Jaıaý-Musa Baıjanuly
Jaıaý - Musa Baıjanuly (1835 - 1929jj.)
Jaıaý - Musa týyp ósken jeri qazirgi Pavlodar oblysy, Baıan aýdany. Ákesi Baıjan kedeı sharýa adam bolǵan. Jaıaý - Musa jasynan ónerpaz, talapker bolyp ósedi. Daryndy balasynyń oqýǵa talpynǵan talabyn ákesi qostamasa da, Musa óz betimen oqıdy. Budan keıin Musa Omby qalasyna baryp oryssha oqýǵa túsedi. Sol qalada oqyp júrgen kezinde jaz aılarynda eline kelip - ketip júrip, shonjar Shorman tuqymdarynyń paraqorlyǵyn, buqaraǵa kórsetken zorlyq - zombylyǵyn áshkerelep gazetke jazady. Sol jyldarda dýanbasy bolyp saılanyp, polkovnık shenin alǵan Shormannyń Musasy Ombydaǵy gýbernatorǵa Jaıaýdyń ústinen shaǵym jasaıdy: patshaǵa qarsy adam dep jala jaýyp, Tobyl ózeniniń boıyndaǵy Tobyl qalasyna 12 jylǵa jer aýdartady. Biraq Jaıaýdyń ótinishi boıynsha jer aýdarý jazasy ásker qyzmetine aýystyrylyp, ol arbakesh bolyp jumys isteıdi. General Chernáev áskeriniń qatarynda Jaıaý - Musa Peterbýrg qalasynda, Polsha, Lıtva, Latvıa jerlerinde bolady. Keıin Chernáev áskeriniń Orta Azıa ekspedısıasyna da qatysady, sol saparda qazaq halqynyń tuńǵysh ǵalymy Shoqan Ýálıhanovpen kezdesedi.
Jaıaý - Musa eline qaıta oralǵannan keıin de Shorman tuqymdary oǵan ótirik jala jaýyp, qýdalaýyn toqtatpaıdy. Tek Uly Oktábr revolúsıasynan soń ǵana Jaıaýdyń qoly azattyqqa jetip, teńdik alady.
Jaıaý - Musa, bir jaǵynan, Arqadaǵy Birjan sal men Aqan seri bastaǵan ánshi - aqyndar tobynyń áriden kele jatqan dástúrin damyta tússe, ekinshiden, qazaq mýzykasynyń mazmuny men túrine, oryndaýshylyq ónerine kóptegen jańalyqtar engizdi. Bul jóninde ol qazaq halqynyń mýzykasy kóleminde ǵana qalyp qoımaı, kórshiles týysqan halyqtardyń (orys, tatar t. b.) mýzykalyq mádenıetinen úırendi, zor áser aldy.
Jaıaý Musanyń taǵy bir ereksheligi: ol óz zamanynyń áleýmettik, qoǵamdyq máselelerine belsene qatynasyp júrgendiginen óziniń aqyndyq shyǵarmalarynda nemese kompozıtorlyq ónerinde árdaıym halyqtyq - buqarashyldyq baǵytty berik ustaıdy, ómir boıy ústem tap ókilderimen kúrese otyryp, sol zamandaǵy qazaq aýylynyń shyndyǵyn batyl sýretteıdi.
Daryndy kompozıtor, aqyn Jaıaý - Musanyń óneri Uly Oktábrden keıin ǵana gúldene, qanattana túsedi. Ol bul shaqta qartaıyńqyrap qalsa da, eńbekshi halyqpen birge el shattyǵyn, bostandyqqa jetken kedeı sharýanyń kóńil kúıin shertedi. Jaıaý - Musa Baıjanov 1929 jyly 94 jasynda qaıtys boldy.
Jaıaý Musa ataqty halyq kompozıtory, onyń el arasynda mol jaıylǵan, halyq súıip aıtatyn kóptegen tamasha ánderi bar: Baıanaýyl, Gaýhar qyz, Aq sısa, Aq shashaq, Haýlaý t. b.
Jaıaý Musa uzaq ómirinde túrlishe sebeptermen kóptegen elderdi aralaǵan adam. Birjan dástúrin damytqan óner ıeleriniń biri bola tursa da, Jaıaý - Musa qazaq mýzykasyna mazmun men túr jaǵynan eleýli jańalyqtar ákeldi. Aldymen, ol shyǵarǵan óleńi men áni, túgeldeı derlik, áleýmettik mazmunǵa qurylyp, jańa yrǵaqtar tabady, qala mádenıetiniń elementterin batyl engizip, kóńildi, jigerli, yrǵaqty áýender týǵyzady. Bul rette kompozıtor orys pen tatar halyqtarynyń mýzykalyq qazynasyn erkin jáne sheber paıdalanyp, bı, marsh úlgilerine jaqyn yrǵaqty áýender shyǵaratyn bolady.
