InfoHub Logo

Joryq qoly daǵdysynsha sherý tarta beripti. Hannyń qolbasshylyq ordasyndaǵy álgi ákki Jánibektiń hanǵa súıenish bolatyn qolbasshylardyń adamy emestigin uǵyp, sherý tartqan qoldy tártippen júrýdi, ataqty qolbasshylar qosyny alda júrýdi, álsiz jikter men kereı, ýaq bytyrandylaryn eń artta júrýdi belgilep, uqtyrypty. Bul tártipke boısunbaı buzǵandar jazaǵa tartylatyndyǵyn jarıalapty.

Jalǵasty júrgen birneshe kúngi joryqtan keıin bir uly taý kezigipti. Taýdy kesip ótetin qysań jolǵa kelgende jol aýzynda bir aıdahar paıda bolyp, aýzyn arandaı ashyp, basyn qaıqaıtyp, tilin jalańdatyp turyp alypty. Budan seskengen aldyńǵy top óte almaı Han ordasy ishinde qalyń qol uılyǵyp turyp qalypty. Batyr da, baǵylan da, bilikti-jilikti de, molla-qoja da buǵan amal taba almapty. osy kezde arttaǵy top ta údere tartyp jetipti. Aldyńǵy toptaǵylar toryǵyp turǵanda, Abylaı han kelip aıdahardy kórip, basqa jaqtan jol izdep ótpekshi bolyp ketipti. Ýaq Barmaq batyrdyń qoly dál osy kezde kelipti.

Jánibek qalyń qoldyń qamalyp qalǵandyǵyn kórip, sebebin uǵyp, qaharlanyp kók dónenge qamshy basypty. Aıǵaı salyp aqyryp alǵa shyǵyp, qylyshyn qynabynan sýyryp aıdaharǵa umtylypty. Sonda:

— Kók dónen kókke yrshydy qamshy batyp,
Abylaı nege qashty bosqa shatyp.
Balanyń aıbatyna shydaı almaı,
Aıdahar mysyqtaı bop qaldy jatyp, —

deıdi. Aıdahar buǵyp qalǵannan keıin, Jánibek irkilip turǵan qolǵa: «otyryńdar!» dep buıyrypty. Qaıysqan  qalyń qol irkes-tirkes, ýmaq-shýmaq ótip bolǵannan keıin artynan Jánibek ótipti. Aıdahar buqqan basyn kótermegen soń, Jánibek qol jumsapty.

***

Aıdahardan ótkennen keıin qolbasshylyq ordanyń alyp-soqtary ornalastyrǵan belgileme boıynsha qalyń qol taǵy ilgerlepti.

«Qazaqtyń Abylaı hany bas bolyp attanǵan qalyń qol qalmaqty jaıratqaly kele jatyr» degen habar tarap, qalmaq eli de shuǵyl daıyndyq kórip, kúndik jerden jasaýyl ornalastyryp, qaraýyl qoıǵan eken. El shetine kirgizbeı-aq qazaq qolynyń betin qaıtarý úshin qalmaqtyń ataqty batyry Sadyr kúndik jerden qazaq qolynyń aldynan shyǵypty.

Uzaq sherý tartyp, jolshybaı sharshap, qaljyraǵan jasaqtan kútinip turǵan jasaq álde qaıda myqty bolmaı ma? Jer jaǵdaıy ózine qanyq bolǵandyqtan, Sadyr kilteń jerden tosyp, údere tartyp kele jatqan Abylaı jasaǵyna qapelimde tap beripti. Aldynan da, búıirinen de ash qasqyrdaı aralasqan Sadyr qoly Abylaı qolynyń ápsátte-aq toz-tozyn shyǵarady. Abylaıdyń basyna kún týyp, muń tústi. Astyndaǵy Aqtanker atqa oq tıdi.

«Qazaqtyń qoly qashty ǵoı,
Kápirdiń qoly basty ǵoı.
Aqtan ker atqa oq tıip,
Abylaı jaman sasty ǵoı.
Dýylǵasy basynan túsip,
Úsh aıaqtap jatty ǵoı», —

deıdi. Dál osy qalmaq qazaqtyń qanyn sýdaı aǵyzyp, qyryp kele jatqanda Jánibekterdiń toby maıdandasqan jerge je- tip úlgergen eken. Dolan jırenge mingen Sadyr batyr atoılap alǵa shyǵyp, kóldeneń kezikkendi qylyshpen shaýyp, naızamen túırep, qyrǵıdaı ilip kele jatqanda:

«Kórip jaýdy Jánekeń,
Kók dónenmen josyltty.
Ekpininen tulpardyń
Jer qyrtysy kóshipti.
Qaqpaqtaı jalpaq tuıaǵy
Qazandaı jerdi oıady.
Aýyzdyq basyp alysyp,
Qarǵyp ketip barady.
Qubamen jarysyp,
Orǵyp ketip barady.
Asqar kelse aldyna,
Attap ketip barady.
Ura-jyra dóńderdi
Taptap ketip barady.
Alda turǵan buldyr taý
Artta lezde qalady.
Keýdesi asqan Sadyrdyń,
Arystandaı atylyp,
Aldyna jetip barady.
Jánekeńniń mingeni —
Bóktergili kók dónen.
Kele jatqan Sadyrǵa
Qarsy turdy kóldeneń.
Itelgideı ilisti,
Túrikpendeı turysty,
Qarshyǵadaı qaǵysty,
Aıǵyrdaıyn alysty,
Buqadaıyn tiresti,
Býradaıyn shaınasty,
Qoshqardaıyn qoıysyp,
Shart-shurt etip qalysty», —

deıdi. Ol kezde jekpe-jekke kelgende, shaıqasyp qalǵan eki adam aqyryna deıin ózderi ǵana kúsh synasady eken, qosalqy kómek talap etpeıdi. Musylman qaýymynyń ádeti — kezekti aldymen kápirge beredi eken. Osy salt boıynsha Jánibek birinshi kezekti Sadyrǵa beredi.

