Jaryqtyń qasıetteri. Jaryq jyldamdyǵy. Jaryq kózderi
Mańǵystaý oblysy, Jańaózen qalasy,
№15 orta mekteptiń fızıka páni muǵalimi
Konysbaeva Merýert Saparbaevna
Sabaqtyń taqyryby: Jaryqtyń qasıetteri
§ 61. Jaryq. Jaryq jyldamdyǵy. Jaryq kózderi
§ 62. Kún – juldyz.
Sabaqtyń maqsaty:
Jaryq, jaryq kózderi, jaryq jyldamdyǵy, Kúnniń qurylysy týraly maǵlumat berý;
Bilimdiligi: álemniń tirshiligi úshin jaryqtyń alatyn orny týraly ózindik oı qorytý, bilimderin tereńdete túsý;
Damytýshylyǵy: oqýshylardyń oı - órisin damytýǵa, óz betimen izdenýge, qorytyndy jasaýǵa mashyqtandyrý;
Tárbıeligi: synypta jaýapkershilikti sezine otyryp jumys jasaýǵa, óz joldasynyń pikirin tyńdaýǵa tárbıeleý;
Sabaqtyń tıpi: Jańa sabaq
Sabaqtyń ádisi: jeke, toppen jumys
Oqytý ádisi: túsindirmeli, suraq - jaýap, tanymdyq oıyndar
Pánaralyq baılanys: jaratylystaný pánderi
Sabaqtyń kórnekiligi: tirek - syzbalar, úlestirmeli kespe qaǵazdar, elektr shamy, Jer men Aı, Kún jáne ǵalamsharlardyń maketi.
Qoldanylatyn tehnologıa: Syn turǵysynan oılaý, deńgeılik jáne damyta oqytý tehnologıasy
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý bólimi.
Amandasý, oqýshylardy túgendeý
Erejeler:
Tynyshtyq, tártip saqtaý. Birin - biri syılaý
Toptarǵa bólý «Kún. Jer. Aı»
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý. § 59, 60
«Oı qozǵaý» strategıasy
test jumysyn berý
1. Magnıt órisin ózgertkende, elektr togy paıda bolady. Bul qubylys qalaı atalady?
a) elektr órisi
á) Elektrmagnıttik ındýksıa qubylysy
b) magnıt órisi
2. Elektromagnıttik ındýksıa qubylysyn ashqan kim?
a) Andre Marı Amper
á) Aleksandro Vólta
b) Maıkl Faradeı
3. “Indýksıa” latyn tilinen aýdarǵanda qandaı maǵyna beredi?
a) magnıt
á) baǵyttaý
b) ındýksıa
4. Mehanıkalyq energıany elektr energıasyna aınaldyrtyn mashına
a) transformator
á) generator
b) rotor
5. Kerneýdi arttyrýǵa jáne kemitýge arnalǵan qural qalaı atalady?
a) transformator
á) generator
b) rotor
İİİ. Jańa sabaq.
Jaryq jáne jaryq qubylystary týraly ilimdi fızıkanyń optıka (grek sózi, kórinetin, kórýge bolatyn degendi bildiredi) dep atalatyn bólimi qarastyrady.
Jaryq neni bildiredi?
Jaryq – zattyń bólshekteriniń tabıǵatynan bólek, tabıǵaty erekshe bólshekter aǵyny bolyp tabylatyn fotondar aǵyny.
Fotondar aǵyny energıany jaryq kózderinen jaryqtalǵan denelerge jetkizedi. Bul energıany jaryq energıasy nemese jaryqtyń sáýle shyǵarý energıasy dep atalady.
Fotondar jyldamdyǵy jaryqtyń taralý jyldamdyǵy bolyp tabylady. Jaryq jyldamdyǵy ár túrli zattarda túrlishe bolady. Tájirıbe arqyly vakýmdegi jaryq jyldamdyǵy s - 300 000 km/s - qa teń. Mundaı jyldamdyqpen birde – bir dene, birde - bir zattyń bólshekteri qozǵala almaıdy.
Vakýmde s=300 000 km/s
Aýada s= 299 711 km/s
Sýda s=225 000 km/s
Shynyda s= 200 000 km/s
Vakýmdegi jaryq jyldamdyǵy – tabıǵatta múmkin bolatyn úlken jyldamdyq. Jaryq kózderi – jaryq shyǵaratyn deneler.
