InfoHub Logo

Japyraq — joǵary satydaǵy ósimdikterdiń fotosıntez, gaz almasý, býlandyrý, qor jınaý, kóbeıý qyzmetterin atqaratyn ósý múshesi. Ol negizgi órkenniń janama butaqtarynyń qysqarýynan paıda bolady. Japyraqtyń pishini ár túrli keledi; syrtqy qurylysy — japyraq taqtasynan (alaqanynan) jáne saǵaqtan turady. Japyraqtyń keńeıgen jeri — taqtasy, al sabaqqa bekinetin jińishke bóligi — saǵaǵy dep atalady. Saǵaqsyz japyraqtar da bolady.  Sabaq býynynan tarmaqtalǵan saǵaqty bir japyraq ósip shyqsa — jaı japyraq dep atalady. Bir saǵaqqa birneshe japyraq ornalassa — kúrdeli japyraq dep atalady. Japyraq taqtasynyń anatomıalyq qurylymy — onyń qandaı qyzmet atqaratynyn anyqtaıdy. Japyraq taqtasyn eki jaǵynan da juqa qabyqshamen qaptalǵan epıdermıs jaýyp jatady. Epıdermıstiń astynda borpyldaq ulpa — mezofıll ornalasady. Sonymen qatar bul ulpanyń kletkalarynda fotosıntezge jáne ósimdiktiń tynys alýyna qatysatyn hlorenhıma bar.

Japyraqqa beriktilik, serpimdilik qasıet beretin, onyń «qańqasyn» túzetin talshyqtar japyraq júıkesin quraıdy. Onyń quramynda ár túrli kletkalardan turatyn negizgi ótkizgish ulpa — ksılema; ósimdikte organıkalyq zattardy tasıtyn jáne ósimdiktiń arnaıy múshelerinde (jer asty tamyrynda, ósý núktesinde, jemisi men dáninde, t.b. qor jınaýta qatysatyn tútikti-talshyqty kúrdeli ulpa — floema bolady. Japyraq saǵaǵynan taqtasyna qaraı jalǵasyp jatqan ótkizgish shoqtar — ortalyq júıke dep atalady.

Ósimdik japyraǵy belgili bir zańdylyqpen ornalasady:

1) kezektesip ornalasý — sabaqtyń ár býynynda dara japyraq kezek-kezek shyǵady;

2) qarama-qarsy ornalasý — sabaqtyń ár býynynan eki japyraq bir-birine qarama-qarsy ósip shyǵady da, ústińgi japyraqtar tómengilerin kóleńkelemeıdi (úıeńki qalampyr, jalbyz, sıren, t.b.);

3) toptanyp ornalasý — sabaqtyń bir býynynda úsh ne odan da kóp japyraqtyń bolýy (saryaǵash, qarǵakóz, t.b.).

Japyraq aldymen ushynan ósip jetiledi, 31-40 kúnnen keıin ósýi toqtalady. Japyraqtyń tirshilik etý uzaqtyǵy birneshe aıdan 15 jylǵa deıin sozylady. Japyraqtyń túsýi — ósimdiktiń evolúsıalyq damýynda ár túrli qolaısy jaǵdaıǵa beıimdelýi, ıaǵnı kúzde kún sýytyp topyraq qurǵaǵan kezde tamyrdan ósimdiktiń boıyna keletin ylǵaldyń jetispeýshiligin azaıtady jáne qysta qalyń qar jaýǵanda ósimdik butaǵynyń synyp ketýinen saqtaıdy. Kúzde kún sýytyp topyraq qurǵaǵan kezde japyraqtaǵy fotosıntez prosesi birte-birte azaıady. Japyraq pen saba arasyndaǵy zat almasý toqtaıdy. Japyraq saǵaǵy túbindegi kletkalar ydyrap, ajyraý qabaty paıda bolady. Bul kezde japyraq sabaqqa áreń ilinigen óziniń salmaǵynan, jel, jaýyn áserinen úzili túsedi. Kóptegen ósimdikterdiń (salat, kapýsta, pıaz, askók, qymyzdyq, t.b.) japyraqtary taǵam, al keıbir ósimdikterdiń japyraǵy — mal azyǵy retinde paıdalanylady. Japyraqtan efır maıy alynyp, medısınada paıdalanylady.

Oqýǵa keńes beremiz:

Kúzgi japyraqtar

Kúzde japyraqtar nelikten túsin ózgertedi? Japyraqtar ne úshin kúzde sarǵaıady?

---