InfoHub Logo

A

Qazaqtar eń bir uly ulyn aıalaı ardaqtap, Abaı ataǵan. Abaı — uly aqyn, kompozıtor, aýdarmashy, fılosof hám qoǵam qaıratkeri. Abaı — qazaq poezıasyndaǵy eń bir tragedıalyq tulǵa. Ol — jan jarasy jazylmaı ketken oıshyl. Qazaq poezıasyn Abaı tuńǵysh ret tereń fılosofıalyq qýatty oımen sýardy. Deshti Qypshaq dalasyna jańa poezıa qamalyn soǵyp, oı men sýretkerlik to­ǵysqan kenen bu­laqtyń tunyq kózin alǵash ashty. Abaı esi­­mi­men qazaq topyraǵyna fılosofıalyq jáne stılısıkalyq baǵyttaǵy jańa poezıa keldi. Poetıkanyń basty qos ba­ǵytynan, egiz tarmaǵynan qazaq poezıasynyń shalqar kókjıegi anyq kórine bastap edi. Qazaq ortasynda ıdeıalyq jańa tynystyń qanattanýyna Abaıdaı jan salǵan oıshyl kemde-kem, ıdeıalyq óristiń otyn jaǵý úshin, shoqtanyp qalǵan halyqtyq sezim men ulttyq dástúrdi jedel damytý kerek boldy. Sonaý XIX ǵasyrdyń sońynda somdalǵan Abaı jyry XX ǵasyrdaǵy realısik poezıanyń bıik shyńyna aınaldy. Poezıada enshisi bólinbeıtin, jattyqtan ada iri tulǵa beınelenýi qajet. Abaı qashan da halyq jaǵynda, aqynnyń oı alańynda halyq — ónerdiń altyn dińgegi, álemdegi rýhanı baılyqtyń jalǵyz qazynasy bolyp erekshelenedi. Aqyn halqynyń fólklordaǵy obrazdyq tutastyq qasıetin syrttan ǵana qyzyqtaǵan joq. Abaıdyń ulylyǵy halyq poezıasynyń ob­raz álemine tereń enip, ómir, mahabbat, ólim uǵym­daryna ǵaryshtyq maǵyna berýinde jatyr. Abaı poezıasynyń boıaýy, naqyshy, ádebı, fılosofıalyq ereksheligi men erkin­digi barǵan saıyn kemeldene tústi. Abaıdy oqyp otyryp, onyń ulan-ǵaıyr sýretkerlik sheberligine tańǵalasyń; ándik qaıyrym, ımpressıonıstik dáldik, názik stıl, salmaqty tereńdik, jan tebirenter áýen aqyn yńǵaıyna kónip júre beredi. Abaı poezıasy sıqyr ún men qupıa syrǵa tunyp tur. Abaı óleńi — qýatty jan tebirenisi, qaıyspas jankeshtilik jáne ishki bostandyq. Sonymen birge, adam balasynyń basyna túsken ádiletsizdikke qarsy uıat pen namysqa toly aqyn úni ǵaıyptan qosylyp, atoılap turyp alady. Aqyn shyǵarmashylyǵy sheksiz qaıǵy men jantalas qasiretke toly. Abaı lırıkasy — adamnyń qapaly ómirine nazalanǵan jan azasy. Adam boıyndaǵy sezim, ómir men ólimge shaq bolýy kerek, óıtkeni ólimniń enshisi jańa ómirmen ǵana qaıyrylmaq. Abaı poezıasy oı men sezim álemin erkin jetelep, qazaqtyń tarıhı tynysyn da, ǵalamdyq bolmystyń tynysyn da keń ashady. Onyń muńǵa tunǵan ánderi bıik aqyl men saf tazalyqqa shaqyrady. Abaıdyń boıyna bitken óner qýaty kóńilińdi qyzdyryp, janyńdy jańǵyrtady. Aqynnyń ulylyǵynan jaratylyp, somdalǵan sýretkerlik álem qazaq dala­sy­nyń tylsym qýatyn tanytady. Onyń shyǵar­mashylyǵy tirliktiń tereń tamyrynan úzdiksiz nár alǵan. Aqyn jany álem ádebıetimen tereń sýa­rylǵany sonsha, arab, parsy, orys aqyn­da­rynyń myńdaǵan joldaryn jatqa aıtyp otyratyn bolǵan. Abaı uly aqyn retinde álem tynysyn óz júreginen ótkizdi, sonymen birge, óz jan álemin óz ishinen qorytyp shyǵara aldy. Sonan da onyń shyǵarmashylyǵy syrt­qy áshekeı men jalǵan boıaýdan múlde ada. Abaı ómir boıy syrtqy ortadan boıyn jıyp, tartynyp qana qoıǵan joq, feo­dalızmniń zorlyq pen zombylyq jeńgen qapas qursaýynan qutylýǵa jan saldy. Jasynda zer qoıyp, qanattanǵan dala aqyndarynyń bir saryndy dıdaktıkalyq qaıtalaýlarynan oıysyp, dara shyǵyp, tyń obraz ben tyń ıdeıa aıasyna umtyldy. Bul kóne tirshiliktiń yńǵaıynda qalǵan kúnderinen jerip, jańasha qalyptasqan adamdyq ıdeıalar men adamdyq oılarǵa batyl ­bet­burysy bolatyn. Aqyn ereksheligi, ómirdi — súıip-kúıýdiń ordasy nemese taǵdyrdyń mejeli bóligi dep emes, uzaq, kúrdeli kúres joly dep uǵynýynda. Óleń áleminde máńgi ǵumyr keshý úshin aıtýly jankeshtilik kerek. Poetıkalyq jankeshtilik qana sóz qudiretin sóndirmeı, adamzat kóshin ilgeri bastaı alady. Abaı óleńi endi poetıka­lyq sharttyqqa emes, ustamdy oı áleminiń tolassyz kóshine ilesti. Bul sóz qadirin bıik deńgeıge kóterdi. Aqyn shyǵar-mashylyǵynyń basty baǵyty — adam men ǵaryshtyń, jan men tirshiliktiń tynymsyz birlikte ekenin uǵyndyrý boldy. Abaı óleńderinde rýhanı hám tarıhı qu­bylystardyń ajary tereń beınelene túsken. Abaı áleminiń shyn mánin, qazaqtyń oı keńis­tigindegi alatyn ornyn paıymdaǵanymyz XX ǵasyrdyń 40-shy jyldarynda ǵana. Halyqqa aqynnyń ulylyǵyn uǵyndyrǵan «Abaı» romany edi. Abaıdyń klasıkalyq úlgidegi aqyn ekenin, onyń aqıqatqa toly poezıasynda jańa ómirdiń uryǵy baryn, sol jańa ómirge talpynǵan, qýatty oı ımperıalyq ezgini jaryp shyǵýǵa bet alǵanyn kórsetken de uly Muhtar Áýezov bolatyn.