«Sadyr sonda ilgizdi,
Erligin elge bilgizdi.
Kók dónenniń saýyryna,
Jánekeńdi mingizdi», —

deıdi. Qyzyl shashaqty, qara tamaqty naızamen Jánekeńdi shanshyp ıtergende erdiń artqy qasynan asyryp, kók dónenniń saýyryna mingizgen eken. Óz kezegi kelgende qaharlanǵan Jánibek:

«Aqyryp sonda qalady,
Aıǵaılap uran salady.
Qyzyl naıza qolynda,
Shurqyltaıdan salady.
Sadyrdy jerge túsirip,
Dolan jırendi alady.
Kók dónendi jetelep,
Abylaı hanǵa barady», —

deıdi. Bir aıaǵyna oq tıgen Aqtanker atpen qashqan Abylaı jaý qolynda qalyp qoıa jazdaıdy. Aqtankerdiń júrýge hali ketip turǵan kezde, Abylaı handy kózi shalyp qalǵan Jánibek dolan jırenge ózi minip, kók dónendi jetelep, Abylaı hannyń aldyna baryp, kók dónendi kóldeneń tartypty.

Abylaı han minýdi ar kórip, mingisi kelmepti. Sonda Jánibek:

Han Abylaı — sen, — dedi,
Berdáýlettiń balasy
Er Jánibek — men, — dedi.
Qazaq hany Abylaıdy
Qalmaq óltirdi degenshe,
Ózim óltirip keteıin.
Ólmeı turǵan kezińde,
Kók dónenge min, — dedi.
Dedi daǵy Jánibek,
Abylaı hanǵa qarady.
Bóken naızany alady,
Tap bergende, Abylaı han
Qoryqqanynan dónenge
Qarǵyp minip alady, —

deıdi. Han Abylaıdy kók dónenge mingizip:

— Qalǵan jaýǵa men bar, qashqan qolyńdy toqtat, bir jerge jıyp, es-aqylyn jıǵyz, kim bar, kim joǵyn túgendetip, ólgenderdiń súıegin taýyp, kebinin kıgizip, ketpendetip qoıdyr, aqyl-esińnen aırylma, hanym! — depti. Qaıtadan artyna qaırylyp qalǵan jaýǵa qyrǵıdaı tıipti. Jaýdy  qynadaı qyryp, qýa soǵyp, Sadyrdyń qolyn Jánibek ózine qaratypty.

Kók dónenge minip, es-aqylyn jıǵan Abylaı han qashqan qoldaryn toqtatyp, bir jerge jınap, soǵysta qaza bolǵandaryn jerletip, Sadyrdyń elinen túsken oljalardy batyrlarǵa bólip beripti. Sol kezde kók dónenniń ıesi esine túsip, atarman, shabarmandaryna:

— Qysyltaıań kezde osyny maǵan bireý mingizgen edi, osynyń ıesin taýyp kelińder, osy dónendi jeteleı júrińder, — depti. Buny estigen pysyqtardyń birtalaıy: «Qyrǵyn soǵys ústinde basyna qysym túskende kim kelip kók dónendi mingizgenin han qaıdan bilsin, múmkin, ol adam soǵysta ólgen shyǵar, «menmin» dep baraıyn da, hannyń shapaǵatyna ıe bolyp, mol syılyq alyp yrǵynǵa bataıyn» dep oılap atarman, shabarmandarǵa:

— Oı, Alla taǵala abıyr bergen meıirli jandar! Qysyltaıań kezde Alladan han úshin tilek tilep, astymdaǵy atymdy kóldeneń tartqan men edim, hanǵa aıtyp meıir-shapaǵatyna iliktire kórińder! — dep qol qusyryp taǵyzym qylypty. olar han aldyna da keltirilipti. Ótirik aıtyp, aldyna kelip turǵan jandardy kórip, Abylaı han bas shaıqapty. El ortasy emes, el shetinde, jaý betinde qansyrap baryp es jıyp otyrǵanyn oılap, ashý shaqyryp, qaharyna minbepti.

— Bular emes, bárin de qaıtaryńdar! Taǵy qos qaldyrmaı izdeńder! Qapylysta óńine qaraǵanymda, túsi túnerip ketken eken, kózi ot bolyp janyp tur, kózi kózime túskende tý syrtyma ótip ketkendeı boldy. Jasamys adam emes, jas bala edi, ne qylsańdar da tabyńdar! — depti. Sonda atarman, shabarmandar:

— Taqsyr, qostyń bárin arylttyq, tek biz barmaǵan ýaq batyry Barmaqtyń qosy ǵana qaldy, — depti.

— Onda sol qosqa baryńdar! — dep buıyrypty.

Han jarlyǵyn atqarýda ózin barynsha adal kórsetýge tyrysatyn atarman, shabarmandar tizgin ushymen Barmaqtyń qosyna baryp:

— Soǵys ústinde hanǵa kók dónendi mingizgen adam bar ma? — jar salypty.

