi shaıqastarda Jalańtós asa kórnekti qolbasshy retinde tanyldy. Qazaq pen ózbek jerine shabýyl jasaǵan qalmaq hany Batyrǵa qarsy (1640), Jetisý ólkesine basyp kirgen jońǵar áskerine qarsy (1643), Horasan men Balh úshin Iran patshalyǵyna qarsy (1649), Kabýl men Meshhed áskerlerine qarsy (1649) júrgizilgen iri shaıqastardyń bárine Jalańtós qolbasshylyq jasap, únemi jeńis týyn jelbiretip otyrdy. Sóz joq, mundaı jeńisterdiń qaı-qaısysy da Qazaq handyǵynyń eńse kóterýine, qazaq halqynyń ult bolyp uıysýyna tikeleı yqpaly boldy. «Jeńimpaz Jalańtós batyrǵa syrttan kelgen syı-sıapat kólemi memleketke túsken qazyna baılyǵynan asyp túsken. Osy qarajat baılyqqa jasaq ustaýmen birge Samarqanda sáýletti saraılar men medreseler saldyrtqan» dep jazdy M.E.Masson. Iaǵnı bul rette de Jalańtós bıik aqyl-parasatymen tanylyp, baılyqtyń quly bolmaı, el dańqyn asyrar órkenıetti isterge muryndyq bola bildi. Ol saldyrtqan Samarqandaǵy «Shırdar» (Arystandy medrese, 1619-1635), «Tillá-kárı» (Altynmen aptalǵan, 1647-1660) medreseleri sáýlet óneriniń asa kórnekti eskertkishteri bolyp tabylady.

Jalańtós bahadúrdiń ósip-óngen urpaqtary qazir Qyzylorda, Shymkent oblystarynda kóptep kezdesedi.

---