B

Abaı poezıada fılosofıalyq aıqyndyq pen tereńdikke qatty bet burdy. Uly aqynnyń qaı-qaı­sysy da shalqar fılosofıalyq oı tunyǵymen jan sýarǵan. Shyǵys pen Batystyń fılosofıalyq ­ıdeıalary aqyn lırıkasynda tereń tolǵanys eleginen ótip, tyń tynysty jańa oılarǵa umtylys jasaıdy. Abaı shyǵarmashylyq ómirinde oqý, sol oqyǵandaryn zerdeleý arqyly Shyǵystyń uly aqyndary — Omar Haııam, Rýdakı, Rýmı, Iasaýılermen suhbat-keńesti mol ótkizdi. İship, tereń boılaımyn, Ótken kúnniń ýlaryn. Jáne shyn dep oılaımyn, Jurttyń jalǵan shýlaryn. Taǵy sene bastaımyn, Kúnde aldaǵysh qýlarǵa. Esim shyǵyp qashpaımyn, Men ishpegen ý bar ma? Abaıdyń fılosofıalyq tolǵaýlary — ómirge ózinshe qaraý, adamnyń tirshiliktegi pozısıasyn aıqyndaý. Abaıdyń oıly poezıa­sy etıkalyq baǵdar men taǵylym bıigin kórsetedi. Aqyn sanasy bir ortaǵa, adamger­shilik birligin izdeýge umtylǵan, sol arqyly aqyn adamdy ólimnen qoryqpaýǵa, ómir syryn uǵynýǵa shaqyrady. Abaıǵa keregi — adam, adamnyń rýhanı bolmysy men adamgershilik nysanasy. Sonan da Abaı óleń­derinde adam tabıǵat aıasynda joǵalmaıdy, al tabıǵat adamnyń ishki keńistigine syıyp kete beredi… Kemeńger Abaıdyń poetıkasy adammen qaýyshý, adam men adamnyń júrek jalǵastyrǵan tatýlyǵyn arttyrý. Abaı halqyn oıanýǵa, jan tirligine, qalǵy­maıtyn namysqa, úzdiksiz rýhanı eńbekke shaqyrady. Shyǵys poezıasynyń túp-tamyrynda sóz qudiretine degen aıryqsha qurmet jatyr. Shyǵys aqynynyń sózi men isi bir jerden shyǵady. Aıtylǵan sóz, atqarylǵan is bolyp qabyldan­ǵan. Tek osylaı ǵana adam janyn tazalyq pen birsózdilikte tárbıeleýge bolatyn edi. Aqyn jyrynyń ótkirligi, qazaq dalasynda almas qylyshtan asyp túsken. Shyǵystyń aqyly men Ba­tystyń ozyq oıly ıdeıasyn Abaıdaı zerdelep, ónerine murat etken qazaq aqyny bolǵan emes. Dalanyń dana aqyny Abaı Shyǵys pen Batys poezıasynyń sýretkerlik erek­shelikteriniń basyn qurap, asa tereń maǵynaly gýmanısik Batys-SHyǵys sıntezin ashty. Nemistiń uly aqyny Gete túzegen gýmanısik Batys-SHyǵys sıntezin Abaı ary damytyp, qazaqtyń oı keńis­tigindegi ornyn aıqyndap berdi. Bul ulttyq dogmalar men «eýrosentrıstik» otarlaý konsepsıasyna qarsy baǵyt edi. Pýshkınniń shyǵarmashylyq evolúsıasyna tereńdeı zer salsaq, onyń poezıasyndaǵy Shyǵys