Salqyn qandylyq istep, sabyrlylyq saqtaǵan Jánibek aıǵaıdy estigenimen, men edim deı qoımapty. Shatyrlardy jaǵalap birden aıǵaılap kele jatqan atarmandardyń kózine bir shatyrdyń irgesinen uzyndyǵy kezdeı soıdıyp shyǵyp jatqan jalpaq tabandy sıraq kórinipti. Kók dónen kósilgen aıaqty ıiskep oqyranyp jiberipti.

Alyp aıaqty kórip: «oıpyraı, osy bolmasyn» dep tańdanyp qalǵan hannyń álgi atarmandary:

— Oı, bul qosta kók dónenniń ıesi bar ma? — depti. Demin alyp jatqan Jánibek:

— Bar! Menmin! Qaıitpeksiń? — depti.

— Dónenińdi alyp keldim, Abylaı han seni izdep jatyr, — depti atarmandar.

— Men atymdy Abylaı hanǵa bergenmin, hanǵa aıta bar, bergenim bergen, almaımyn! — dep Jánibek baıaǵysynsha ornynan jyljymaı jata beripti. Kók dónenniń ıesin tapqan shabarmandar eki ezýleri qulaǵyna jetip, qýanyp, hanǵa baryp:

— Kók dónenniń ıesi tabyldy, atymdy almaımyn dep jatyr, — depti. Han:

— Qaıta baryp qasyma shaqyryp ákel! — dep buıyrypty. Shabarman qaıta barǵanda Jánibek:

— Abylaı hanǵa aıt, oń tizesinen oryn berse, baramyn, áıitpese, barmaımyn, — depti.

Jánibektiń sálemin kóterip barǵan shabarmanǵa han:

— Maqul, oń tizemdi berdim! — depti.

Sonymen Jákeń Abylaı hannyń oń tizesine otyrypty. Muny kórgen qolbasy men orda mańyndaǵylar arqyly bul habar qalyń qol ishine tarap, arǵyn, naıman jaǵy:

— Han oń tizesin tirekti el arǵyn men naımanǵa bastyrmaı, kereıdiń qańǵyǵan bir jas balasyna bastyrǵany nesi, — dep namystanypty.

Sol kezde arǵynda ataǵy jer jarǵan tildi, aýyzdy Tilenshi degen bıi sybanyp shyǵyp:

— Ony men hannyń oń tizesinen yǵystyramyn, — dep óńeshtenipti. Kópti kórgen jasy úlken aqsaqaldar jaǵy Tilenshige:

— Qysyltaıań kezde Abylaı hannyń janyna tóngen ajalǵa arashashy bolǵan, qazaq qolynyń ústine tóngen qandy qyrǵynda erlik kórsetip, Sadyrdy óltirip, qalmaqty qynadaı qyryp, qazaqqa jeńis ápergen er ǵoı ol, oǵan qaqpaq kórsetýge bolmas, — desedi. Boı bermeı ekilene túsken Tilenshi Abylaı hannyń soǵysqa qolbasshylyq etý ordasynyń sotyna atpen kelip, tebitip:

— Oı, Abylaı, oń tizeńdi bastyrǵan nemeń kim ózi? — dep aıǵaılapty. Sonda Abylaı:

— Oı, meniń ózi serim ǵoı,
Qamal buzar erim ǵoı.
Tilenshi bı neń ketti,
Erkeletken ózim ǵoı, —

depti. Han jaýabyna rıza bolǵan Tilenshi:

— Kórsetshi maǵan erińdi,
Bir mineıin beline.
Qyzyl tilim kesilmese,
Jibereıin shunaq kereı eline,

dep ókirektepti. Han qaıtalaı salmaqtylyqpen:

— Munyń ózi erkem ǵoı,
El bastaǵan serkem ǵoı.
Erkelesin, erim ǵoı,
Qamal buzar serim ǵoı.
Tilenshi bı neń ketti,
 Erkeletken ózim ǵoı, —

degen eken. Sonda ór kókirek Tilenshi alkeýdelik istep aıǵaılap:

— Kelimsek, shunaq kereı Han ordasyna kirýge bolmaıdy, hannyń oń tizesin basýyna bolmaıdy, shyǵyp ketsin! Kim ózi? — dep eleýrepti.

Sonda:

Jánekeń shyrt-shyrt túkirdi,
Shyntaqtap basyn kóterdi.
— Meniń jónimdi surasań,
On eki kereı aryspyn,
Azýym kere qaryspyn.
Tezge salsań, túzelmes,
Aǵashtan týǵan shalyspyn,
Jylqydan týǵan múkispin.
Pyshaq saldyń, jetesiz,
Jónimdi surap netesiz.
Óz ákeńdi surasań,
Bekbolat degen qul edi.
Shesheńdi senen surasań,
Sary úısinniń qyzy edi,
Solym sary kúń edi.
Oljalap ákep naǵashym,
Saýǵalyqqa berip edi.
Sodan týǵan Tilenshi degen sen ediń,
Sen kelip sonsha maǵan nege shirendiń? —

depti. Sonda han aldynda, shyryshtaı el ortasynda tarıhı qazbalanǵan Tilenshi shydaı almaı, atyn borbaıǵa tartyp- tartyp jiberip, eliniń ishine eńirep baryp, etpetinen qulap túsipti. Sonda «barma!» dep aqyl aıtqan qarıalar Tilenshige:

— E, bálem, barma desem, bardyń ba,
Qara tóbet qapty ma?
Ata-anańdy taptyń ba,
Jer baýyrlap jattyń ba?! —

degen eken.

