InfoHub Logo

Janqoja Nurmuhameduly (1774, qazirgi Qyzylorda obl. Qazaly aýd. Aryqbulaq a. — 1860, Qyzylqum) — batyr. Syr boıy qazaqtarynyń Hıýa, Qoqan handyqtarynyń ezgisine jáne Reseı otarshylaryna qarsy ult-azattyq kóterilisiniń basshysy. 19 ǵ-dyń 20-jyldarynan bastap Syr boıy men Aral teńiziniń shyǵys jaǵalaýyn qonystanǵan qazaqtarǵa óz ústemdigin júrgize bastaǵan Hıýa, Qoqan handyqtary 1830 — 40 Janqoja jergilikti halyqqa óktemdigin odan ári kúsheıtti. Hıýa handyǵy Jańadarıa, Qýańdarıa, Qyzylqumnan ótip, Qoskorǵan, Aral teńizine deıingi aralyqtaǵy Syr boıyndaǵy qazaqtarǵa shapqynshylyqtar jasap, maldaryn barymtalap, áıel, bala-shaǵalaryn tutqynǵa alyp ketip otyrdy.

Qoqandyqtar shekara bekitip, ákimsh. quryp, 1817 jyldan bastap salyna bastaǵan bekinisterinen árkez jasaqtar shyǵaryp, beıbit eldi shaýyp, alym-salyq jınap ketip turdy. Osyndaı zorlyq-zombylyqtan japa shekken qazaqtar, jastaıynan ádildigimen, batyrlyǵymen elge tanymal bolǵan Janqojanyń tóńiregine toptasty. Janqoja 17 jasynda Kishi júz quramyndaǵy álimuly taıpasynyń jergilikti rýlary saılap alǵan Qylyshbaı hannyń Hıýa bekinisine jasaǵan joryǵy kezinde jasaqqa eleýsiz erip baryp, eshkimge des bermeı turǵan qaraqalpaq batyry Tyqyny jekpe-jekte óltiredi. Osy joryqta ádiletsizdigi úshin Qylyshbaı hannyń ózine de qol jumsaıdy. Bul kezderde Janqoja aýyly Qaraqumdy jaılap, Yrǵyzdy qystaǵan.

Qoqan handyǵynyń Sozaq bekinisine ornalasqan ákimderiniń jergilikti halyqqa salynatyn alym-salyqtan tys kórsetken zorlyqtary qazaqtardyń bas biriktirip, bul qamalǵa shabýyl jasaýyna sebepker boldy. I.V. Anıchkovtyń málimeti boıynsha, Qoqan ákimi Dáýren Sozaq q-nyń bekteri Otynshy, Sýshymen birigip, Sarman bıdi óltiredi. Sozaqta turatyn Qurman bı arasha túsýdi ótinip, Janqojaǵa arnaıy habar jiberedi. Janqoja elden qol jınap, Sozaqqa joryqqa attanyp, jolda Jańaqorǵan, Jelek bekinisterindegi qoqandyqtardy qýady. 1830 jyldyń kúzinde Sozaq bekinisin qorshaýǵa alyp, kómekke kelgen qoqandyq Taǵan palýandy jekpe-jekte qolǵa túsiredi. Odan soń Janqoja jasaqtarymen bekinistiń darbazasyn buzyp kirip, Sozaqty basyp alady. Qoqan bekteri Otynshy men Sýshyny qolǵa túsirip, balasyn óltirgen óteýi úshin Qurman bıge tapsyrady. Keıbir derekterge qaraǵanda, Janqoja Qoqan handyǵynyń Shymqorǵan, Qosqorǵan, Kúmisqorǵan tárizdi bekinisterin de talqandaıdy. Hıýa handyǵy Allaqul hannyń tusynda 1835 Janqoja Kýandarıanyń batysyndaǵy Qurtóbe degen jerge bekinis salyp, onda 200 ásker ustaıdy. Janqojaǵa arqa súıep, alym-salyq tóleýden bas tartyp, Hıýa begi Babajannyń ozbyrlyǵyna kónbeı júrgen Syrdyń tómengi saǵasyndaǵy qazaqtardy tártipke keltirý úshin túrikmen Aımumamed palýandy jasaqtarymen jiberedi. 1836 Janqoja Aqırek degen jerde elge tizesi batqan osy Aımuhamed palýandy Janqoja jekpe-jekte óltiredi. Basshysy mert bolǵan palýannyń jasaqtary bas saýǵalap qashýǵa májbúr boldy. Janqoja budan keıin de Syr boıyndaǵy qazaqtardy hıýalyqtardyń ezgisinen qutqarý úshin, olardyń bekinisterine jıi-jıi shabýyl jasap otyrdy. Onyń bul joryqtary nátıjeli bolyp, Hıýa bekinisteri kóp shyǵynǵa ushyrady.