taqyrybynyń aıryqsha belgisin kóremiz. Shyǵys óleńiniń názik áýenin Pýshkın erekshe sezinip, sol sazdy­ áýenniń únin poezıa­synda ­ar­­daq­­taı saqtaǵan tuńǵysh orys aqyny. Ataqty «Kavkaz» óleńinde senzýranyń qysymynyń keselinen sońǵy shýmaqtary túsip qalǵan: Tak býınýıý volnostzakony tesnát, Tak dıkoe plemá pod vlastú toskýet, Tak nyne bezmolvnyı Kavkaz negodýet, Tak chýjdye sıly ego tágotát… Pýshkın tanymyndaǵy Shy­ǵys-Batys sın­tezi patshalyq Reseıdiń otarshyldyq saıasa­tynyń qyspaǵyna qarsy ereýil-oı kóterdi, orys aqynynyń jany men bolmysy azattyq ańsaǵan Kavkaz halqynyń jaǵyna shyqty. XIX ǵasyrdyń sońynda Reseı samoder­javıesi Qazaq elin temir buǵaýǵa ábden shyrmap mataǵan kezi edi. Otarshyldyq qyspaǵynda qalǵan Deshti Qypshaq dalasy ekonomıkalyq, áleýmettik, mádenı quldyqtyń shyrmaýynda jantalas­ty. Shyrmaýda qalǵan kóshpendiler eliniń mádenıeti de, sanasy da kúıredi. Dúnıeniń tabıǵı qozǵalysy kúshpen úzildi. Ortadan órbigen dóreki, aıdahar kúsh dala ómirin joıýǵa umtyldy. Jandaraldyń tabany astynda dala talyp jatty, dalamen birge poezıa, ańyz, ertegi óldi… Almas qylysh pen qorǵasyn oqtan jan tapsyrý — adam tabı­ǵa­tyna jat qubylys. Zorlyq ómirge jańa tirshi­lik ákelmeıdi. Álemdik garmonıanyń buzy­lýy syrtqy kúshtiń ozbyrlyǵynan týady. Bul kezeńdegi qazaq aqyny­nyń, ǵulama oıshylynyń tirligi qapas jalǵyzdyq bolatyn. Dala oıshylynyń jalǵyz baǵyty halyq júregine bastar jol ǵana. Abaı danalyǵy — jalǵyzdyqta jabyrqaǵan janynyń rahaty halyq aıasy ekenin uǵýynda. Ol óz halqyn rýhanı bıikten kórýdi armandady. VI—VIII ǵasyrlardan tar­tylǵan túrki tildes qaýymnyń dara jolynyń ereksheligi son­shama, qazaq oıy bul kezde erekshe qýatpen, buryn-sońdy bolma­ǵan tilektes yntymaqta jumys istegen. Ortaq oı, ortaq múdde, ortaq úreı ulttyq mádenıet, fılo­sofıalyq tujyrym men lı­rı­kalyq mejelerdi birdeı qamtyp ketip edi. XIX ǵasyrdyń uly aqyn­­da­ry­nyń boıynda gýmanıs­tik sıntez qaı­talanbaıtyn dara bitimde boldy. Aıýandyq pen ádiletsizdikke qarsy turǵan kúresker, erkin azamat — Abaı konsepsıasy aqyn shyǵarmalarynyń bıik rýhanı baǵasy bolyp tabylady. Dál osyndaı tanym-túsinik uly sýretkerler — Shekspır, Gete, Baı­ron, Pýshkın, Ler­mon­tov, Ra­bın­dranat Tagorǵa da tán bolatyn.