***

Coǵysta jeńiske jetip, kóńili ornyqqan Abylaı han sheıtterin jerlep, tirileriniń basyn qurap, oljalaryn bólisip bolǵannan keıin, uzaq jol júrip, damyl almaı qıan-keski soǵys júrgizip, aryp-sharshaǵan qalyń qolyna bir jeti damyldap es-aqylyn jıyp, soǵysta qaza ketken namazdaryn ótep, Qudaıǵa qulshylyǵyn isteýdi buıyrypty.

Hannyń oń tizesin basqan Jánibek ýaq Barmaq batyr bastaǵan óz qosyna kelipti. Barlyq adam ǵıbadat isteý úshin sý boıyna baryp, tazalyq júrgizipti.

Jánibek jurtpen birge sý boıyna barsa da, kóppen birge sýǵa jýynýdan ıba saqtap, bir burym aılanyp baryp jeke jýynypty. Jýynyp bolyp jaǵaǵa shyǵyp, kıimin kıip otyryp, sý betiniń dirilimen oınap turǵan saǵymdy kóripti. Abaılasa, sýdaǵy saǵym aı men kúndeı bir sulýdyń beınesi. «Bul qaı jaqtan kelip túsip tur» dep aspan álemine kóz qydyrta qarap, kók jıekti súze baqylap, jer bederindegi uly taý, alyp shyń, bıik quz, eńseli shoqylardy birden kóz aıasynan ótkizip otyrǵanda, taıaýdaǵy qara shoqynyń ushar basyna bıik etip ornatqan munarada turǵan perızat kózine shalynypty.

Bul soǵysta Jánibek óltirgen qalmaqtyń ataqty batyry Sadyrdyń qalyńdyǵy eken.

Bul munara ádettegi ýaqytta Sadyrdyń qalyńdyǵymen kezdesip, ekeýi birlikte beıbit jatqan el-jurtyn, jasyl púliske oranǵan kók oraı shalǵyndy jerin tamashalap kóz qumaryn qandyratyn lázzátti munarasy eken.

«Bul soǵysta Sadyr sóz joq qazaqty qyryp jatqan bolý kerek» dep, Sadyrdyń jeńisin kórýge saltanat qyp munaraǵa shyqqan qalyńdyq, Sadyry ólip, qalmaqtyń qoly qaıta qashyp, qyzyl josa bolyp, at tuıaǵynan ushqan aq tútin shańnyń astynda qalǵan jaǵdaıdyń sebebinen munaradan túsip, ordasyna qaıta almaı qalypty. Qazaq batyrlarynyń áleýetti qoldary jaǵynan toz-toz bolǵan óz eliniń mal-janyn, óziniń ordasyn keıde munaradan kórip, keıde nalyp, keıde janyp otyrypty da: «Eregeste erdiń eri synalady, maǵan báribir, el han kótergen erdiń eteginen ustasam boldy», — dep óziniń senimdi batyrynyń moınyn qylsha buraǵan batyrmen dıdarlasýdyń oraıyn kútip munarada baqylap otyra beripti de, Jánibek batyrdyń ońasha sýǵa túsken oraıyn paıdalanyp, túr-tulǵasyn kórip qumarlyǵy artypty. Nápsi boıyn balqytyp, júregin taldyryp, silekeıi shubyrypty. Aqyry jan qumarynyń jebeýinde saǵymyn sýǵa túsirip, Jánibektiń kózine kórinipti.

Saǵymyn kórip áıel zatyna tuńǵysh sańy aýǵan Jánibek batyr ózin baldan tátti, ottan ystyq mahabbat jalynynyń alaýynda turǵandaı sezinipti. Munaranyń aldyna baryp, qyzǵa munaradan túsýdi aıtypty. Munara tóbesinde turǵan qyz:

— Meni óziń alatyn bolsań, túsemin, — depti.

Qyz Jánibekpen osy ýaǵdany úsh ret serttesipti. Qyz munaradan túsip, Jánibektiń aldyna kelip, ıilip taǵzym etipti. Jánibek qyzdy ýaq Barmaq batyrdyń qosyndaǵy óziniń shatyryna alyp kelipti.

«Jánibek Sadyrdyń aımen-kúndeı sulý qalyńdyǵyn oljalap alyp, neke qıdyrǵaly jatyr», — degen habar han Abylaıǵa jetipti.

Han qyz degende qyzynyp, ishi ýdaı ashyp: «Bas oljany maǵan usynbaı, oń tizeme otyrmaı jatyp basyna ma bul meni», — dep býyrqanyp, aıaldamastan, shaqyrtýǵa taqat qylmaı aryp-talyp jetipti de, Jánibekke:

— O, batyr, batyrdan saýǵa, — depti.

— Alyńyz, han, myńy sizdiki bolsyn, biri bizdiki bolsyn! — depti Jánibek.

— Jo, joq batyr, batyrdan saýǵa, jol meniki, — depti Abylaı han.

Oılana qalǵan Jánibek: «Kóre almastyqpen quqaı kórsetip júrgen irgeli el anaý, bastap júrgen óz aldyma qolym joq, jat el, jat jerde Abylaı men Jánibek qalmaqtyń qatynyna talasyp qyzyl sheke bolypty, qyrqysypty» degen ataqqa qalarmyz. «Ulyǵyń saıtan bolsa da, ámárán tut» degen qorytyndyǵa kelip:

— Alyńyz! — depti. Sonda qyz:

— Dat, taqsyrlar! Birneshe aýyz sózim bar ruqsat bolsa, shydasa, han meni alar, — depti.

