InfoHub Logo

Mektebi: Jambyl oblysy, Jambyl aýdany,

Turar Rysqulov atyndaǵy orta mektebiniń oqýshysy

Tursynbaı Laýra

Jetekshi: fızıka pániniń muǵalimi Qudaıbergenova Syrǵakúl

Mazmuny

Túıindeme

Sońǵy jyldary dúnıe júzi halyqtary energıany kóp paıdalanýda. Jaqyn aradaǵy onjyldyqta energıa óndirisin organıkalyq otyndar (kómir, munaı, gaz) arqyly damytý múmkin emes. Bul onyń qorynyń shekteýligi men óndiristiń basqa salasyna qajettiligi jáne qorshaǵan orta lastanýyna baılanysty týyndap otyr. Ekologıalyq jaǵynan taza energıa kózderin paıdalaný jáne ony elimizdiń energıa baılanysyna engizý halyq sharýashylyǵynyń kezek kúttirmeıtin negizgi mindetteriniń biri bolyp tabylady. Jel kúshin paıdalaný esebinen energıanyń qosymsha  kózderin zertteý mańyzdy baǵyt bolyp tabylady.

Anotasıa

V dannoe vremá ızýchenıı dopolnıtelnyh ıstochnıkov energıı ıspolzovanıı sıly vetra schıtaetsá samym glavnym napravlenıem. Poslednee vremá ves mır polzýetsá bolshım kolıchestvom energıı. Blıjaıshıe desátıletıe nevozmojno razvıvat proızvodstva energıı, ıspolzýıa organıcheskoe toplıva (ýgol, neft, gaz) . Eto svázano tem chto zapas organıcheskogo toplıva ogranıchen ı zagráznáet okrýjaıýshýıý sredý. Ispolzovanıe ekologıcheskı chıstogo resýrsa energıı ı vedenıe v proızvodstvo, ı narodnoe hozáıstvo-eto zadacha, kotoraıa býdet vypolnena obázatelno. Netradısıonnoe ı neıssákaemye resýrsy energıı, v pervýıý ochered, (veter, solnse, gıdroenergetıka) bez vredno v sravnenıı s atomnymı elektrostansıamı (AES).

V dannoe vremá zashıta atmosfery zemlı ot parnıkovyh gazov (ýglerod, okıs azota, par-voda) stanovıtsá ochen ostroı problemoı.

 

Annotation

The people of the world any wore use energies in the last years. Energy industry doesn’t develop by the gas, coal, because they are ending in another industry and pollution of the environment.

One of the aims of ecology is source of clean energy and their using and attending in home industries. Source of that energy is wind, san, hydro energetic, which are safe.

There is a project of creamy may by use in a future in Kazakhstan. To know by experience most of schools, hospitals, farms can by provide with sun energy. Power of sun energy can by located along in a cafe, farms which arise a far of the rood.

 

"Jel kúshi men kún sáýlesin  paıdalaný esebinen energıanyń qaıta jańǵyrtý kózderin damytý mańyzdy baǵyt bolyp tabylady..." N. NAZARBAEV.

Aqyl-oıym, qýatym Elim úshin!

Ata-babam qorǵaǵan Jerim úshin !

KIRISPE

Elektr energıasyn paıdalanbaı qazirgi ómirdi kóz aldymyzǵa elestetý múmkin emes, tehnıkanyń tez damýy jaǵdaılarynda oǵan degen suranys turaqty túrde artyp otyr. Sońǵy jyldary búkil álem energetıkalyq qýattardyń tapshylyq problemasyn aıqyn sezine bastady. Osyǵan baılanysty munaı men gazdyń baǵasy jyldan-jylǵa turaqsyzdanýda. Álemniń kóptegen elderi osy tyǵyryqtan shyǵý maqsatynda balamaly qýat kózderin qarastyrýda. Qazirgi ýaqyt talaby - ǵylymı tehnıkalyq progrestiń úzdiksiz damýy. Sonymen birge, tehnıkalyq progrestiń qorshaǵan ortanyń lastanýymen qosa júretinin umytpaǵanymyz jón. Osyǵan baılanysty, ekologıalyq taza energıa kózderi týraly másele asa mańyzdy bola túsýde. Energetıkany damytýdyń jańa joldary osyndaı kózderdi izdestirýge jáne damytýǵa baǵyttalǵan. Memlekettiń energetıkalyq salany odan ári damytýdaǵy negizgi tehnıkalyq saıasaty energıanyń balama kózderin iske qosý bolyp tabylady. Qazaqstan sý, jel, kún energetıkasy sıaqty elektr qýatyn óndirýdegi balama qýat kózderine baı elderdiń birine sanalady. Alaıda, osy ýaqytqa deıin ishinara gıdroenergıa qýatyn paıdalanýdan basqa, elimizde bul baı balama qýat kózderi iske qosylǵan joq. Onyń basty bir sebebi, elimizdiń jer qoınaýyna energetıkalyq shıkizat kózderiniń mol shoǵyrlanǵany bolyp otyrǵandyǵyn da jasyrýǵa bolmaıdy.

QR  parlamentte "Energıany qaıta jańǵyrtý kózderin paıdalanýdy qoldaý" atty zań jobasy qabyldandy.

Jumystyń ózektiligi: Qazaqstanda sondaı-aq elektr energıasynyń jańǵyrmaly kózderin paıdalaný máselesi neǵurlym ózekti bolyp otyr. Jel kúshi sońǵy jyldary álemde qoldanysy eń kóp artqan energıa kózderiniń birine aınaldy. Jel energıasy ıadrolyq energıaǵa qaraǵanda 5 ese jumys salasy men 3 ese kóp energıa óndiredi.

Búgingi kúni Qazaqstan energıasyn basqarý qurylymy naryqtyq ekanomıkaǵa baılanysty birneshe ret ózgerdi. Elektr stansıalary elektr energıalarynyń fabrıkalary bolyp tabylady, biraq onyń ereksheligi stansıalardyń ónimderin jınaýǵa bolmaıtyndyǵynda. Elektr stansıalary ár ýaqyt mezgilinde tutynýshylardyń suranysyna elektr energıasyn óndiredi. Elektr energıasyna degen muqtajdyq ýaqyt ótken saıyn ózgerip otyrýda. Elektr stansalarynda da elektr energıasynyń ónimi ózgerýde, al osyǵan oraı elektr stansalarynyń qýattylyǵy da ózgerip  otyrady. Kez-kelgen tutynýshyny elektr energıasymen qamtamasyz etý úshin elektr stansalarynyń óziniń belgili qory bolýy kerek.

Zertteý nysany:  Jel elektr stansalaryn óndirý kózderi  jel elektr stansalarynyń turatyn ornyn belgileıdi jáne olardyń ónerkásip pen óndiristiń damýyna, turmys jaǵdaıynyń jaqsarýyna tıgizetin áseriniń orasan zor ekendigin kórsetedi.

Jumystyń maqsaty: keleshekte asa mańyzdy rol atqaratyn energıanyń dástúrden tys kózderin damytý arqyly «Jel kúshi men kún sáýlesin   paıdalaný  esebinen energıanyń qaıta jańǵyrtý  kózderin damytý mańyzdy baǵyt bolyp tabylady» - dep  N.Nazarbaev atap ótken. Jel - orny toltyrylǵan tabıǵı resýrs, óıtkeni ol álemniń kóptegen bólikterinde   úzdiksiz soǵyp turatyn ári arzan, ári mol energetıka kózi ekendigin zertteý. 