Ǵalamdaǵy negizgi jaryq kózderi - juldyzdar. Barlyq juldyzdardyń ishinen ózimiz onyń dóńgelegin kóre alatyn Kún - bizge eń jaqyn juldyz. Kún kádimgi juldyz, sondyqtan ony jalpylama zertteý juldyzdar tabıǵatyn túsinýge kómektesedi. Kúnniń massasy Jerdiń massasynan 333000 ese úlken.
Kún - ózdiginen sáýle shyǵaratyn zor energıa kózi. Ol kún júıesindegi barlyq denelerge sáýle shyǵarý arqyly kúshti áser etedi; olardy qyzdyrady, planetalar atmosferasyna áser etedi. Jerdegi tirshilikke qajetti jaryq pen jylý beredi, barlyq ósimdik pen janýarlar áleminiń ómir súrýin qamtamasyz etedi. Kún energıasynyń biraz bóligi tas kómir, munaı jáne basqa paıdaly qazbalar túrinde Jer astynda saqtalǵan.
Barlyq juldyzdar sıaqty Kún - qyzǵan gaz shary negizinen, ol gelıı qospasy (10 paıyz) bar sýtekten turady.
VI. Sabaqty bekitý 1. Syzbany toltyrý
«Kún» tobyna - Lúmınesensıalyq jaryq kózderi
«Jer» tobyna - Shaǵylǵan jaryq kózderi
“Aı” tobyna - Derbes jaryq kózderi
2. Kún - Jer baılanystary
3. Ótilgen taqyryptardan deńgeılik esepter sheshý
Deńgeılik esepter shyǵarý
I deńgeı
1. Ótkizgishtiń ushtaryna túsirilgen kerneý 5B, odan ótken zarád 100 Kl.
Toktyń jumysyn tabyńdar.
2. Kedergisi 20 Om, tok kúshi 5A qyl symda 100s - ta qansha jylý mólsheri
bólinedi?
II deńgeı
1. Tok kúshi qandaı 1Amper bolǵanda 10 sek ishinde elektrolıttik vananyń katodynda qansha kg mys bólinedi(k=3, 3*10 7kg/Kl )
2. Elektrolıt arqyly 1 saǵ boıy 1A toq júredi. Katodta bólingen kúmistiń massasyn anyqtańdar
III deńgeı
1. Jumysy 400Dj tok kúshi 40A ótkizgishtiń 3mın ishindegi kedergisi.
2. Metal zattardy myryshpen qaptaý kezinde 1 saǵat ishinde qansha kg myrysh bólinedi, eger qospaǵa 2V kerneý, al onyń kedergisi 4Om berilse
4.“Báıge” jarysy. Sharty: Attardyń artyndaǵy suraqtarǵa jaýap berý arqyly úsh top jarysady. Jaýap bergen toptardyń attary alǵa qaraı jyljıdy.
“Kún” tobyna
- Bizge eń jaqyn juldyz ata? (Kún)
- Jaryq qońyzdary, teledıdar ekrany, tamyrdyń shirindileri, sýdyń tereń qabatynda júzetin balyqtar, t. b. sıretilgen gaz qaı jaryq kózine jatady? (plazmalyq)
- Kún jeli dep atalatyn ystyq qaı jaryq kózderine mysal bola alady? ( lúmınesensıalyq)
«Jer» tobyna
- Kúnniń bizge kórinetin bóligi qalaı atalady? (fotosfera)
- Kún betindegi fızıkalyq turaqtynyń máni (274 N/kg)
- Sońǵy derekter boıynsha kúnniń jasy neshede? (5 mld.)
“Aı” tobyna
- Vakýmde jaryq qandaı jyldamdyqpen taralady?(s= 300 000 km/s)
- Tabıǵattaǵy múmkin bolatyn eń úlken jyldamdyq qaıda? (vakýmde)
- jaryq kózderi neshe topqa bólinedi?( eki, derbes jaryq kózderi, shaǵylǵan jaryq kózderi)
5. Úlestirmeli kespe qaǵaz berý.