— Aıtaryńdy aıt, — degende, qyz:

— Oı, Sadyrym, Sadyrym,
Sen óldiń, ketti qadirim.
Sadyrymnyń naızasy
Qaraǵaı boldy, mort boldy,
Jalynǵan Qudaı sart boldy.
Jánibektiń  naızasy
Qaıyń boldy, berik boldy,
Jalynǵan Qudaı serik boldy.
Qashyp edim bytqylǵa,
Qashsam daǵy qoımady.
Qaırandady myqty da,
Qaıran basym qor boldy,
Abylaı degen ıt qulǵa, —

depti. Sonda Abylaı han Jánibekke:

— Bul nemeńe meniń qaı-qaıdaǵymdy qazdyraıyn dep pe ediń? — dep, buıyra pyshaǵyn sýyryp alyp, qyzdyń sanyna salyp qalypty.

Abylaıǵa ashýlanǵan Jánibek:

— Endeshe Sadyryna tıe bersin! — dep qyzdyń basyn qanjarmen shaýyp tastapty.

Keshinde tuńǵysh ret sezimin qytyqtap, qumarlyǵyn qozdyrǵan sulýdyń ashkóz hanǵa ashýlanyp, basyn shaýyp tastaǵany esine túskende denesi bir ysyp, bir sýyp, júregi túrshigip, oılaǵan saıyn ókinip, dóńbekship jatyp ábden qaljyraǵanda uıqyǵa ketipti de tús kóripti.

«El irgesi tynysh, qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalap, maıraǵaıdaı-taıraǵaı zaman bolyp, jasyl shalǵyn kilemniń túgindeı maısaǵa oranǵan sary jaılaýdyń ústi. Jánibekke ákesi Berdáýlet qalyńdyq aıttyryp jatypty. Kúıeýdiń qaıynǵa uryn baratyn ýaqyty bolyp, el-jurt bolyp aqsarbas soıyp, Jánibekti attandyrmaqshy bolyp jatqanda aýyl syrtynda Jánibekke aq kıimdi, aq saqaldy qarıa kezigipti. Ol Jánibektiń qıylyp turyp, ılip bergen sálemin jaqsy qabyldamaı, kúreń qabaq raı bildirip:

— Áı, Jánibek! «Batyr ańǵal» degen, ańǵaldyqtan jastyǵyń jamandyqqa ıterip, aqyl tappaı aqymaqtyq istediń. Oń qolyńa sol qolyń arashasy bolmady. Ol arý áýelde-aq Sadyrǵa emes, saǵan jazylǵan adam edi. Abylaıǵa ashýlanyp aıaýlyńnan aıryldyń! Sen uryn barasyń, jar qushasyń, urpaq kóresiń, ul kórmeısiń, urpaǵyńnan ózińdeı batyr da shyqpaıdy. Bul ókinishke ojarlyǵyńnan óziń kiriptar boldyń, batyrlyǵyń óz basyńmen aıaqtaıdy!» — degende, ashýǵa minip, ashynǵan Jánibek aqyryp túregelipti. Aq saqaldy adam ǵaıyp bolyp- ty.

Ertesi túsin Barmaq batyrǵa aıtqanda, ol: «Tús — túlkiniń boǵy ǵoı», — depti.

Jánibektiń batyr dańqy álemge jaıylyp, dúnıeni dúr silkindirýi osylaı bastalypty. Ojarlyǵy men ańǵaldyǵy alǵash ret Jánibekke ókinishti osylaı arqalatqan eken.

Jánibek ómirinde san ret joıqyn joryqqa attanyp, jeńisti soǵys júrgizipti. Jaýdan beti qaıtyp kórmepti. El úshin erligin aıamapty.

Óz tusynda arysy — qazaqtyń, odan qalsa, kereıdiń joǵyn joqtap, jaýyna ketken esesin múlt ketirmeı qaıyryp alyp otyrypty. Ózi olja alyp, dúnıe múlik jınamapty, baılyq ta izdemepti. Óz otbasynda shákene ǵana miner at, kıer-kıim, isher tamaqtyq dán-dáýleti bolypty. Jánibek turmysta sony qanaǵat etken.

***

Jánibek alǵashqy joryqtan kelgen soń soǵystaǵy batyrlyǵy elin súıindirgen ulynyń ataǵyna Berdáýlettiń tóbesi kókke jetkendeı bolypty. Ulyna dán rıza bolǵan ata-ana shuǵyl árekettenip, qalyń mal júrgizip, qalyńdyq aıttyrypty.

«Joryqqa attanyp joly ashylyp alǵan batyrǵa, aýylda aıaldaýǵa aldanysh bolsyn! «Jaman aıtpaı, jaqsy joq», «Baı bir juttyq, batyr bir oqtyq» degen, tezirek qyzyǵyn kórsek», — dep, kóp uzatpaı Jánibekti qaıynyna urynǵa jiberipti. Qaıyn atanyń aýylyna jaqyndaǵanda, salt boıynsha Jánibekti qara adyrdyń arasyna jalǵyz qaldyryp ketipti.

Buryn kúıeýlikti basynan keshirmegen Jánibek: «endi ne hıkmet bolar eken» dep tolqyǵan oımen ıek artpa kezeńshege shyǵyp otyrypty. Otyryp oıǵa ketipti. Túsine kirgen aq saqaldy qartty, onyń aıtqan sózderin esine alypty. Abylaı hanǵa ashýlanyp basyn alyp tastaǵan qyz kóz aldyna elestepti. «Ol munaradan túserdegi ýaǵda qylǵan shartty sózde turmadyń» dep jazǵyryp turǵandaı sezilip, sondaǵy jaǵdaılar birden-birden kóziniń aldyn kes-kestep ótip jatqan kezde, mushyǵa kelip, ózine qaraı týra umtylǵan aq kımeshek-shylaýyshtary jer soǵyp, qos etekti kólbiregen kóılekteri gúldiń basyn japyryp, teńge-monshaqtary kúnge shaǵylysyp jarqyldap, aq qurt toly tabaqtaryn kótergen qalyń áıeldi abaısyzda kórgende júregi lúpildep, atyna minip, jalt berip artyna qaraı tura jónelgisi kelipti.