Jel energetıkasyn damytý  mindetteri jel elektr stansasyn salýdyń tolyp jatqan artyqshylyqtary bar, ol eldiń shıkizat qoryn saqtaýǵa, kómirteginiń aýaǵa taralýyn azaıtýǵa múmkindik beredi. Eldiń ekonomıkasyn damyta túsýge, qosymsha ınvestısıa tartylyp jańa jumys oryndary ashylýy, jel energetıkalyq salany damytý – jumystyń maqsaty men mindeti bolyp tabylady.

Zertteý jumysynyń boljamy:   tutyný kóleminiń ósýine baılanysty qazirgi energetıkalyq qorlardyń azaıýy energetıkanyń jańa kózderin izdeýdi qajet etedi.

Jel elektr stansasy - jeldiń kınetıkalyq energıasyn elektr energıasyna túrlendiretin qondyrǵy retinde basty ónim beredi dep kútilýde.

Zertteýdiń teorıalyq mándiligi: Qazaqstan Respýblıkasynyń  aýmaǵyn eskere otyryp jel energetıkalyq áýeleti asa mańyzdy. Jel energıasy boıynsha zertteýlerdiń negizinde jel elektr stansalaryn salýǵa qolaıly dep segiz aımaq tańdap alyndy . Olar: Aqmola, Almaty, Jambyl, Qaraǵandy, Qostanaı, Mańǵystaý, Ońtústik Qazaqstan oblystary, Altaı óńiri. Zertteýdiń nátıjesi boıynsha qýaty 500 MVt jáne odan joǵary jel elektr stansalaryn ornatý, sondaı-aq jylyna 1,5 mlrd. kılovatt /saǵatqa deıin elektr energıasyn óndirý múmkin bolatyn jel energıasy stansalaryn salý úshin neǵurlym perspektıvaly alańdar anyqtaldy.

Zertteýdiń jańalyǵy men derbestigi:

- qazirgi zamanda qoldanylatyn tıimdi energıa kózderine taldaý jasalyndy;

- jel elektr stansalaryn jel jıi turatyn jerlerde, ortalyqtandyrylǵan elektrmen jabdyqtaý toraptarynyń qashyq ornalasqan aýyldyq mekenderde, dalalyq, shóleıtti taǵy basqa jerlerde qoldanady. Jel energetıkasy qondyrǵylarynyń qýaty 100 kVt-tan birneshe Mvt-qa deıin jetedi. Eń qýatty (3MVt)  jel energetıkasy qondyrǵylary Germanıada salynǵan (1983). Qazirgi kezdegi birlik qýaty 15 Mvt-qa deıingi  jel energetıkasy qondyrǵysy jobalanýda.

Jalpy,  tabıǵatqa apat ákelmeıtin, kez kelgen ýaqytta iske qosyp paıdalanýǵa bolatyn, ári arzan, ári tıimdi qosymsha energıa kózderin únemi zertteý  elimizdiń ǵylymı turǵydan básekelestikke qabilettiligin kórsete túsedi jáne halyq sharýashylyǵyn arttyra túsedi deýge bolady.

 

I. Negizgi bólim

 

1.1 Jel energetıkasy

Jel energetıkasy - jel energıasyn mehanıkalyq, jylý nemese elektr energıasyna túrlendirýdiń teorıalyq negizderin, ádisteri men tehnıkalyq quraldaryn jasaýmen aınalysatyn energetıkanyń salasy. Ol jel energıasyn halyq sharýashylyǵyna utymdy paıdalaný múmkindikterin qarastyrady. Elimizde arzan elektr energıa kózderin izdeý maqsatynda, "Qazaqstanda 2030 jylǵa deıin elektr energıasyn óndirýdi damytý týraly" memlekettik baǵdarlamaǵa sáıkes, jel kúshimen óndiretin elektr energıasy qýatyn halyq sharýashylyǵyna qoldanýdyń tıimdi joldary qarastyrylýda. Qazaqstanda jel kúshimen alynatyn elektr energıasy qýatyn keńinen jáne mol óndirýge bolady. Respýblıkamyzdyń barlyq óńirlerinde jel qýaty jetkilikti. Jel energıasynyń basqa energıa kózderinen ekologıalyq jáne ekonomıkalyq artyqshylyqtary kóp. Jel energıasy qondyrǵylarynyń tehnologıasyn jetildirý arqyly onyń tıimdiligin arttyrýǵa bolady. Jel energıasyn turaqty paıdalaný úshin jel energetıkasy qondyrǵylaryn basqa ener­gıa kózderimen keshendi túrde ushtastyrý qajet. Respýblıkanyń shyǵys, ońtústik-shyǵys, ońtústik aımaqtarynda sý elektr stansıalary men jel elektr stansıalaryn biriktirip elektr energıasyn óndirý óte tıimdi.

 

 

Sýret-1. Taýly aımaqtaǵy jel ebelegi.

Sýret-2.  Jartylaı dalaly aımaqtaǵy  jel ebelegi.

Sýret-3. Shóleıtti aımaqtaǵy jel ebelegi.

Qys aılarynda jel kúshi kóbeıse, jaz aılarynda  jel energetıkasy  azaıady, al sý kerisinshe, qys aılarynda azaısa, jaz aılarynda kóbeıedi. Sóıtip, ener­gıa óndirýdi birshama turaqtandyrýǵa bolady. Almaty oblysynyń Qytaımen shekaralas aımaǵyndaǵy 40-endikte Eýrazıa megabasseınindegi orasan zor aýa massasynyń kólemi aýysatyn Orta Azıadaǵy "jel polúsi" dep atalatyn Jetisý qaqpasyndagy jeldiń qýaty mol. Ol eki taýdyń eń tar jerindegi (eni 10-12 km, uz. 80 km) tabıǵı "aerodınamıkalyq qubyr" bolyp tabylady. Qaqpa Qazaqstannyń Balqash — Alakól oıpatyn Qytaıdyń Ebinur oıpatymen jalǵastyrady. Osy jerdegi jel erekshelikterin zertteý nátıjesinde onyń elektr energıasyn óndirýge óte tıimdi ekeni anyqtaldy. Qys kezinde jeldiń soǵatyn baǵyty ońtústikten, ońtústik shyǵystan bolsa, jaz aılarynda soltústik, soltústik batystan soǵady. Jeldiń ortasha jyldamdyǵy 6,8 — 7,8 m/s, al jel elektr stansıalary 4 — 5 m/s-tan bastap energıa bere bastaıdy. Jeldiń karama-qarsy baǵytqa ózgerýi sırek bolýyna baılanysty munda týrbınaly rotor tıpti jel qondyrǵysyn ornatý tıimdi. Jeldiń jalpy qýaty 5000 MVt-tan astam dep boljanýda. Bul óte zor energıa kózi, ári kómir men munaıdy, gazdy únemdeýge jáne qorshaǵan ortany lastanýdan saqtap qalýǵa múmkindik beredi. Elektr energıasyn óndirý kózderi retinde mynadaı zerteýlerdi keltirýge  bolady:

- Elektr togyn beretin jel dıirmenderin Danıada HIH ǵasyrda oılap tapqan. 1890 jyly alǵashqy jel elektr stansasy salyndy, al 1908 jylyolardyń sany 72 jetti.

- Qazirgi ýaqytta irijel elektr stansalary AQSH-ta, Tehas shtatynda, Rasko qalalarynda shoǵyrlanǵan. Mitsubishi, General electronic jáne Siemens óndiristik stansasynda jel týrbınalarynyń sany 627-ge deıin jetedi. Tolyq qýaty shamamen 780 Mvt quraıdy.