V. Qorytyndylaý.
Tolyq nusqasyn júkteý
Slaıdyn júkteý
№15 orta mekteptiń fızıka páni muǵalimi
Konysbaeva Merýert Saparbaevna
Sabaqtyń taqyryby: Jaryqtyń qasıetteri
§ 61. Jaryq. Jaryq jyldamdyǵy. Jaryq kózderi
§ 62. Kún – juldyz.
Sabaqtyń maqsaty:
Jaryq, jaryq kózderi, jaryq jyldamdyǵy, Kúnniń qurylysy týraly maǵlumat berý;
Bilimdiligi: álemniń tirshiligi úshin jaryqtyń alatyn orny týraly ózindik oı qorytý, bilimderin tereńdete túsý;
Damytýshylyǵy: oqýshylardyń oı - órisin damytýǵa, óz betimen izdenýge, qorytyndy jasaýǵa mashyqtandyrý;
Tárbıeligi: synypta jaýapkershilikti sezine otyryp jumys jasaýǵa, óz joldasynyń pikirin tyńdaýǵa tárbıeleý;
Sabaqtyń tıpi: Jańa sabaq
Sabaqtyń ádisi: jeke, toppen jumys
Oqytý ádisi: túsindirmeli, suraq - jaýap, tanymdyq oıyndar
Pánaralyq baılanys: jaratylystaný pánderi
Sabaqtyń kórnekiligi: tirek - syzbalar, úlestirmeli kespe qaǵazdar, elektr shamy, Jer men Aı, Kún jáne ǵalamsharlardyń maketi.
Qoldanylatyn tehnologıa: Syn turǵysynan oılaý, deńgeılik jáne damyta oqytý tehnologıasy
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý bólimi.
Amandasý, oqýshylardy túgendeý
Erejeler:
Tynyshtyq, tártip saqtaý. Birin - biri syılaý
Toptarǵa bólý «Kún. Jer. Aı»
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý. § 59, 60
«Oı qozǵaý» strategıasy
test jumysyn berý
1. Magnıt órisin ózgertkende, elektr togy paıda bolady. Bul qubylys qalaı atalady?
a) elektr órisi
á) Elektrmagnıttik ındýksıa qubylysy
b) magnıt órisi
2. Elektromagnıttik ındýksıa qubylysyn ashqan kim?
a) Andre Marı Amper
á) Aleksandro Vólta
b) Maıkl Faradeı
3. “Indýksıa” latyn tilinen aýdarǵanda qandaı maǵyna beredi?
a) magnıt
á) baǵyttaý
b) ındýksıa
4. Mehanıkalyq energıany elektr energıasyna aınaldyrtyn mashına
a) transformator
á) generator
b) rotor
5. Kerneýdi arttyrýǵa jáne kemitýge arnalǵan qural qalaı atalady?
a) transformator
á) generator
b) rotor
İİİ. Jańa sabaq.
Jaryq jáne jaryq qubylystary týraly ilimdi fızıkanyń optıka (grek sózi, kórinetin, kórýge bolatyn degendi bildiredi) dep atalatyn bólimi qarastyrady.
Jaryq neni bildiredi?
Jaryq – zattyń bólshekteriniń tabıǵatynan bólek, tabıǵaty erekshe bólshekter aǵyny bolyp tabylatyn fotondar aǵyny.
Fotondar aǵyny energıany jaryq kózderinen jaryqtalǵan denelerge jetkizedi. Bul energıany jaryq energıasy nemese jaryqtyń sáýle shyǵarý energıasy dep atalady.
Fotondar jyldamdyǵy jaryqtyń taralý jyldamdyǵy bolyp tabylady. Jaryq jyldamdyǵy ár túrli zattarda túrlishe bolady. Tájirıbe arqyly vakýmdegi jaryq jyldamdyǵy s - 300 000 km/s - qa teń. Mundaı jyldamdyqpen birde – bir dene, birde - bir zattyń bólshekteri qozǵala almaıdy.
Vakýmde s=300 000 km/s
Aýada s= 299 711 km/s
Sýda s=225 000 km/s
Shynyda s= 200 000 km/s
Vakýmdegi jaryq jyldamdyǵy – tabıǵatta múmkin bolatyn úlken jyldamdyq. Jaryq kózderi – jaryq shyǵaratyn deneler.