Jánibek qaıterin bilmeı oılanyp, qamdanyp úlgergenshe, kilteń jerden umtylǵan jeńesheleri aq jarmanyń astynan alyp, aradaı shýlapty. Jasanǵan jaýdy qynadaı qyryp, qylyshpen jaıpaǵan batyrdyń aq shylaýysh astyndaǵy aıǵaıshýdan tuńǵysh ret seskenýi dep te ataıdy.

***

Jánibek Sadyrdyń qalyńdyǵyn sert berip, munaradan túsirip alǵannan keıin, Abylaı hannyń ishtarlyq istep basymdylyq jasaǵanyna narazy bolypty.

Abylaı han Jánibektiń bas oljany tapsyrmaǵanyna, qyzdyń sóıleýine ruqsat berip, ózi ıanattaǵanyna ol qyzdy tiri qaldyryp, sazaıyn tarttyryp, óziniń úkim kesýine qaratpaı basyn kesip tastaǵanyna narazy bolypty. Osyndaı sebepterdiń nátıjesinde bir-birine ashyq aıtpaǵanymen, Abylaı han men Jánibek batyrdyń arasynda qyrǵı qabaqtyq ómir súripti.

Jánibek balalyqtyń taby ketpegen balań oımen áke-sheshesiniń qalyńdyq aıttyryp, kelin túsirip, otaý tigý arman-tileginiń qyzyq dýmanynda júrip, ózi bastap joryq jasaıtyn qol uıymdastyra almaǵan kezinde Abylaı han ekinshi retki soǵys joryǵyn bastapty.

Aıǵaı shyqsa, delebesi qozatyn, joryq dese, joıqyn kúsh denesine syımaıtyn Jánibek batyr taǵy da kók saýytyn kıip, kók dónenin minip, aq almasyn jarqyldatyp, qara tamaq naızasyn qolyna alyp, sadaǵyn moınyna asyp, qoramsaǵyn salpyldatyp attanypty.

Jyl boıy qyzdy aýylǵa qyryndap, qalyńdyq oınap, qatyn alý jolynda qaıtaýylǵa túsip, sarpaldań kórgen kók dónenniń kúıi tym tómen bolǵandyqtan, aılyq jolǵa jete almaı aryqtapty. Abylaı han Jánibektiń atynyń aryqtaǵanyn kóre tura, aıaldaıtyn raı bildirmepti.

Abylaıdyń nıetin tanyǵan Jánibek:

— Baq qonyp, taqqa mingen qadirli hanymyz Abylaı, «Qara qazan, sary balanyń tileýi bir», irgemiz bólinbegen, qanymyz bir qazaqpyz. Dám-tuzymyz — tirligimizdiń kepili. Meniń atym aryqtady. Sen kemdi kún tosyp, kúsh-kólikti tynyqtyrsań bolmaı ma? Kók dónen birneshe kún ottasa, bir joryqqa jarar edi. Birge júrsek bolmas pa edi, — dep talap qoıady.

Sonda Abylaı mańǵaz otyryp, mańyzdana sóılep:

— Kóz ushynda kóringen ana shoq qamysqa barsań, sol jerdiń ranoty kúshti. Oǵan baryp ottaǵan at úsh kúnde qabyrǵasyn jabady, úsh kúnnen assa, semirgen at qulanǵa ilesip ketedi. ýaqyp bol! Atyń semirgen soń artymnan kelersiń, — depti.

Sonda Jánibek jer qaıysqan Abylaı hannyń jasaǵy qalyń qolǵa aıǵaı salyp:

— Ulyńnyń uly, qyzyńnyń qyzyna aıtyńdar! «Tórege ergen erin arqalaıdy», — degen eken.

***

Joryqqa attanǵan qalyń qoldan Jánibektiń qasynda qalǵan ózi shamalas myqty, aqyldy, oıly, sheshen atalyp júrgen bir ǵana jigit eken, sol ekeýi shoq qamysqa taıaǵanda kók dónende Jánekeńdi alyp júrer qaýqar qalmapty. Jánibek joldasyna: «Men osy jerde qalaıyn, sen kók dónendi jetelep, shoq qamysqa bar da attardy ottat, biraq myqty bol!» — dep bitken saýyt-saımanyn atymen birge jiberip, sadaǵyn ǵana alyp qalypty. Jánibek jaıaý turǵylarǵa shyǵyp, jan-jaǵyna kóz jiberip, jer taza dep mejelep, bir turǵyǵa kelip jatyp uıyqtapty.