- Jel generatorynyń 1 MVt qýaty táýligine 1,800 t SO₂-niń atmosferaǵa tastalýyn azaıtady, al 2050 jyly jel energetıkasy táýligine SO₂-niń atmosferaǵa tastalýynazaıtýy 1,5 mıllıard tonnaǵa jetpek.

- Jel energıasyn óndirýdenGermanıa «Álem chempıony», sebebi: álemde óndiriletin jel energıasynyń 30%-y solardyń enshisinde.

- Gorızontal osti qýaty 100kVt bolatyn jel elektr stansasy 1931 jyly Ialta qalasynda turǵyzyldy. Onyń munaralarynyń bıiktigi 30 metr bolatyn.

- Jel elektr stansasy 2007 jyly 200 mlrd kvt/saǵ (álemdegi elektr energıasy suranysynyń 13 %) óndirdi. Sol jyly Eýropada 61 %, solt.Amerıkada 20 %, Azıada 17 % -yn qurady.

- 2008 jyly jel energetıkasynyń qýaty álemde 120 gVt-qa jetti.

Reseıde «Sıklon» atty ǵylymı - óndiris birlestigi jel energıasyna túrlendirý salasynda jumys isteıdi. Sonymen katar Reseıde, Ýkraınada, Prıbaltıkada jáne Qazaqstanda osy problema týraly naqty jumys júrgizilýde. 1989 jyly Qazaqstannyń  Semeı oblysyndaǵy qýaty 12 kVt úsh jel energetıkalyq qondyrǵylary iske qosyldy. Qyzylorda oblysynda 150 jel energetıkalyq agregattaryn qondyrý jumysy bastaldy. Qazirgi kezde Taldyqorǵan oblysynda jel energetıkalyq qondyrǵylaryn iske qosý jumysy júrgizilýde.

Qazirgi ýaqytta Qazaqstanda  mynadaı 10 energetıkalyq júıe bar: Almaty, Qaraǵandy,  Altaı, Pavlodar, Atyraý, Aqmola, Batys Qazaqstan, Ońtústik Qazaqstan, Qostanaı, Ekibastuz.

 

1.2. Jel agregattary jaıly zertteýler

 

Biz aýalyq muhıttyń túbinde jelder áleminde ómir súremiz. Qozǵalystaǵy aýalyq massalardyń energıasy orasan  kóp.  Jel  energıasynyń qory, ǵalam sharymyzdaǵy barlyq ózenderdiń gıdroenergıalarynyń qorynan júz ese kóp. Biz turatyn aýalyq muhıtta tynyshty emes.  Bizdiń memleketimizdiń tóńireginde soǵatyn jelder, elimizdi elektr energıasymen   qamtamasyzdandyrady.   Elimizdegi   klımattyq   jaǵdaılar   jel energetıkasynyń damytýǵa qolaıly.

Ár túrli avtorlardyń baǵalaýynsha jer betindegi jel energıasynyń potensıaly 1200 TVt deıin jetedi, biraq osy potensıaldy qoldanýǵa jer betiniń ár tóńiregi birkelki bolmaýynan. Vertıkal qımadan ótetin jel qozǵalysynyń qýaty, energıany túrlendirýge jetkilikti bolý úshin 20-30 m bıiktikte jeldiń jyldyq ortasha jyldamdyǵy kóp bolýy qajet. Jel qozǵalysynyń ortasha jyldyq menshikti qýaty 500Vt/m²-qa (jeldiń jyldamdyǵy 7 m/s ) jetetin jerde ornatylǵan jel energetıkalyq qurylǵy 500 Vt/m²-tyń 175-in ǵana elektr energıasyna túrlendiredi.

Jel qozǵalysynyń energıasy jel jyldamdyǵynyń úshinshi dárejesine proporsıonal. Biraq, ıdealdy qurylǵynyń kómeginde bul energıany tolyǵymen elektr energıasyna aınaldyrýǵa múmkindik joq. Jel qozǵalysynyń energıasyn paıdaly qoldaný koeffısıenti (PQK), teorıalyq esepteýler boıynsha 59,3% quraıdy. Basylymǵa shyqqan málimitter boıynsha, praktıkada jel energıasynyń eń úlken PQK-i realdy jel agregatynda jýyqtap alǵanda 50% jaqyn bolady, biraq bul tek qana proektide qarastyrylǵan jeldiń optımaldy jyldamdyqtarynda ǵana. Odan basqa, jel qozǵalysynyń energıasynyń bir bóligi mehanıkalyq energıa elektr energıasyna túrlengen kezde joǵalady, onyń PÁK-i 75-95%. Osynyń barlyǵyn eskere otyryp, realdy agregat proektide qarastyrylǵan turaqty jyldamdyqtar dıapozonynda jumys istese ǵana, jeldik agregattyń menshikti elektrlik qýaty jel qozǵalysynyń qýatynyń 30-40%-yn quraıdy. Eger jeldiń jyldamdyǵy nomınaldy jyldamdyqtyń máninen assa, generatordyń nomınaldy qýatynan aspaý úshin, jeldiń mehanıkalyq energıasynyń barlyǵy qoldanylmaıdy. Osy faktilerdiń barlyǵyn eskere otyryp, jyl boıyndaǵy elektr energıasynyń menshikti shyǵarylýy jel energıasynyń 15-30% -yn quraıdy.

Jel dońǵalaǵy dınamo-mashınany elektr togynyń generatoryn qozǵalysqa keltiredi. Bul bir ýaqytta parallel jalǵanǵan akýmýlátorlar batareıasyn zarádtaıdy. Akýmýlátorlyq batareıalardyń klemmalaryndaǵy kerneý generatordyń klemmalaryndaǵy kerneýden azaıǵanda batareıa avtomatty túrde generatorǵa jalǵanady da, kerisinshe jaǵdaıda aǵytylady.

Qazirgi kezde jel elektr agregattary elektr togymen munaıshylardy qamtamasyzdandyrady, olar jetýge qıyn jerlerde jumys isteıdi, alys araldarda, Antarktıkada jáne úlken halyq toptary turatyn jerlerden alys ornalasqan myńdaǵan aýyl sharýashylyq fermalarda da jumys isteıdi. Mysaly, Men shtatynda turatyn amerıkandyq Genrı Klúz eki machta quryp oǵan eki jel dvıgatelimen generatorlardy ornalastyrdy. Ár bireýi 6V, 60V jáne 2V-tan turatyn 20 akýmýlátor oǵan jelsiz kúni jumys isteıdi, al benzın dvıgateli oǵan rezerv retinde turady. Bir aıda Klúz jel agregattarynan 250 kVt*saǵ energıa alady, bul oǵan barlyq sharýashylyǵyn jaryqtandyrýǵa jáne elektr aparatýrany (teledıdar, tońazytqysh t.b.) jumys istetýge jetedi.

Jel elektrlik agregattardy keńinen qolaıly jaǵdaılarda qoldanýǵa  olardyń qymbattylyǵy kedergi jasaıdy.  Qazirgi zamanda jel elektrlik generatorlardyń ár-túrli prototıpteri shyǵarylǵan.

Sýret-4. Jel agregatynyń jumys isteý syzbanusqasy.

Sýret-5. Ár-túrli jel agregattarynyń modelderi.

Qurylǵynyń jobasyn qurýda eń úlken qıynshylyq ol kez-kelgen jeldiń jyldamdyǵynda propellerdiń aınalý jıiliginiń birkelkiligin qamtamasyz etý. Óıtkeni generatordy jelige qosqanda ol jıiligi 60 nemese 50 Gs aınymaly tok týdyrýy kerek. Sondyqtan lopastterdiń kólbeýlik buryshy rettelip otyrýly tıis. Jel kúshti bolǵanda, bul burysh súıirirek bolýy tıis, jel qozǵalysy álsizdeý bolǵanda bul burysh artý kerek. Lopastterdi retteýmen qatar generator machtada jelge qarsy avtomatty túrde aınaýy tıis.