Jaıaý - Musa Baıjanovtyń qazaq mýzykasyna engizgen jańalyqtarynyń túp tamyry kompozıtordyń óz basynan keshken kúres pen tartysqa toly baı ómir epızodtaryna tyǵyz baılanysty. Jeke basynyń izdenýi men asqan darynynyń arqasynda Jaıaý - Musa Baıjanov qazaqsha, oryssha saýatyn ashady; 13 jyl boıy oqyp, óz zamanyndaǵy bolǵan sanalýan, kúrdeli ózgeristerdi túsinerlik bilimi bar kórnekti qaıratker dárejesine kóteriledi. Uzaq ómirinde san ret baı - feodaldar tarapynan qýǵyn kórip, birneshe márte jer aýdarylsa da, Jaıaý - Musa moıymaıdy, jasymaıdy, qashan da buqara sharýanyń joqshysy, qamqorshysy bolady.
Ras, Jaıaý - Musa Baıjanovtyń aqyndyǵynan góri kompozıtorlyq óeri basym ekeni málim. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, kompozıtordyń shet elderdi aralaýynan bolsa kerek, onyń ánderi ózge ánshi - aqyndar men qazaqtyń ejelgi halyq mýzykasyna stıl jaǵynan uqsamaıdy, ózine tán erekshelikteri mol kezdesedi. Biraq mundaı aıyrmashylyqtardy ánsheıin syrttaı elikteýden týdy dep qarasaq, bul jańalyqtar qazaq mýzykasynyń tabıǵatyna jat, qonymsyz qubylys dep tanysaq, onymyz, sóz joq, jańsaq, qate túsinik bolar edi. óıtkeni Jaıaý - Musa orys, tatar mádenıetinen úırengende, tek syrttaı eliktep qoıǵan joq, týysqan elderdiń baı mýzykasyn paıdalana otyryp, qazaq ánderine evropalyq syr - sıpat bere bildi, sóıtip, qulpyrta, ajarlandyra tústi; olardyń (qazaq ánderiniń) melodıalyq múmkinshiligin keńeıtti; demek, búkil qazaq mýzykasyn jańa satyǵa kóterdi.
Jaıaý - Musa týyp ósken jeri qazirgi Pavlodar oblysy, Baıan aýdany. Ákesi Baıjan kedeı sharýa adam bolǵan. Jaıaý - Musa jasynan ónerpaz, talapker bolyp ósedi. Daryndy balasynyń oqýǵa talpynǵan talabyn ákesi qostamasa da, Musa óz betimen oqıdy. Budan keıin Musa Omby qalasyna baryp oryssha oqýǵa túsedi. Sol qalada oqyp júrgen kezinde jaz aılarynda eline kelip - ketip júrip, shonjar Shorman tuqymdarynyń paraqorlyǵyn, buqaraǵa kórsetken zorlyq - zombylyǵyn áshkerelep gazetke jazady. Sol jyldarda dýanbasy bolyp saılanyp, polkovnık shenin alǵan Shormannyń Musasy Ombydaǵy gýbernatorǵa Jaıaýdyń ústinen shaǵym jasaıdy: patshaǵa qarsy adam dep jala jaýyp, Tobyl ózeniniń boıyndaǵy Tobyl qalasyna 12 jylǵa jer aýdartady. Biraq Jaıaýdyń ótinishi boıynsha jer aýdarý jazasy ásker qyzmetine aýystyrylyp, ol arbakesh bolyp jumys isteıdi. General Chernáev áskeriniń qatarynda Jaıaý - Musa Peterbýrg qalasynda, Polsha, Lıtva, Latvıa jerlerinde bolady. Keıin Chernáev áskeriniń Orta Azıa ekspedısıasyna da qatysady, sol saparda qazaq halqynyń tuńǵysh ǵalymy Shoqan Ýálıhanovpen kezdesedi.
Jaıaý - Musa eline qaıta oralǵannan keıin de Shorman tuqymdary oǵan ótirik jala jaýyp, qýdalaýyn toqtatpaıdy. Tek Uly Oktábr revolúsıasynan soń ǵana Jaıaýdyń qoly azattyqqa jetip, teńdik alady.
Jaıaý - Musa, bir jaǵynan, Arqadaǵy Birjan sal men Aqan seri bastaǵan ánshi - aqyndar tobynyń áriden kele jatqan dástúrin damyta tússe, ekinshiden, qazaq mýzykasynyń mazmuny men túrine, oryndaýshylyq ónerine kóptegen jańalyqtar engizdi. Bul jóninde ol qazaq halqynyń mýzykasy kóleminde ǵana qalyp qoımaı, kórshiles týysqan halyqtardyń (orys, tatar t. b.) mýzykalyq mádenıetinen úırendi, zor áser aldy.