Joryqqa attanǵan shyn batyrdyń jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeıtindigi, kúndiz kúlki, túnde uıqy umyt bolatyndyǵy tabıǵı emes pe?! Jánibek uzyn kúnderden bergi uıqyny jıyp bir qandyryp almaqshy bolyp jantaıa qalsa, tótenshe tátti, qatty uıqyǵa ketipti. Sol uıyqtaǵannan mol uıyqtapty. Uıqydan oıanyp jan-jaǵyna qarasa, bir úıir qulannyń artynda bir kók tulpar erip bara jatypty. Qatty uıqydan bylshyq basqan kózin jýan judyryǵynyń syrtymen súrtip-súrtip jiberip naqtap qarasa, aına qatesi joq óziniń kók dóneni, qalar emes qulanǵa erip barady. Shydaı almaı ketken Jánibek: «dyr-dyr!» dep aıǵaı sala umtylypty. Eńisteı júgirip bir talaı jerge barǵan Jánibek alqyna dem alyp, aıańdapty. Adyrly buıratty qumaıtty osyltyp kóldeneń ótken bir jaıaýdyń izi kez kelipti. İzdi kórip tańyrqaǵan Jánibek abaılap qarap, jaıaýdyń izine óz tabanyn salyp kórse, álgi óz tabanynan uzy- ny bir kez, kóldeneńi jarym kez artyq bolyp shyǵypty. Osynaı alyp tabannyń izin kórgende Jánibektiń júregi lúpildep, bul qandaı ǵalamat, erterekterde aıtylatyn dıý degen osy bolmasyn dep seskenipti. Buny halyq ańyzynda: «Jánekeńniń ekinshi seskenýi» dep ataıdy.

Aqyry Jánibek «Allaǵa táýekel!» dep júregin toqtatyp, ańǵaldyqty aqylǵa buısundyryp, joıqyn izdi óksheleı qýyp kele kelse, bir tóbeniń ústinde aldyńǵy jaǵyna kún salyp qarap otyrǵan «bir túbeni» kóripti. Ne bolsa da táýelkelge basqan jáne keń ózi shyqqan tóbede turyp, «jaýyryn ortanyń tósi, óler jeriń osy ǵoı» dep, qulashtasyp turyp sadaǵyn tartyp qalypty. Sonda álgi japandy kóńirentip, jerdi titir etken ishti bir ún ishinde ystyǵy tóbeden asa, ústińgi «tóbe» etbetinen qulap tústi. Sálden soń baryp, qulaǵan «tóbeniń» qarý-jaraǵyn alyp, mańdaı terin sypyryp, aýyr demin alypty. Basqa aıdaryn isemedep órgen, mańdaıy kezge taıaý, eki kózi tostaqandaı alyp deneli qalmaq batyr eken. Seskengen kóńili ornyqqan Jánibek kók dónen ketip bara jatqan baǵanaǵy baǵytqa qarasa, qulanmenen birge qyzyl qaqtan sý ishken kók dónen shalǵynǵa ottap ketip bara jatypty.

«Iapyraı, bul ıt qulanǵa erip, jaıaý tastap ketetin boldy- aý!» degen Jánibek, úsh ret «dir-dir» dep qatty aqyrypty. Biraq ony kók dónen eleń qurly kórmegen soń, yzaǵa býlyqqan Jánibek:

«Eń jamany — jaýǵa bara almaı qalarmyn, jaıaýlasam da kereıdi taýyp alarmyn, Jánibektiń aty qulanǵa ilesip ketip, ózi jaıaý qalypty degizgenshe», — dep, kózdep turyp sadaqpen tartyp qalypty. Sadaqtyń oǵy qos ókpeden óte shyqqan kók dónen yshqynyp baryp ekpetinen túsipti. Ataryn atsa da, kók dónenge ishi ashyp ketken Jánibek óshirtip kelip, bas salyp basyn qushaqtapty da:

«Naǵashy atam yqylasymen bergen janýarym-aı! Sen Aljastyń ba? Men qatelestim be?» — dep kók dónendi qımaı, ishin jaryp, ishek qaryn, ókpe-baýyryn alyp tastap, qos keýdesine kirip úsh kún jatypty. Aqyry kók dónendi baǵýǵa ketken serigi esine túsip, «bıshara aırylyp qalyp júr-aý, búıtip jatqanym bolmas, ony taýyp alyp, aqylǵa keleıik», — dep oılapty.

Kók dónenniń keýdesinen shyǵyp, basyn kóterip alyp shoq qamysqa kelipti. Kelse, joldasy óz atyna qosyp kók dónendi baǵyp jatypty. Kók dónen jyra salyp, baýyrynan jarap turypty. Buny kórgen Jánibek tótenshe qýanyp, kók dónenniń basynan quıryǵyna deıin sylap-sıpapty  Kóterip kelgen kók tulpardyń basyn, kók dónenniń basymen salystyrǵanda oryndyǵy bir kez, shyqshyty jarty kez artyq shyǵypty. Sóıtse, qulanǵa ergen kók tulpary Janekeń kók dónenim dep qata tanypty. Ol Jánibek óz qolymen kelmeske ketirgen qalmaq batyrdyń kerigi eken.

Aman-esen serigimen ushyrasyp, baýyrynan jaraǵan kók dónenine taqymy tıgen Jánekeń árqıly oıǵa ketip, aqyry: «Jánibek aty aryqtap Abylaı hannyń jurtynda jolda qalypty, sodan aıaqsyz óz ó beti qaıtyp kelipti degizgenshe, Abylaı hanǵa erligimdi bir kórseteıin», degen bekimge kelipti.

Birqansha kún sherý tartyp uzap ketken Abylaı handy joldy etip, sýyt júrip Jánibek batyr qýyp jetip, qarasyn kórgen soń, aıaldapty.

Abylaı han qalyń qolmen kúndiz sherý tartyp, túnde jatady. Jánibek túnde júrip, kúndiz dem alady. Abylaı hannyń tańda attanǵan jurtyna Jánibek kún shyǵa kelip dem alady.