1.3. Jel energetıkasy qondyrǵysy

Jel energetıkasy qondyrǵysy - jel aǵynynyń  kınetıkalyq energıasyn energıanyń basqa túrine túrlendiretin tehnıkalyq  qurylǵylar jıyntyǵy.

Sýret-6. Jel energetıka qondyrǵysynyń qurylysy.

Jel energıasy qondyrǵysy  jel agregatynan (jel qozǵaltqyshy men bir nemese birneshe jumystyq mashınalardy biriktiredi), energıany akkýmýláttaýshy (qoryn jınaýshy) ne­mese qýatty rezervteýshi qurylǵydan jáne birqatar jaǵdaılarda qosalqy qozǵaltqyshtan (eń aldymen jylýlyq qozǵaltqyshtan), sondaı-aq, qondyrǵynyń jumys rejımderin avtomattyq basqarý (retteý) júıelerinen turady. Jel energıasy qondyrǵysy arnaıy qoldanystyq (sorǵylyq nemese sý kóterýshi, elektrmen zarádtaýshy, dıirmendik, sý tushshylandyrýshy, t.b.)   jáne keshendi qoldanylatyn  jel elektr stansalary bolyp ajyratylady. Jel elektr stansasy - jeldiń kınetıkalyq ener­gıasyn elektr energıasyna túrlendiretin qondyrǵy. Ol jel qozǵaltqyshynan, elektr togy generatorynan, olardyń jumysyn basqaratyn avtomattyq qurylǵydan, olardy ornatý jáne qyzmet kórsetýge arnalǵan qurylystardan, ǵımarattardan turady. Jelsiz kúnderde jumys jasaýy úshin rezervtik jylýlyq qozǵaltqyshpen, akýmýlátor batareıalarymen, gelıoqondyrǵylarmen tolyqtyrylady. Ádette, jel elektr stansıasy turaqty tok generatorlarymen jabdyqtalady. Ol akýmýlátor batareıalaryn zarádtaıdy. Al tutynýshylarǵa qajetti aınymaly tok ınvertor dep atalatyn arnaıy kurylǵydan alynady. Invertor turaqty tokty aınymaly tokqa túrlendiretin qurylǵy bolyp tabylady. Jel elektr stansıalaryn jel jıi turatyn jerlerde, ortalyqtandyrylǵan elektrmen jabdyqtaý toraptarynan qashyq ornalasqan aýyldyq mekenderde, dalalyq, shóleıtti, t.b. jerlerde qoldanady. Jel energıasy qondyrǵysynyń qýaty 100 kVt-tan birneshe MVt-qa deıin jetedi. Eń qýatty (3 MVt) jel energıasy qondyrǵysy  Germanıada salynǵan (1983). Qazirgi kezde birlik qýaty 15 MVt-qa deıingi jel energıasy qondyrǵysy  jobalanýda.

1.4. Jel  energıasyn  paıdalaný jáne onyń tıimdiligi

Sońǵy ýaqytta álemde jel energıasyn paıdalaný barǵan saıyn ósip keledi. AQSH-ta 2003-2007 jyldary 4700 mVt elektr qýatyn óndiretin jel qondyrǵylary ornatyldy. Bul burynǵy jyldarmen salystyrǵanda birneshe ese artyq kórsetkish. Jalpy alǵanda, álemde sońǵy jyldary jel energetıkasynyń qýatyn arttyrý 1,2 ese kóbeıtilip, 60 myń mVt-ǵa jetti.

Qazaqstan jel energetıkasyna asa baı aımaqtyń biri bolyp tabylady. Ulan-ǵaıyr jer kólemin alyp jatqan elimizde jeldiń ortasha jyldyq jyldamdyǵy 4-5 m/s, al birqatar óńirlerinde 6 m/s-qa deıin jetedi. Bul jel energetıkasyn óndirý úshin taptyrmas qýat kózi ekeni belgili. Sarapshylardyń zertteýleri boıynsha, Qazaqstandaǵy jel energetıkasynyń jalpy qýaty jylyna 1820 mlrd. kVt /saǵ. elektr energıasyn óndirýge múmkindik beredi eken.

BUU-nyń jel energetıkasyn damytý jónindegi baǵdarlamasyna sáıkes Qazaqstannyń birqatar óńirlerinde jel energıasy qýatyna zertteý jumystary júrgizilgen. Soǵan baılanysty elimizdiń birqatar óńirleri boıynsha jel elektr stansalaryn salý jónindegi atlas jasalynǵan. Osy atlas boıynsha Ońtústik óńirde (Almaty, Jambyl, Ońtústik Qazaqstan oblystarynda), Batys óńirde (Atyraý jáne Mańǵystaý oblystarynda), Soltústik óńirde (Aqmola oblysynda) jáne Ortalyq óńirde (Qaraǵandy oblysynda) jel elektr stansalaryn salý jumystarynyń jobasy jasalynǵan. Alaıda, Qazaqstannyń qazirgi elektr energıalyq rynogynda jel energetıkasynyń resýrstary múlde paıdalanylmaıdy. Onyń basty sebebi, elektr energetıkalyq rynoktaǵy jel energetıkasy básekelestiginiń tómendigi bolyp otyr.  Elimizde 2015 jylǵa taman jalpy qýaty 300 mVt bolatyn jel elektr stansalaryn salý kózdelinýde. Atap aıtqanda, Jońǵar qaqpasynda qýaty 50-100 mVt, Shelek dálizinde 100-200 mVt, Astana qalasynda 20 mVt bolatyn jel elektr stansalaryn salý josparlanǵan.

Jel kúshi arqyly energıa alýdyń ózindik qunynyń qubylýy jergilikti jerdiń jel kúshine, salyq zańnamasyna, memlekettik qoldaý sharalaryna jáne basqa da ólshemderge baılanysty ekenin álemdik tájirıbe kórsetip otyr. Máselen, Germanıada jel stansıalarynan alynǵan energıa quny 1 kVt/saǵatyna 9 sent, AQSH-ta - 6 sent, Ulybrıtanıada -13-14 sent. Bizdegi baǵasy 2 teńge.

Álemdik jel energetıkalyq sektory ósý qarqynynyń ortasha kórsetkishi 29%-dan astam boldy, jáne ol jyl saıyn ulǵaıýda. Bul derek jel energetıkalyq salany damytýdyń keleshegin jáne maqsatqa sáıkestiligin rastaıdy.

Jel energıasy - bizdiń qazirgi jaǵdaıymyzda ekonomıkalyq jáne ekologıalyq jaǵynan tıimdi ekendigi sózsiz. Óıtkeni, odan aýaǵa taraıtyn ýly gazdar ondaǵan ese az shyǵady, al, elektr energıanyń quny qazirgideı gaz jaǵyp alǵandaǵyǵa qaraǵanda 5 ese arzan bolmaq. Iaǵnı, tehnıkalyq-ekonomıkalyq sıpattamalary jaǵynan alǵanda jel týrbınalaryn ornatý - tabylǵan aqyl. Bizdiń óskeleń aımaǵymyzǵa energıa qýaty jyldan jylǵa kóbirek qajet bolady. Ol suranysty qazir bar qýat kózderimen qamtamasyz etý múmkin emes.