A

Abaıdyń poezıa men prozadaǵy adamnyń ólsheýli ǵumyry týraly oılary aqyndy Qudaıǵa alyp keldi. Alla degen sóz jeńil, Allaǵa aýyz qol emes. Yntaly júrek, shyn kóńil Ózgesi haqqa jol emes. Deneniń barsha qýaty Ónerge salar bar kúshin. Júrektiń aqyl sýaty Mahabbat qylsa táńiri úshin. Qudaı dúnıeni jaratqan­da ony zulymdyq pen zar na­lanyń orny qylyp jaratqan joq. Jumyr jer adam úshin jaratylǵan, óıtkeni adamsyz álemde yntymaq pen kemeldik bolýy múmkin emes. Adamǵa berilgen aqyl-es — Qudaıdyń týyndysy, ǵalamdy uqsyn deýi, alǵan bilimdi bıik maqsat úshin ustansyn deýi. Naǵyz ǵulama úshin kók aspan men qara jerdi aıyratyn kúsh joq. Aıýandyqtyń ordasy — nadandyq, ony jeńý úshin qajyr­ly bilim kerek. Adam sanasynyń kiriser jeri, adam júreginiń meıirimin asyrý, jaratýshy Qudaıǵa jol ashý, garmonıalyq birlikti saqtaý. Abaıdyń oıynsha, adamzat balasy yzaly júrektiń quly emes, sondyqtan da Adam ómir súrýi, eńbek etýi jáne adamdyqqa umtylýy qajet. Kóp jyldar boıy janyn tolǵantqan mazasyz oıyn, izdegeni men tapqanyn, úreıi men jantalasyn, qapasy men qýanyshyn, rýh umtylysy men azapty ómirin, kóńilin kógendegen yza men qulshylyǵyn jıyp jazǵan «Ǵaqlıa» bylaı bastalady: «Bul jasqa kelgenshe jaqsy ótkizdik pe, jaman ótkizdik pe, áıteýir birtalaı ómirimizdi ótkizdik: alystyq, julystyq, aıtystyq, tartystyq — áýreshilikti kóre-kóre keldik. Endi jer ortasy jasqa keldik: qajydyq, jalyqtyq, qylyp júrgen isimizdiń baıansyzyn, baılaýsyzyn kórdik, bári qorshylyq ekenin bildik. Al endi qalǵan ómirimizdi qaıtip, ne qylyp ótkizemiz, Sony taba almaı ózim de qaıranmyn». «Ǵaqlıa» — aqıqat úshin jan salǵan aqyn oıy. Bul kitaptyń ıdeıasy qarapaıym da qudiretti. «Dúnıeniń teńdessiz jetistigi — adam, sol adamnyń jany men táni sulýlyq pen kelisimnen aınymaýy kerek», dep aıtýdan Abaı jalyqqan emes, sol sózinen taıǵan da emes. Adamnyń jany, oıy, táni men sezimi káýsar sýdaı taza bolýy kerek. Adam sanasyn tek qana qaıyrymdylyqqa, joǵary maqsatty rýhanı kemeldikke jumsaýy shart. Jeke adam qamynan búkil adamzat qamyna deıingi umtylys Aqyn janynyń rýhanı baıýyna asa úlken yqpal jasady. Jer-Ananyń tynysy men jeke adamnyń álem aldyndaǵy jaýapkershiligin sezinýi — uly Aqynnyń basty oljasy edi. Osy jolǵa aqyn jany men basyn birdeı tigip ótti. Týǵan halqynyń aldyna Deshti Qypshaq dalasynyń taǵdyry týraly Abaıdaı aıaýsyz suraq qoı-ǵan jan bolǵan joq. Abaıdyń adamgershilik maksımalızmi týǵan halqynyń mesheý minezin ǵaıbattaý emes, qaıta týǵan halqyn talmaıtyn zerdelikke, oılylyqqa shaqyrý. Sonan da, Abaı shyǵarmalary adam senimin qaıraıdy, kóńilin tolǵandyrady, qaıyrymdylyqtyń shegi bolmaıtynyn uǵyndyrady. Álem máńgi, ortaq jáne garmonıalyq birlikte dep túsindiredi Abaı. Aıyrylysý, saǵynysh, tipten ólim, ǵarysh garmonıasyn buza almaıdy, óıtkeni olar máńgi sónbeıtin tabıǵı qubylys. Sońǵy demi bitkenshe adam jantalasta, úzilmeıtin úmitte bulqynyp turady. Bul sezim jarylysy, adam boıyndaǵy qajyr-qaırattyń tebirenisi, jankeshtilik — bularsyz rýhanı shabyt jansyz qalady. Abaı jankeshti, qudiretti sýretker edi. Bul jankeshtilik aqynnyń óz taǵdyryna da, álem taǵdyryna da erekshe nur túsirdi. Adam ómiri kórkem de qasireti mol ǵumyrdyń máńgi garmonıa­symen qozǵalady: mahabbat pen bostandyqty ólimmen ǵana qaıyrýǵa bolady, jankeshtilik barǵa qanaǵat qylmaıdy, jankeshti jan sońǵy demi bitkenshe arpa­lysty kún keshedi. Qudaı Abaıǵa uly adamǵa tán minez bergen, ol sonan da eldiń ósek pen ǵaıbatyna, aqymaqtardyń ashyq kúndeýi men qyzǵanyshyna zeıin qoımaǵan. Týǵan halqynyń ardager azamaty bolǵan Abaı adam aldyndaǵy paryzyna daq túsirmeı, aqıqatqa jan-tánimen qyzmet etip ótti. Mahabbat ólimmen qatar qonady, óıtkeni jankeshtilikke bas tikpegen mahabbat — mahabbat emes. Bostandyqqa tek basty báıgege tigýmen ǵana jetýge bolady. Abaı óleńderinen biz adam­gershilik tálim alamyz, óıtkeni aqyn ómiri ańyzǵa aınalyp ketkeli qashan.