Bir kúni shoqpar tastyń asty, shıli ózektiń basy qyshmaly bastaýǵa kelip túsip, shaılanyp alyp, attaryn bekitip otqa qoıyp, er-toqymyn jastanyp, kıimin sheship astyna salyp, jeıdesheń, dambalshań shalqasynan túsip uıyqtap jatqan Jánibektiń aıaǵynan órlegen oqtaýdaı sýyq dene shyrt uıqynyń shyrqyn buzyp, keýdege kelip toqtaǵandaı bolady. Uıqy ishinde sezimi sekem alǵan Jánekeń ózin qozǵaltpaýǵa barynsha tyrysyp, aqyryn ǵana kirpigin ashyp, sańlaý shyǵaryp qarasa, joıan qara shybar jylan basyn qaıqańdatyp, tilin jalańdatyp turǵanyn kórdi de, «myna kápir jazym erte me eken?» degen oıǵa kelip denesi túrshigip, júregi qubylyp qaldy. Muny halyq ańyzynda Jánibektiń 3-seskenýi dep ataıdy.

Qalt oılana qalǵan Jánibek: «Ystyq kúnde sýsap kelgen haıýan bastaýdan sý iship, shólin qandyrǵannan keıin damyldaıtyn ininiń aýyzyna men jatyp alǵan sıaqtymyn. Aýyzymdy ashyp, tynysh jataıyn da, kire bergende shaınap, búrkeıin», — degen bekemge keldi de, aýyzyn ashady. Naq Jánekeńniń oılaǵanyndaı jylan tilin tartyp, aýzyn jaýyp, eńkeıip kelip aýyzyna basyn suqqan zaman, ashýly Jánekeń qarysh etkizip jylannyń basyn moıynynan tisimen qyrqyp, búrkip jiberipti. Jan úzerde jylannyń sabalaǵan quıryǵy tıip Jánibektiń serigi shoshyp, atyp túregeldi.

Jánibek te basyn kóterip:

— Shoshyma, atyńdy ákel! Abylaıǵa jaý qara shybar jylandaı qadalǵan eken, tez baralyq! — deıdi.

Jánibekter atqa mingende tús qaıtyp qalǵan eken. Aıtqandaı, eki bel asqan soń-aq eki tóbege jınalǵan qalyń qara shubyr jasaqty kórdi. Andaıdan jaqyndap kelgen aralyqqa deıin jekpe-jektiń maıdanyna shyqqan jalǵyz adamǵa ekinshi toptan jan shyǵyp qarsy bara almaıdy. Jánibek jaqyndap kelgende, jekpe-jektiń maıdanynda aıqýlaqtanyp esirip turǵan, ismedep turyp altyn men aıshyqtap, kúmispen noqalap tastaǵan, kúnge shaǵylysqan saýyttyń saǵymy kózdi taıdyryp, bet qaratpaı jasqandyryp turǵan qalmaqtyń batyry eken.

Júregi ustamnyń qashanda sózi óktem keledi. Qazaqshylap qazaqty barynsha ǵıanattap jatqanyn estigende, qany qyzyp, qaıraty tasyp, qańtardaǵy býradaı burqyldap, ózin toqtata almaǵan Jánibek aıaldaýǵa mursa qylmaı, «Abaq! Abaq! Qazaq! Qazaq!» dep aıǵaılap uran salyp, jekpe-jekke barady.

Sóıtse, Abylaı han bastaǵan qoldyń ishindegi batyrlardyń ataqtylary jekpe-jekke shyǵyp, ómirge máńgi qosh aıtypty. Qalǵandardyń ishinen jekpe-jekke barýǵa batyldyq etetin eshkim bolmaı, Abylaı hannyń basyna kún týyp turǵan kezi eken.

Apat tóngende Abylaı hannyń mańdaıynan aqqan ter pushpaǵyn jýyp turypty.

«Qalmaqtyń batyryna «Qazaq!» dep qarsy jaqtan bireý kelip saıysyp jatyr, Jánibek batyr ma eken? — degen habar Abylaı hanǵa tıgende, Abylaı han qaryǵyp túsip:

— Ia, Alla! Qazaqqa jeńisti násip qyl! Jánibektiń janyna jar bola kór! — dep astyndaǵy atyn aıtyp, baýyzdap jibergen eken.

Jánibek qalmaqtyń qanquıly batyryn jer túbindegi jeti ákesine jiberip, «Qazaq!», «Abaq!», «Jeke!» dep aspandy jańǵyrtyp aıǵaı salǵanda, jekege shyqqandy qoıyp, qalmaqtyń qalyń qoly qaltyrap-dirildep, artyna qaraı almaı, tyrym-tyraqaı qasha jónelipti.

Aq týyn aspanǵa kóterip, aq almasyn jarqyldatyp, qara tamaq, kók naızasyn kólbeı bulǵap, qalmaqty qynadaı qyryp, qanyn sýdaı aǵyzyp, «Ata-babamyzdyń qalmaqqa ketken kegin alaıyq!» — dep aıǵaı-súren salypty.

Jánibektiń daýysy jeńis dabylyn qaǵyp, búkil qazaq qoly qalmaqqa qaraı at qoıyp, lap beripti. Qol quryshy qanyp, qandy kegi tarqaǵansha qalmaq jasaǵyn qyryp, elin baǵyndyryp, qarýsyzdandyryp, bul óńirdiń qalmaǵyn qazaqtyń betine qaraı almaıtyndaı etip baryp, toqtapty.
 

Oqýǵa keńes beremiz:

Abylaı hannyń Jánibekti synaýy

Jánibektiń qartaıǵan kezinde keshirmelerin eske alýy

Jánibek batyrdyń Abylaıdyń oń tizesinen oryn alýy

---