Álemge úlken zıanyn tıgizgen munaı, kómir jáne tabıǵı gazdyń kómirtegi qaldyqtaryn osy jańa energetıka kózderi arqyly aldyn alý múmkindigi bar. Osynyń bir nátıjesi retinde búgin álemde jel energetıkasynyń qoldanysy kún ótken saıyn jaıylýda. Jer sharynyń barlyq jerinde az ne kóp energıa beretin bir jel kúshi bar. Osy kúsh - ári arzan, ári mol. Sondaı-aq taza bir energetıka kózi.

Jeńil tabylatyn jáne úzdiksiz qoldanysy bar osy kóz álemdegi barlyq elektr kúshine jaýap beretindeı kóp. Adamzat balasynyń kúndelikti tirshiliginde jeldiń kúshinen paıdalana bastaýy burynǵy zamandarǵa súıenedi. Osyǵan mysal retinde jelkendi qaıyqtar men jel dıirmenin kórsetýge bolady.

Jel kúshinen, atmosferada aýa massasynyń qozǵalysynan zarád energıasy paıda bolady. Sondyqtan jel kúshin arnaıy qondyrǵylar kómegi arqyly elektr energıasyna aınaldyrýǵa bolady.

Jel kúshin qoldaný, onyń jyldamdyǵyna jáne baǵytyna baılanysty. Mysaly: jyldamdyǵy 5 - 8 m/s jel — qalypty jel, 14 m/s jel — kúshti jel, 20-25 m/s jel — quıyn, al jyldamdyǵy 30 m/s-tan asatyn jel daýyl dep esepteledi. Ǵalymdardyń zertteýiniń nátıjesinde bir sharshy kılometr jerdiń betinen shamamen qýaty 250 — 750 kVt elektr energıasyn alýǵa bolatyndyǵy anyqtaldy. Ol jylyna 2,19 — 6,57 mln. kVt/ saǵ. elektr energıany óndirgenmen teń.

Jel elektr energıasynyń qýaty shamamen 100 — 400 kVt. Qazirgi ýaqytta óndiriste qýatty jel agregattary daıyndalýda. Jel qondyrǵylary aýyl sharýashylyǵynda, elektr júıesi qıynshylyqpen jetetin aýdandarda, metrologıalyq stansalarda jáne basqada sharýashylyqta paıdalanylady. Jel qatty turatyn shalǵaı Moıynqum, Talas, Sarysý aýdandarynda ornalasqan sharýa qojalyqtarynda jel energetıka qondyrǵysyn   ornatý asa qajet.  Sharýa qojalyqtaryndaǵy  jem, un, sý tasý, aǵash kesý jumystary úshinde jel kúshin paıdalansa óte tıimdi bolar edi. Mysaly, fermer 300-400 shaqyrym jerden  dándi untaqtaý úshin kóp shyǵyndanbaı-aq óziniń jel dıirmeninde óńdep alar edi. Meniń usynysym: osyndaı shalǵaı aýdandarda jel qondarǵylaryn kóptep ornatyp, shalǵaı aýdandardaǵy halyqtyń jaǵdaıyn jaqsartsam, sonda jeke qojalyqtardyń da sany kóbeıip,  tabysy da artar edi.  Qazqstannyń órkenıetti elder qatarynan kórinýine úlesimdi qossam deımin.

Teorıalyq turǵydan qaraǵanda jylyna 18.000 mlrd.kVt/saǵ. elektr energıasy óndirilýi múmkin.  Dúnıe júzinde AQSH, Danıa, Japonıa, Ispanıa jel energıasyn elektr energıasyna túrlendirý jóninde kóptegen ǵylymı — zertteý jumysyn iske asyrýda. Jel kúshin paıdalanatyn elektr stansalary san jaǵynan   az,   qýaty  da  nashar jáne   olardyń  jumys   isteýi   aýa-raıynyń jaǵdaılarymen  tikeleı   baılanysty.   Sondyqtan   jel  elektr  qondyrǵylary keıbir arnaýly qajetterge ǵana qoldanýda. Sonymen qatar jel elektr qondyrǵysy bizdiń Jambyl oblysynyń Qarataý jerinde salynǵan.

Jel - atmosferadaǵy aýanyń jer betine parallel baǵytta qozǵalýy. Jel atmosfera qabattarynda qysymnyń birkelki taralmaýynan paıda bolady, ári joǵarǵy qysymnan tómengi qysymǵa qaraı baǵyttalady. Aýa qysymy ýaqyt pen keńistikte úzdiksiz ózgeretindikten jeldiń jyldamdyǵy men baǵyty únemi ózgerip otyrady. Jeldiń baǵytyn kókjıektiń qaı baǵytynan soǵýyna baılanysty anyqtaıdy jáne ony gradýspen nemese rýmbymen (16 rýmbylyq júıemen), al jyldamdyǵyn – m/s, km/saǵ, ýzelmen nemese balmen (Bofort shkalasy boıynsha) órnekteıdi. Bıiktikke kóterilgen saıyn úıkelis kúshiniń azaıýyna baılanysty jel qýaty ózgeredi, sonymen qatar ol gradıentteriniń ózgerýine táýeldi bolady. Jel úlken aýmaqty qamtı otyryp kólemi aýa aǵyndaryn (mýsondar, passattar t.b.) týǵyzady, osydan jergilikti jáne jalpy atmosferalyq aınalym paıda bolady. Qazaqstannyń barlyq óńirinde (ásirese jazyq jerlerde) kúshti jelder jıi bolyp turady, onyń maksımýmy qys aılaryna (40-45 m/s) kóktem men kúzge (20-35 m/s) keledi. Óte kúshti jelder Kaspıı jaǵalaýy jáne bıik taý asýlary men ańǵarlarynda  baıqalady. Dúnıe júzilik jelder jiktelimine Qazaqstan aýmaǵynda turaqty soǵatyn 23 jel túri tirkelgen. Olardy Qazaqstan aýmaqtary boıynsha mynadaı aýmaqtarǵa bóledi: ashyq dalada (Josaly, sileti, t.b); shól jáne shóleıt, úlken ashyq sý qoımalary tóńireginde (Kaspıı, Balqash, Alakól, t.b.); taý ańǵarlarynda jáne taý aralyq óńirlerinde («Jetisý qaqpasy», «Shilik ańǵary», «Jańǵyztóbe», «Qordaı», t.b.); ortasha bıiktiktegi taýlar men qyrqalarda soǵatyn jelder. 

Jeldiń taralýy, atmosfera qysymynyń taralýy men jer bederine tikeleı baılanysty. Jeldiń klımatqa áseri zor. Ol aýa massalaryn qozǵalysqa keltiredi, sonymen birge jylý men sýyq, ylǵal ákeledi. Qazaqstan jerin shyǵystan batysqa qaraı shamamen 50⁰ s.e. boıymen joǵary qysym (Voeıkov beldeýi) kesip ótedi. Ol-Sibir antısıklonynyń ońtústik-batys tarmaǵy. Qysty da, jazda da qalyptasatyn bul joǵarǵy qysymdy beldeý respýblıkanyń jazyq  bóligindegi negizgi jel aıryq bolyp esepteledi. Qysta osy joǵary qysymdy beldeýden soltústikke qaraı ońtústik jáne ońtústik-batys jeli, al ońtústikke soltústik jáne soltústik - shyǵys jeli basym soǵady. Joǵary qysymdy beldeýden alystaǵan saıyn jeldiń jyldamdyǵy baıaýlaıdy. Qańtar aıynda Ortalyq Qazaqstanda jeldiń ortasha aılyq jyldamdyǵy 4-6 m/sek, al ońtústiginde ol 2-4 m/sek-qa deıin baıaýlaıdy. Jazda jeldiń jyldamdyǵy baıaýlaıdy. Olardyń ortasha aılyq jyldamdyǵy shildede soltústik aımaqta 2-3 m/sek., ońtústikte 1-2 m/sek.  

