InfoHub Logo

Neırondyq jeliler siz ben bizge qyzmet ete bastaǵaly qashan? Dese de olar jóninde kóp bile bermeıtinimiz shyndyq. Bul óte keń taqyryp. Búginde neırondyq jeliler qoldanysy keńinen taralýda. Mysaly, olardy Google Photo qosymshasynan, bárimizge tanys Prisma grafıkalyq redaktorynan ushyrastyra alamyz.

Neırondyq jeliler degenimiz ne?

«Neırondyq jeli» uǵymy paıda bolǵannan beri 150 jyl ótken eken. Bul uǵym alǵash paıda bolǵan ýaqytta, mı jáne julyndaǵy neırondardy zertteýge qatysty qoldanylǵan. Adam mıy shamamen 86 mıllıard neıronnan turady. Olardyń jıyntyǵy neırondyq jelini quraıdy. Ár neıron – kóptegen dendrıt pen bir aksonnan turatyn jeke jasýsha. Ondaǵy akson tarmaqtalyp, aqparatty birden birneshe jasýshaǵa jetkize alady. Neırondar elektr ımpúlsterin jiberip qana qoımaı, hımıalyq sıgnaldar jiberetin de qabiletke ıe. Bul maqala aıasynda tek elektr ımpúlsteri jóninde sóz qozǵamaqpyz. Sebebi baılanystyń dál osy túri men baǵdarlamalyq keńistiktegi neırondyq jeliler arasynda ortaq dúnıeler kóbirek.

Neırondyq jeliler qalaı jumys isteıdi?

Dendrıt arqyly aqparatty qabyldap, akson arqyly jelidegi kelesi neıronǵa jiberetin neıron jumysyna qarapaıym mysal keltirip kórelik. Siz dosyńyzben birge dámhananyń jazǵy alańqaıynda otyrsyz delik. Syrtta otyrǵandyqtan, kulaǵyńyzdyń dabyl jarǵaǵyndaǵy terbelister arqyly seziletin túrli dybystardy estısiz. Ol ishki qulaqqa terbelis jiberedi. Óz kezeginde terbelisti qabyldaıtyn túksheli jasýshalar  arnaıy suıyqtyqta terbeledi. Osy jasýshalar neırondarǵa sıgnal jiberedi. Tizbektegi birinshi neırondar terbelis jıiligin anyqtap, maǵynasyn kelesilerine joldaıdy. Al kelesi neırondary shýdy túrlerine qaraı ajyratyp, uqsastyǵy boıynsha birneshe kanalǵa bóledi. Munan ári mı shý týraly qabyldanǵan aqparattyń arasynan kóliktiń dybysyn ajyratady. Artynsha onyń jeńil nemese júk kóliginen shyqqan dybys ekendigin anyqtaıdy. Jınaqtalǵan tájirıbege súıenip, mıymyz dybysy arqyly kólikterdi qozǵaltyqyshynyń kólemine qaraı toptastyrady. Biraq dosyńyzben áńgimelesip otyrǵandyqtan, mı dosyńyzdyń sózin eń basty dybys aǵymy retinde ajyratady. Osy  kezde kózińizdi jumsańyz da, dosyńyzdyń sóılep jatqandyǵyn túsinip, daýsynan tanı alasyz. Onyń sózin jekeleı túsinip qana qoımaı, ıntonasıasyn, kóńil kúıin, ár sóziniń maǵynasyn túsinesiz. Munyń barlyǵy ishki qulaǵyńyz qabyldap, myńdaǵan neırondar óńdegen aýadaǵy qarapaıym terbelister arqyly júzege asady.

Jasandy neırondyq jeliler ne úshin qajet?