I

Týǵan halqy uqpaı ótken uly aqyn Qudaımen betpe-bet kelip, jalǵyz qaldy.

Kóp adam dúnıege boı aldyrǵan,

Boı aldyryp, aıaǵyn kóp shaldyrǵan.

Óldi deýge syıa ma, oılańdarshy,

Ólmeıtuǵyn artyna sóz qaldyrǵan?

Abaı týǵan halqyn janyndaı súıdi, sonan da onyń oıly sózderi qan tatıdy. Aqynnyń názik jany kerip tartqan sadaqtaı shart ketýge shaq qalǵan. Bul ómirden aqyn esh adammen ashylyp sóılespeı, qoshtaspaı, únsiz ketti. Onyń oı keshken tynyshsyz janyn uqqan, qadirlep-qasıettegen, aıalaǵan adamdar, ony o dúnıede tosyp jatqan. Aqyn sanaly ǵumyryn, kúsh-qýatyn, týǵan halqyn aǵartýǵa jumsady, biraq týǵan halqy aqynnyń jan egiltken ánderin súısine salǵanymen, muńly óleńderiniń oı qatparlaryna tereńdep baryp, janyna daryta almady. Aqynnyń óz halqyna aıtqan aqyl-ósıeti jahan dalada ıesiz qaldy. Bul Abaı tragedıasynyń bas­taýy da, sońy da edi. Al erkin oıly, qamsyz qazaq halqynyń tragedıasy belgi berip, úzdiksiz órbı ósip kele jatqan…

---