Qazaqstannyń bıik taýly aımaqtarynda qysta da jazda da jeldiń ekpini  birshama kúshti keledi. Taýlarda jeldiń negizgi bir túri- jazda soǵatyn jáne táýlik ishinde baǵytyn ózgertip otyratyn (tańerteń jazyqtan , kesh bata taýdan ) jel túrleri basym. Bulardy taý ańǵarlyq jel dep ataıdy.

Taý aralyq ańǵarlarda jáne qazanshuńqyrlarda, mysaly, Jońǵar qaqpasy men Ile ańǵary sıaqty jerlerde soǵatyn jergilikti jel de bar. Jońǵar qaqpasy arqyly jergilikti saıqan jáne ebi jeli, Ile ańǵarymen shilik jeli soǵady. Jyldamdyǵy      15-20 m/sek-tan nemese saǵatyna 72 km/saǵ  asatyn qatty soqqan jeldi daýyl dep ataıdy. Jyldamdyǵy 30m/sek-tan joǵary bolatyn qatty jelderge toqtalaıyq..

Jel órnegi – kóp jyldyq baqylaýlar nátıjesinde belgili bir aımaqtaǵy jeldiń basym baǵytyn kórneki túrde kórsetetin vektorlyq dıagram. Ádette, aılyq, maýsymdyq jáne jyldyq bolyp bólinedi. Dıagramnyń ortasynan túrli baǵytqa qaraı taraıtyn sáýle-syzyq júrgiziledi. Sáýle syzyqtyń uzyndyǵy jeldiń qaıtalaný mólsherine proporsıonal keledi. Ár kesindiniń ushtary túzý syzyqtarmen qosylady. Keıde arnaýly jel órnegi jasalady, mysaly, sáýle-syzyq  boıyna jelmen birge aýanyń temperatýrasy, jaýyn-shashyn mólsheri túsiriledi.

Sýret-7. Jel shemasy.

Saıqan jeli — Ebi jeline keri baǵytta Jońǵar qaqpasy arqyly Ortalyq Azıaǵa qaraı soǵyp turatyn jel. Alakól ústinde joǵary qysym ornaǵanda, antısıklon turaqtap kúshine engen kezde,Saıqan jeli soltústik-batystan ońtústik-shyǵysqa qaraı soǵady. Jeldiń jyldamdyǵy 50-60 m/sek. Alakól oıysynda temperatýra 30-37° S-qa deıin tómendeıdi. Saıqan jotalaryn boılaı soǵatyn bolatyndyqtan,  Saıqan jeli dep atalady. Jel qyrkúıek pen sáýir aılary aralyǵynda kúshti soǵyp, qalǵan aılarda báseńdeıdi. Qatty soqqan kezde Alakóldiń sý deńgeıi 1 m-ge deıin kóterildi. Tabıǵat jaǵdaıyna jeldiń tıgizer zıany kóp.  Saıqan jeli 2-3 táýlikke sozylýy múmkin. Jaýǵan qardy ushyryp, topyraqty qurǵatady, mal basyn shyǵynǵa ushyratyp, jol qatynasyn qıyndatady, balyq aýlaýǵa zıanyn tıgizedi.

Shilik jeli - Shilik ózeni bastaý alatyn muzdyqtar óńirindegi salqyn aýanyń Ile ańǵaryna qaraı yǵysýynan paıda bolady. Jel ózen ańǵaryn boılap, kúndiz soltústik batystan ońtústik-shyǵysqa, túnde kerisinshe baǵytta  soǵady. Jyl boıy jyldamdyǵy 8-10 m/sek. Qysta údeı soqqan jel qardy ushyryp, jol qatynasyn qıyndatady.

Arystandy-Qarabas jeli - Qarataý jotasynyń ońtústik-batys betkeıindegi Arystandy ózeniniń ańǵarymen soǵady. Jel Moıynqumnyń ústimen ótkende qum túıirshikterin sýyryp, qumdy qara burqasyn turady, joldyń kóriný qashyqtyǵy azaıady. Sondyqtan bul jeldi halyq Qarabas jeli dep ataǵan. Onyń kúshti bolý sebebi, birinshiden, aýa aǵyny qyzyltý jáne Shaqpaq  arasyndaǵy  taý asýynan ótkende aýa aǵynynyń jyldamdyǵy artady, ekinshiden Arystandy ózeniniń ańǵarynda onyń ekpini odan da kúsheıe túsedi. Arystandy-Qarabas jeli  soltústikten úzbeı soǵyp turady. Onyń  jyldamdyǵy 35 m/sek.

Qordaı jeli - Jambyl oblysynyń ońtústik - shyǵysyndaǵy Jetijol jotasy men Kindiktas taý aralyǵyndaǵy  Qordaı asýynyń ústinen soǵatyn jel. Qazaqstan jerinde qysta Sibir  antısıklon ornaǵan  kezde jyldamdyǵy 40 m/sek-qa (saǵatyna 144 km-ge) jetedi. Bul óńirde  jylyna shamamen 55 kún kúshti jel soǵady.

Muǵaljar jeli - Muǵaljar taýynan soǵady, áseri Mańǵystaý, Atyraý, Aqtóbe   oblystarynyń  ońtústiginde baıqalady. Muǵaljar jeli kúzde  osy óńirge  soltústik batystan keledi.

Ebi jeli - Ebi jeli Jońǵar Alataýynyń ońtústik shyǵysyndaǵy Qytaıda ornalasqan Ebinur kóli qazanshuńqyrynda, joǵary qysym paıda bolǵanda soǵady. Osy kezde tómengi qysym aımaǵy paıda bolady. Jońǵar Qaqpasy - tar tektonıkalyq jaryq, eni 20 km-den 40 km bolatyn, eń tar jeri-10 km shamasynda. Aýa taý jotalarynyń arasymen qysylyp, úıkeliske ushyrap ótedi, jyldamdyǵy sekýndyna 60-80 m-ge jetedi. Qys kezinde qysylyp ótken aýanyń temperatýrasy qorshaǵan ortasynan 8-10° S joǵary bolady. Sondyqtan ol jyly jelge jatady. Jalpy bul jel jyl ishinde orta eseppen 70-100 kúndeı soǵady. Jazda Eýrazıa materıgi qyzǵan kezde Ebinur qazanshuqyry ústinde joǵary qysym sırek kezdesedi. Ebi jeli de baıaýlaıdy. Ebi jelin alǵash ret sıpattap jazǵan qazaqtyń ǵulama ǵalymy Shoqan Ýálıhanov. Jońǵar qaqpasynan  esken kúshti jel Alakól mańy kólderinen balyq aýlaýdy qıyndatady,jol qatynasyna, basqa da sharýashylyqqa zıanyn tıgizedi.