Jasandy neırondyq jelilerdiń maqsaty – dál osy prosesti qaıtalaý. Biraq ol arnaıy oqýsyz múmkin emes. Biz dúnıege kelgen boıda sózder men ózge zattardyń dybystaryn birden ajyrata almaımyz. Ýaqyt óte kele mıymyzda jınaqtalǵan aqparat, tájirıbelerdiń kómegimen dybystardy ajyratýdy úırene bastaımyz. Ómirge kelgen sátten bastap ózin «ana» retinde tanystyratyn áıeldi únemi kóremiz. Sonda da «ana» sózin aıtý úshin, ony belgili bir adammen baılanystyrý úshin 1 jyldan astam ýaqyt qajet. Aıtpaqshy, adam sóılegen kezde aýyz qýysynda til men tistiń arasynda qandaı árekettestik bolyp jatqandyǵyn kóre almaǵandyqtan, dybystaýǵa baılanysty qıyndyqtar týyndaıdy. Sondyqtan ony tájirıbe júzinde baıqaýǵa nemese bilim alýǵa tyrysamyz. Dál osy sıaqty, jasandy neırondyq jelilerdi uǵyný úshin de bilim qajet.

Google Photo qosymshasyndaǵy neırondyq jeliler

Neırondyq jelilerdi mashınaǵa kóshirý nemese neırondyq jeliler negizindegi mashına jasaý jónindegi oı alǵash ret ótken ǵasyrdyń 40-jyldarynda týyndaǵan. Ol kezderi mı týraly tanym-bilim búgingideı keń bolmaǵan. Jáne esepteýish tehnıkalardyń qýaty tómen edi.  Búginde aqparatty kompúterge engizý – qıyn dúnıe emes. Ony arnaıy baǵdarlama, kodtar arqyly jasaýǵa bolady. Adam mıynyń tolyqtaı baǵdarlamalyq kóshirmesin jasaý álige deıin múmkin bolmaǵanymen, neırondyq jelilerdi belgili bir maqsatta qoldanatyn baǵdarlamalar bar. Oǵan mysal - Google Photo qosymshasy. Baǵdarlama sýrette beınelengen zattardy ózdiginen jeke-jeke bólip, sýretterdi toptastyra alady. Iaǵnı mıdaǵy neırondarmen baılanysatyn kózimiz sıaqty, Google Photo qosymshasy sýrettegi túrli zattardy ajyrata alady. Tekserý úshin izdeý tarmaǵyna «saǵat» sózin jazdyq. Onyń nátıjesi tómende sýretterde kórsetilgen.

Google Photo algorıtmderi sýretterdegi saǵat beınesin esh qatesiz taba alady. Ol saǵattyń dóńgelek ne tórtburyshty pishindi, tili men sıfrlary baryn «biledi». Baǵdarlamashylar baǵdarlamanyń jasandy neırondyq jelisine saǵattyń sýreti kórsetilgen birneshe sýretti engizý arqyly, zattyń sıpatyn anyqtap, ony ajyratýdy «úıretken». Baǵdarlama qaıtalanǵan faktorlardy anyqtap, olardy mańyzdylyǵy, parametri boıynsha bóledi. Munan soń baǵdarlamaǵa saǵattyń sýreti salynǵan jáne saǵat beınelenbegen sýretter usynylady. Eger baǵdarlama saǵat beınesin ajyratýda qatelik jiberse, baǵdarlamashy qate nusqany belgileıdi. Odan ári baǵdarlama qaı kezeńde qate jiberilgenin izdestirip, túzetý engizedi. Munymen birge baǵdarlama sýrette beınelengen basqa da zattardy anyqtap, olardyń ne ekenin izdestiredi. Jaýabyn ózindik derekqorynan tabady nemese ınjenerdiń jaýabyn kútedi. Árıne, Google Photo baǵdarlamasy anaǵurlym kúrdeli algorıtmderge negizdelgen. Degenmen baǵdarlama jumysynyń jeńildetilgen úlgisin kórsetýge tyrystyq.