1845 jyldyń kókteminde Hıýa handyǵy Syr boıyndaǵy qıraǵan bekinisterin qalpyna keltirý úshin 200 jasaq attandyrady. Janqojanyń jigitteri bularmen urys salyp, keri qaıtarady. 1847 Janqoja kóktemde Hıýa begi Ýaıys-Nıazdyń áskeri Atanbas, Aqırek, Qamystybasty jaılap otyrǵan qazaqtarǵa shabýyl jasap, 1400 úıdi oırandap, tonap ketedi. Osy jyldyń tamyz aıynda Hıýa begi Qojanıaz bastap, qazaq sultandary Janǵazy Sherǵazıev pen Elikeı (Ermuhamed) Qasymov qoshtaǵan shapqynshylar qazaq aýyldaryn taǵy da tonaýǵa ushyratady. Hıýalyqtardyń mundaı shapqynshylyǵy bir jylda birneshe ret qaıtalanady. Tonaýǵa ushyraǵan elin qorǵaýǵa Janqoja 700 sarbazben qarsy shyǵady. Quramynda eki myń áskeri bar hıýalyqtar Jańaqala bekinisiniń tóńiregine shoǵyrlanady. Janqojaǵa Reseıdiń Raıym bekinisiniń bastyǵy Erofeev bastaǵan otrád kómekke kelip hıýalyqtardy birge talqandaıdy. 1847 Janqoja Raıymǵa kelip, bekinis sala bastaǵan Reseı áskerlerine Janqoja qarsylyq kórsetpedi. Sol kezdegi Orynbor gen.-gýbernatory V.Obrýchevpen jolyǵyp sóılesken Janqoja onymen orys áskeri jergilikti halyqtyń tynyshtyǵyn buzbaıtyndyǵyna jáne hıýalyqtardyń shapqynshylyǵynan qorǵaıtyndyǵyna kelisedi. Biraq keıin is júzinde kerisinshe bolady. Patsha sheneýnikteri men áskerleri aýyq-aýyq eldiń tynyshtyǵyn buzyp, bul kezde egde tartyp otyrǵan Janqojaǵa da maza bermeıdi. Orynbor shekaralyq komısıasynyń Syrdarıa júıesi boıynsha ókili I.Osmalovskııdiń kómekshisi bolyp esepteletin tilmash Muhammedhasan Ahmerov para jınaýǵa shabarmandaryn Janqoja aýylyna jumsaıdy. Janqoja olardy “orys zańynda mundaı salyq múlde joq” dep kýyp jiberedi. Mundaı keleńsiz qubylystarǵa ashýlanǵan Janqoja kóteriliske shyǵýǵa májbúr bolady.

1856 Janqoja jeltoqsannyń sońǵy kúnderinde kóterilisshiler Qazalyny qorshaýǵa aldy. Qaratóbe mańyndaǵy L.Býlatovtyń otrádyna birneshe ret shabýyl jasady. Kóterilistiń bas kezinde Janqojanyń 1500-den asa sarbazy bolsa, 1857 Janqoja qańtarda olardyń sany 5000- ǵa jetti. Jaǵdaı Orynbor gen.-gýbernatory V.A.Perovskııdi qatty alańdatty. Ol gen.-maıor Fıtıngoft bastaǵan 300 atty kazak, 320 jaıaý ásker, 1 zeńbirek, t.b. qarýlarymen qosa sultan Elikeı Qasymov bastaǵan birneshe júz kazak jasaǵy bar jazalaý otrádyn attandyrady. Eki jaq Aryqbalyqtyń tusynda kezdesip, birneshe dúrkin shaıqas boldy. Baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan jazalaýshy otrádqa kóterilisshiler qarsy tura almaı, sheginýge májbúr boldy. Eki kún boıy izine túsken jazalaýshy otrádtyń kózine kórinbeı, kóterilisshiler Qyzylqumǵa oıysyp ketti.