Halyqaralyq sarapshylardyń esepteýinshe Qazaqstanda soǵatyn jeldiń jyldamdyq kúshi 15 metr bıiktikte orta eseppen sekýndyna 27-35 metrden asady. Bul degenimiz orasan múmkindik. Sebebi, Eýropa elderinde jeldiń jyldamdyǵy sekýndyna 4-5 metr jaǵdaıynda bolsa da, jel qýatyn paıdalanatyn energetıkasyn jolǵa qoıyp alǵan desedi. Máselen, Golandıa 2020 jylǵa qaraı jel qýatyn paıdalanýdy 6 myń MVt-qa jetkizýdi kózdep otyr. Mamandar elimizdegi joǵaryda aıtylǵan áleýetti paıdalana alsaq, jylyna 900 myń GegaVatt-saǵat elektr qýatyn óndirýge bolatynyn  aıtady. Qazaq dalasynda qysy-jazy toqtaýsyz soǵyp turatyn jel ótiniń qýattylyǵy jaǵynan Jońǵar qaqpasy aldyńǵy orynda. Jońǵar qaqpasynan soǵatyn jeldiń jyldyq ortasha jyldamdyǵy 9,68 m/s quraıdy. El aýzynda «Ebiniń jeli» dep atalatyn osynaý qaqpadan soǵatyn alapat daýyl jel elektr stansasynyń qýatyn jylyna 5 myń MVt/s-qa deıin arttyrýǵa múmkindik bermek. Al, Almaty oblysyndaǵy Shelek dálizinen soǵatyn jeldiń jyldamdyǵy 7,77 m/s-qa teń. Sondaı-aq, jeldiń soǵý jyldamdyǵy Aqtaý-portynda 7,83 m/s, Elordanyń mańaıynda 6,8 m/s, Ereımentaýda  7,79 m/s, Qarqaralyda 6,26 m/s, Arqalyqta 6,93 m/s, Ońtústik Qazaqstan oblysyndaǵy Júzimdik aýyly men Atyraýdaǵy Qarabatan temirjol stansıasy aýmaǵynda 7,5 m/s quraıdy eken. Eger elimizdegi osynaý tabıǵı qýatty iske Ebi jelin  el ıgiligine aınaldyrý maqsatynda jasalǵan jel qondyrǵylyry  jarata alsaq, qoldanysqa engiziletin jel qondyrǵylarynyń jıyndyq qýaty 550 MgVt-ty qurap, al jyldyq elektr energıasyn óndirý kólemi 1,65 mlrd. kVt-saǵatqa teń bolmaq. Alaıda, osynsha úlken áleýetke qaramastan elimizde jel energıasyn iske asyra almaı kelemiz. Oǵan sebep, Qazaqstanda álemniń keıbir memleketterindeı energıanyń balama kózderine asa úlken qajettiliktiń bolmaýynda. Elimizde qýat kóziniń eki túri gıdroelektrstansalary (GES) men jylýelektrstansalary (JES) bar. Al, atom elektrstansalary (AES) men balama energıa kózderi týraly áńgime endi-endi qozǵala bastady. Óıtkeni, óz ishimizdegi energetıkanyń 87% paıyzy kómir stansıalarynan óndiriledi.

Balama qýat túrleri - jel, kún energıalary jetkilikti túrde damymaǵandyqtan, ázirshe, elektr energıasynyń bazalyq kózine aınala almaı otyr.

Ebiniń jeli energıaǵa aınalyp, el ıgiligine jarar kún jaqyn!

 

1.5. Energıanyń balama kózderi

 

Kúnnen kúnge ósip kele jatqan álemdik energetıkalyq suranysty qanaǵattandyrý úshin kómirsýtegi shıkizatyn kóptep paıdalaný aýany lastap, atmosferadaǵy tepe-teńdikti buzdy. Ǵalymdardyń pikirinshe, osy júz jyldyqtyń sońyna taman aýanyń temperatýrasy 6,4 gradýsqa jylynyp, álemdik muhıttardyń deńgeıi 58 santımetrge kóteriledi eken. Bul - qurlyqty tunshyqtyratyn topan sýdyń alǵashqy belgisi. Sondyqtan da qazirgi tańda álem sarapshylary dúrkin-dúrkin dabyl qaǵyp, energetıkalyq qýat shıkizattaryna balama tabý máselesin kún tártibine batyl qoıyp tur. Barǵan saıyn adamzat úshin asa úlken qaýipke aınalyp bara jatqan jahandyq jylyný prosesin tejeý, elektr energıasy óndirýdiń negizgi kózi - kómirsýtegi shıkizatyna balama tabý máseleleri byltyrǵy jyly ótken 19-shy Dúnıejúzilik munaı kongresinde de erekshe kún tártibine qoıyldy. Mamandardyń aıtýynsha, qazir kómirsýtegi shıkizatyna balama retinde qarastyrylyp otyrǵan bıootyn, jel jáne kún qyzýynan alynatyn energıa álemdegi óndiriletin elektr qýatynyń 2 paıyzyn ǵana quraıdy. Sondyqtan bul salada Qazaqstan energetıkasy mamandarynyń aldynda turǵan mindet ushan-teńiz.

Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵyn eskere otyryp, jel energetıkalyq. áleýeti asa mańyzdy bolýy múmkin. Qazaqstan úshin onyń eń qolaıly túrleri - sý energetıkasy, jel jáne kún energıalary.

Qazaqstan gıdro, kún, jel, bıomassa túrindegi energıanyń qaıta jańǵyrtý kózderiniń edáýir resýrstaryna ıe. Ókinishke qaraı, osylardyń ishinde gıdroenergıanyń shaǵyn bóligi bolmasa, qalǵanynan energıa alýǵa Qazaqstan áli kúnge qol jetkize almaı keledi. Energıany osyndaı ádispen alýdyń tolyp jatqan artyqshylyqtary bary belgili. Solardyń birqataryn ǵana aıta keter bolsaq, ol eldiń shıkizat qoryn saqtaýǵa, kómirteginiń aýaǵa taralýyn azaıtýǵa múmkindik beredi, sonymen birge, eldiń ekonomıkasyn damyta túsýge qosymsha ınvestısıa tartylyp, jańa jumys oryndary ashylady.

Qýat jetispeýshiligi máselesin sheshýdiń bir amaly — qýatty únemdeý. Tez óteletindikten jáne qysqa ýaqyt ishinde júzege asatyndyqtan qýatty únemdeýge baǵyttalǵan sharalar Qazaqstandaǵy naǵyz balama qýat kózderi bolyp tabylady. Qazirgi tańda qýatty únemdeý jalpy ishki ónimniń 1% qamtamasyz etip, bir iri elektr stansıasynyń ornyn toltyra alady. 2008 jyldyń aqpan aıyndaǵy Qazaqstan halqyna joldaýynda Prezıdent N.Á. Nazarbaev elektr qýatyn jappaı únemdeý qajettiligine erekshe nazar aýdaryp, kásiporyndardy qýat únemdeıtin jáne qorshaǵan ortaǵa zıansyz keletin tehnologıalardy óndirýge kúsh jumsaýǵa shaqyrdy.

Búgingi tańda jalpy biz qoldanǵan energıanyń barlyǵy munaı, kómir jáne tabıǵı gaz sıaqty qazyndy otyndardan óndiriledi. Qazyndy otyndardan basqa ıadrolyq stansıalar da atmosferaǵa zıandy gaz shyǵarady. Osy gazdar aýa jáne sýdy lastaıdy. Álemde ásirese shekteýli rezervterge ıe kómirge, munaıǵa jáne tabıǵı gazǵa barlyq memleketter az ne kóp muqtaj. Osy kózderdiń aımaqtyq erekshelikter sebepti memleketter arasynda teń taralmaýy jáne bir kúni mindetti túrde taýsylýy jańa máselelerdi de ózimen birge ala keldi.

BUU-nyń ǵalymdary bar munaı rezervteriniń 35-40 jyl ne bolmasa 50 jylda, tabıǵı gaz rezervteriniń 65 jylda, kómir rezervteriniń bolsa 220 jyldan soń tabylmaıtynyn boljaıdy. Osynshama qysqa ýaqyttyń ishinde taýsylatyny boljamdalǵan osy energetıka kózderiniń ornyna jańalaryn qoıý úshin álemniń barlyq memleketterinde ǵalymdar bar kúshimen jumys isteýde. 1970-tegi munaı daǵdarysynan soń jańartyla alynatyn energıa kózderimen baılanysty zertteýler artty, biraq áli kúnde jetkilikti dárejege jetpedi.