Fotosýret boıynsha izdeýmen qatar, neırondyq jeliler basqa da kompúterlik baǵdarlamalar úshin qoldanylady. Mysaly, oıyndarda. «Kezbe» oıyndardyń birinde shabýylǵa shyǵýǵa bolatyny ne bolmaıtyny jóninde málimet berip otyratyn serigińiz bar delik. Bastapqyda serigińiz qarsylastaryńyzdyń sanyn, kúsh-qýatyn, qarý-jaraqtaryn jáne sizdiń keıipkerińizdiń densaýlyq deńgeıin baǵalaý arqyly kómek beredi. Bul faktrorlardyń barlyǵyn eskere otyryp, sizge qalaı, qashan jáne qandaı tásil arqyly jeńiske qol jetkizý múmkin bolatynyn anyqtaıdy. Munan keıin ol keıipkerińizdiń sheberlik deńgeıin baǵamdap, shabýylǵa shyǵý ne jasyryný keregin eskertedi. Iaǵnı oıyn kúrdeliliginiń ıntellektýaldy deńgeıi osyndaı sıpatta jumys istep, sizdiń sheberligińizge qaraı qarsylasyńyzdyń deńgeıin arttyryp otyrady. Ol oıynshynyń qyzǵýshylyǵyn arttyrý maqsatynda búginde keńinen qoldanylady.

Bul proses nege alyp kelýi múmkin?

Neırondyq jeliniń qalaı jumys isteıtinin anyqtadyq. Endi onyń bolashaqta nege alyp kelýi múmkin ekendigine toqtalaıyq. Bolashaqta joǵaryda atalǵan Google Photo ózindik jasandy neırojelisi arqyly baǵdarlamaǵa engizilgen rentgen sýretterin taldaýdan ótkizip, aǵzada isik bar-joǵyn anyqtaı alady. Sonymen qatar sýrettegi adamnyń kóz asty terisiniń qaraıýy arqyly búıregi aýyratynyn nemese odan ózge de dertterdi syrtqy belgileri boıynsha anyqtaı alýy múmkin. Búginde kásibı qurylǵylarda mundaı algorıtmder qoldanylyp júr. Naýqasty sýretke túsirip, ony taldaýdan ótkizip, málimetti dárigerge jiberedi. Ári qaraı dáriger emdik sharalardy taǵaıyndaıdy. Ýaqyt óte kele dáriger syrqat dıagnozdaryn, emdik sharalardy júıege engizýi arqyly, baǵdarlama algorıtmin naýqastarǵa keńes berýge úırete alady.

Mundaı algorıtmderge engizilgen bilimdi túrli dertterdi anyqtaýdan bólek, basqa maqsattar úshin de qoldanýǵa bolady. Byltyrǵy jyldyń mamyr aıynda avtomattandyrylǵan robot-hırýrg dońyzdyń ishegine ota jasaǵan. Árıne, oǵan janyndaǵy kómekshiler kómektesken. Biraq ýaqyt óte kele olardy da robottar almastyrýy yqtımal. Aıtpaqshy, robot jasaǵan ota tájirıbeli hırýrg jasaǵannan áldeqaıda sapaly bolyp shyqqan. Endi bolashaqta emhana, aýrahnalardyń qandaı bolaryn elestetip kórińizshi! Al Siri jáne Google Now syndy dybystyq kómekshiler qalaı ózgermek? Ýaqyt óte kele olar «meni erteń saǵat 7:00-de oıat» degen tirkesti  túsinip, sol ýaqytqa oıatqysh qoıýdy ǵana emes, sizdiń kúndelikti atqaratyn isterińizdi taldap, sizdi neshede oıatý qajettigi jóninde ózdiginen sheshim qabyldaýǵa «úırenedi». Bastysy dybystyq kómekshi kózińizdiń astyndaǵy teriniń qaraıǵandyǵyn anyqtap, mańyzdy kezdesýińizden qaldyrmasa bolǵany.

---