Jazalaýshy otrád jolda kezdesken qazaq aýyldaryn shaýyp, tonaýshylyqqa ushyratty. Fıtıngoft bastaǵan jazalaýshy otrád aqpan — naýryz aılarynda kóterilisshi halyqqa qarsy taǵy birneshe ret joryqqa shyǵyp, qazaq aýyldaryna adam aıtqysyz jaýyzdyqtar jasady. 1856 — 57 Janqoja qazaqtardan tartyp alynyp eseptelmeı, talan-tarajǵa túskendi qospaǵanda, 79567 somnyń maly satyldy. Kóterilis jeńilis tapqannan keıin Janqoja satqyndyq jasaǵan rýbasylary men elaǵalaryna renjip, Daýqara jaqqa, odan Buhar handyǵy jerindegi Erler taýyna jalǵyz ketip qalady. Eki jyldan soń qaıta oralyp, Qyzylqumda jalǵyz otyrǵan Janqojany Elikeı Qasymov bastaǵan kazak otrády kelip óltirip ketedi.

Janqoja batyr — 19 ǵasyrdyń orta shenindegi Syr boıy qazaqtarynyń Hıýa, Qoqan otarshyldyǵyna qarsy kúresin sýretteıtin jyr. Aıtýshysy — Mysabaı jyraý, ol Qazaly mańyndaǵy Qarakól eldi mekeninde turǵan. Jınaýshysy – I. V. Anıchkov. Ol Sankt-Peterbýrg ýnıverseteti shyǵystaný fakúltetiniń túlegi, Syrdarıa gýbernıasynyń ár túrli aımaqtarynda sot qyzmetin atqarǵan, Orynbor, Túrkistan ǵylym qoǵamdarynyń beldi múshesi bolǵan. Anıchkov jyrdy 1893 jyly qaǵazǵa túsirip, keıinnen «Qazan ýneversıtetiniń arheologıa, tarıh, etnografıa qoǵamynyń habarshysynda» jarıalanǵan. Shyǵarmada Syrdyń tómengi aǵysyndaǵy qazaqtardyń Hıýa handyǵyna, ásirese, Babajan sartqa qarsy kúresi jyrlanady. Janrlyq turǵydan kelgende bul tarıhı jyr.

Onda Kenesary, Tólek, Arynǵazy, Eset, Beket, Babajan, t.b. tarıhı tulǵalar men Úrgenish, Buhara, Raıym sekildi jer-sý ataýlary kóptep kezdesedi. Jekelegen rý attary da kórinis tapqan. Mysabaı jyraýdan jazylǵan osy jyr úlgisin Sáken Sefýllın «Jańa ádebıet» jýrnalynyń 1926 jylǵy 5-sanynda arab árpimen jarıalanǵan.

«Janqoja jaıly óleń» dep atalǵan jyrdyń osy úlgisi Talǵat Qońyratbaevtyń «Ertedegi eskertkishter» (1996) atty zertteýinde qaıta basylǵan. Qazaqstannyń orta ǵylymı kitaphanasynda «Janqoja batyr» jyrynyń birneshe úlgisi saqtalǵan. Olar «Janqoja batyr», «Janqojanyń tarıhı», «Janqoja batyr men Babajan sart». Aıtýshylary – Mysabaı, O. Sultanov, L. Shańǵytbaev. Bul nusqaýlardyń bireýi qara sózben, ózgeleri óleńmen jazylǵan. Jınaýshylary – M. Ahmetov, Baımuhambetov, S. Bólekpaev, K. Kóregenov, Qalıjanov, Q. Sultanov, N. Qarabatyrov.t.b.

Janqoja batyr aýyly – Qyzylorda oblysynyń Qazaly aýdanyndaǵy aýyl, Aryńbalyq aýyldyń ákimshilik okrýginiń ortalyǵy. Aýdan ortalyǵy-Qazaly qalasynan soltústikke qaraı 12 kılometr jerde, Syrdarıa jaıylmasynyń qamys, quraq basym ósken shalǵyndy sortan topyraqty shóldik beldeminde ornalasqan. Turǵyny 1,7 myń adam (1999). 1962-1997 jyly Qazaqstannyń 40 jyldyǵy atyndaǵy Qarakól keńsharynyń ortalyǵy boldy. Onyń negizinde 1997 jyldan Janqoja batyr aýylynda jáne okrýgine qarasty Sháken, Shıeli, Shalqum aýdandarynda sharýa qojalyqtary jumys isteıdi. Okrýgte 4 mektep, bala-baqsha, kitapqana, mádenıet úıi, dárigerlik ambýlatorıa jáne 2 feldshir-akýsherlik pýnkt bar. Turǵyndary kórshi eldi mekendermen avtomobıl jolymen qatynasady.

---