Ǵalamdaǵy negizgi jaryq kózderi - juldyzdar. Barlyq juldyzdardyń ishinen ózimiz onyń dóńgelegin kóre alatyn Kún - bizge eń jaqyn juldyz. Kún kádimgi juldyz, sondyqtan ony jalpylama zertteý juldyzdar tabıǵatyn túsinýge kómektesedi. Kúnniń massasy Jerdiń massasynan 333000 ese úlken.
Kún - ózdiginen sáýle shyǵaratyn zor energıa kózi. Ol kún júıesindegi barlyq denelerge sáýle shyǵarý arqyly kúshti áser etedi; olardy qyzdyrady, planetalar atmosferasyna áser etedi. Jerdegi tirshilikke qajetti jaryq pen jylý beredi, barlyq ósimdik pen janýarlar áleminiń ómir súrýin qamtamasyz etedi. Kún energıasynyń biraz bóligi tas kómir, munaı jáne basqa paıdaly qazbalar túrinde Jer astynda saqtalǵan.
Barlyq juldyzdar sıaqty Kún - qyzǵan gaz shary negizinen, ol gelıı qospasy (10 paıyz) bar sýtekten turady.
VI. Sabaqty bekitý 1. Syzbany toltyrý
«Kún» tobyna - Lúmınesensıalyq jaryq kózderi
«Jer» tobyna - Shaǵylǵan jaryq kózderi
“Aı” tobyna - Derbes jaryq kózderi
2. Kún - Jer baılanystary
3. Ótilgen taqyryptardan deńgeılik esepter sheshý
Deńgeılik esepter shyǵarý
I deńgeı
1. Ótkizgishtiń ushtaryna túsirilgen kerneý 5B, odan ótken zarád 100 Kl.
Toktyń jumysyn tabyńdar.
2. Kedergisi 20 Om, tok kúshi 5A qyl symda 100s - ta qansha jylý mólsheri
bólinedi?
II deńgeı
1. Tok kúshi qandaı 1Amper bolǵanda 10 sek ishinde elektrolıttik vananyń katodynda qansha kg mys bólinedi(k=3, 3*10 7kg/Kl )
2. Elektrolıt arqyly 1 saǵ boıy 1A toq júredi. Katodta bólingen kúmistiń massasyn anyqtańdar
III deńgeı
1. Jumysy 400Dj tok kúshi 40A ótkizgishtiń 3mın ishindegi kedergisi.
2. Metal zattardy myryshpen qaptaý kezinde 1 saǵat ishinde qansha kg myrysh bólinedi, eger qospaǵa 2V kerneý, al onyń kedergisi 4Om berilse
4.“Báıge” jarysy. Sharty: Attardyń artyndaǵy suraqtarǵa jaýap berý arqyly úsh top jarysady. Jaýap bergen toptardyń attary alǵa qaraı jyljıdy.
“Kún” tobyna
- Bizge eń jaqyn juldyz ata? (Kún)
- Jaryq qońyzdary, teledıdar ekrany, tamyrdyń shirindileri, sýdyń tereń qabatynda júzetin balyqtar, t. b. sıretilgen gaz qaı jaryq kózine jatady? (plazmalyq)
- Kún jeli dep atalatyn ystyq qaı jaryq kózderine mysal bola alady? ( lúmınesensıalyq)
«Jer» tobyna
- Kúnniń bizge kórinetin bóligi qalaı atalady? (fotosfera)
- Kún betindegi fızıkalyq turaqtynyń máni (274 N/kg)
- Sońǵy derekter boıynsha kúnniń jasy neshede? (5 mld.)
“Aı” tobyna
- Vakýmde jaryq qandaı jyldamdyqpen taralady?(s= 300 000 km/s)
- Tabıǵattaǵy múmkin bolatyn eń úlken jyldamdyq qaıda? (vakýmde)
- jaryq kózderi neshe topqa bólinedi?( eki, derbes jaryq kózderi, shaǵylǵan jaryq kózderi)
5. Úlestirmeli kespe qaǵaz berý.
V. Qorytyndylaý.
Tolyq nusqasyn júkteý
Slaıdyn júkteý
You Might Also Like