Jaıaý Musanyń taǵy bir ereksheligi: ol óz zamanynyń áleýmettik, qoǵamdyq máselelerine belsene qatynasyp júrgendiginen óziniń aqyndyq shyǵarmalarynda nemese kompozıtorlyq ónerinde árdaıym halyqtyq - buqarashyldyq baǵytty berik ustaıdy, ómir boıy ústem tap ókilderimen kúrese otyryp, sol zamandaǵy qazaq aýylynyń shyndyǵyn batyl sýretteıdi.
Daryndy kompozıtor, aqyn Jaıaý - Musanyń óneri Uly Oktábrden keıin ǵana gúldene, qanattana túsedi. Ol bul shaqta qartaıyńqyrap qalsa da, eńbekshi halyqpen birge el shattyǵyn, bostandyqqa jetken kedeı sharýanyń kóńil kúıin shertedi. Jaıaý - Musa Baıjanov 1929 jyly 94 jasynda qaıtys boldy.
Jaıaý Musa ataqty halyq kompozıtory, onyń el arasynda mol jaıylǵan, halyq súıip aıtatyn kóptegen tamasha ánderi bar: Baıanaýyl, Gaýhar qyz, Aq sısa, Aq shashaq, Haýlaý t. b.
Jaıaý Musa uzaq ómirinde túrlishe sebeptermen kóptegen elderdi aralaǵan adam. Birjan dástúrin damytqan óner ıeleriniń biri bola tursa da, Jaıaý - Musa qazaq mýzykasyna mazmun men túr jaǵynan eleýli jańalyqtar ákeldi. Aldymen, ol shyǵarǵan óleńi men áni, túgeldeı derlik, áleýmettik mazmunǵa qurylyp, jańa yrǵaqtar tabady, qala mádenıetiniń elementterin batyl engizip, kóńildi, jigerli, yrǵaqty áýender týǵyzady. Bul rette kompozıtor orys pen tatar halyqtarynyń mýzykalyq qazynasyn erkin jáne sheber paıdalanyp, bı, marsh úlgilerine jaqyn yrǵaqty áýender shyǵaratyn bolady.
Jaıaý - Musa Baıjanovtyń qazaq mýzykasyna engizgen jańalyqtarynyń túp tamyry kompozıtordyń óz basynan keshken kúres pen tartysqa toly baı ómir epızodtaryna tyǵyz baılanysty. Jeke basynyń izdenýi men asqan darynynyń arqasynda Jaıaý - Musa Baıjanov qazaqsha, oryssha saýatyn ashady; 13 jyl boıy oqyp, óz zamanyndaǵy bolǵan sanalýan, kúrdeli ózgeristerdi túsinerlik bilimi bar kórnekti qaıratker dárejesine kóteriledi. Uzaq ómirinde san ret baı - feodaldar tarapynan qýǵyn kórip, birneshe márte jer aýdarylsa da, Jaıaý - Musa moıymaıdy, jasymaıdy, qashan da buqara sharýanyń joqshysy, qamqorshysy bolady.
Ras, Jaıaý - Musa Baıjanovtyń aqyndyǵynan góri kompozıtorlyq óeri basym ekeni málim. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, kompozıtordyń shet elderdi aralaýynan bolsa kerek, onyń ánderi ózge ánshi - aqyndar men qazaqtyń ejelgi halyq mýzykasyna stıl jaǵynan uqsamaıdy, ózine tán erekshelikteri mol kezdesedi. Biraq mundaı aıyrmashylyqtardy ánsheıin syrttaı elikteýden týdy dep qarasaq, bul jańalyqtar qazaq mýzykasynyń tabıǵatyna jat, qonymsyz qubylys dep tanysaq, onymyz, sóz joq, jańsaq, qate túsinik bolar edi. óıtkeni Jaıaý - Musa orys, tatar mádenıetinen úırengende, tek syrttaı eliktep qoıǵan joq, týysqan elderdiń baı mýzykasyn paıdalana otyryp, qazaq ánderine evropalyq syr - sıpat bere bildi, sóıtip, qulpyrta, ajarlandyra tústi; olardyń (qazaq ánderiniń) melodıalyq múmkinshiligin keńeıtti; demek, búkil qazaq mýzykasyn jańa satyǵa kóterdi.
You Might Also Like
-
8 naýryz analar merekesine arnalǵan taqpaqtar, halyqaralyq áıelder kúnine arnalǵan, Balabaqshada balalar oqýǵa arnalǵan taqpaqtar. 8 naýryz halyqaralyq áıelder merekesi qutty bolsyn!