Jańartyla alatyn kózderdiń kóbi energıasyn, tikeleı nemese janamaly túrde Kúnnen alady. Jel energıasynyń kózi de Kún bolyp tabylady. Osy sebepti jel energıasy óndiris kúshi de ár memlekette ár túrli. Jel energıasy osy kúnde energıa kózderiniń eń kóp úmit artatyn túri. Óıtkeni mol jáne erkin jaǵdaıdaǵy senimdi jáne turaqty bir energıa kózi. Adam sanynyń artýy jáne adamdardyń odan yńǵaıly sharttarda ómir súrý talaby energetıka suranysyn arttyrýda.

Jeldiń kúshi sońǵy jyldary álemde qoldanysy eń kóp artqan jańartyla alynatyn energıa kózderiniń birine aınaldy. Osyǵan qaramastan, álemdegi ortasha kórsetkishi 8 ben 9% paıyz arasynda ózgeredi. Álemdegi qoldanys kórsetkishi eń tómengi satyda bolsa da, 2020 jyly álem elektr suranysynyń 12% paıyzyn jel energıasynan óndirý úshin jumystar júrýde.

Jel energıasy ıadrolyq stansaǵa qaraǵanda 5 ese kóp jumys salasy men 3 ese kóp energıa óndiredi.

2004 jylǵa deıin álemdegi jel energıasy stansalarynyń barlyǵy 40,3 Megavattyq energıa óndirgen bolatyn. Osy kórsetkish 47 mıllıon adamnyń qoldanǵan energıasyna teń, Eýropada 19 mıllıon úıde qoldanylǵan energıa qajettiligine jaýap beretin deńgeıde bolyp tabylady.

Álemniń qaı jerinde ómir súrsek te ǵalamsharymyzdy qutqaratyn ár túrli taza energıa jobasyn qoldap, ıe shyǵýymyz kerek.

Sý energetıkasy. Álemdik deńgeıdegi elektr energıasyn óndirýde gıdroenergetıkanyń úlesi 18% paıyzdy quraıdy. Qazaqstannyń birikken energetıkalyq júıesinde gıdroelektrstansalary óndiretin elektr qýatynyń úlesi 11,89% paıyz ǵana bolyp otyr. Jalpy alǵanda, Qazaqstanda jumys istep turǵan GES-terdiń qýaty - 2259,6 mVt, jyldyq elektr energıa óndirý qýaty 7,4 mlrd. kVt/saǵ. bolyp esepteledi. Al teorıalyq jaǵynan alǵanda Qazaqstannyń gıdroenergetıkalyq qýaty jylyna 170 mlrd. kVt/saǵ. elektr energıasyn óndirýge tolyq jetedi. Gıdroenergetıkalyq resýrstar negizinen elimizdiń Shyǵys jáne Ońtústik-SHyǵys óńirlerinde shoǵyrlanǵan.

Ońtústik Qazaqstan aýmaǵynda 10 mlrd. kVt/saǵ. elektr energıasyn óndiretin gıdroenergetıkalyq resýrstar bolsa, Batys Qazaqstanda 2,8 mlrd. kVt/saǵ. elektr energıasyn óndiretin sý kózderi bar. Osyǵan baılanysty aldaǵy ýaqytta elimizdiń Ońtústik, Ońtústik-SHyǵys jáne Shyǵys óńirlerinde kishi jáne orta GES-terdi damytýdyń múmkindigi mol.

Atom energetıkasy - Elektr qýatyn óndirýdiń taǵy bir balama kózi atom energetıkasy bolyp tabylady. Bul rette sońǵy jyldarda Qazaqstanda onyń paıdasy men zıanyn salystyrǵan talas toqtaıtyn emes. Atom energetıkasyna baılanysty elimizde bir-birine kereǵar kózqarastar bar. Qazaqstan zerttelgen ýran ken oryndary boıynsha álemde alǵashqy úshtiktiń qataryna kiredi. Sonymen birge atom energetıkasyn damytý aýaǵa taralatyn kómirqyshqyl gazyn azaıtýǵa da septigin tıgizetindigi sózsiz. Árıne, atom elektr stansalarynyń qaýpin eshkim joqqa shyǵarmaıdy.

Kún energıasy- eń qýatty energıa kózi. Kún sáýlesiniń tolyq qýaty 4,10 mlrd kVt bolyp eseptelinedi. Jer betiniń kún sáýlesine tik ornalasqan árbir sharshy metrine 0,35 kVt , al jalpy betine 1,4 kVt kún radıasıasy túsetindigi anyqtalǵan. Árıne, bul keltirilgen sıfrlar kún energıasyn paıdalanýdy zertteýdiń qajettiligin dáleldeıdi. Dúnıe júzinde kún energıasyn elektr energıasyna túrlendirýdiń birneshe baǵyty zerttelip otyr.

       1. Termodınamıkalyq sıkl arqyly kún energıasyn elektr energıasyna   aınaldyrý.

       2. Fotoelektrlik ádisti qoldaný.

 3. Jartylaı ótkizgish gnneratorlaryn paıdalaný.

Kún batareıa elementiniń syzba nusqasy

 1. Bettik qabat ótkizgishtigi P-túrli kremnıı.

 2. Ótkizgishtegi R-túrli monokrıstaldyq kremnıı.

 3.  Elektrodtar

Baızaq aýdany, Kók-ózek aýlyndaǵy: Ámirhanovtyń sharýa qojalyǵyna barǵanymda kún energıasyn paıdalaný óte tıimdi ekenine kóz jetkizdim.  Sebebi: osydan bes jyl buryn Qytaıdan 50 000 teńgege satyp alǵan kún batareıasy osy ýaqytqa deıin shalǵaıda ornalasqan úıiniń qajetine jarap keletindigin aıtty. Qysy-jazy, kúni -túni jaryqpen qamtamasyz etilgen.

Amerıkada jeke kásipkerlerdiń kóbi kún energıasyn paıdalanady. Kún batareıalaryn ornatý kásipker úshin óte qymbatqa túsedi, sondyqtan úkimet kásipkerlerdiń shyǵynynyń 60% paıyzyn kóteredi.  Kún kózi 4 saǵatta 1 táýlikke jetetin energıa beredi. Fermer ózine kerek emes kezde energıany ortalyqtandyrylǵan jelige qosyp, artyq  energıany   úkimetke satyp paıdasyn kóredi.

Kún  batareıasynyń qýaty birneshe ondaǵan nemese júzdegen kılovatqa jetedi. Onyń paıdaly áser koeffısıenti 25%-ǵa, baǵasy joǵary. Sondyqtan kún energıasyn paıdalanyp kún batareıasyna aınaldyrý ázirge óndiriste kóp qoldanylmaıdy. Al, endi kún enrgıasyn qoldanyp, elektr energıasyna túrlendirýde ázirge damymaı otyr, olardyń paıdaly áser koeffısıenti 6-12% paıyzdan aspaıdy. Biraq adamzat qaýymy ázir bul tabıǵattyń kúshin tolyǵynan paıdalaný múmkindigin jasaı almaı keledi. Bul qýatty energıa kóziniń, kúnniń arzan energıasyn halyq sharýashylyǵynda tolyq paıdalanylmaı otyr. Ol kosmos kemelerin, jerdiń jasandy serikterin, televızıa stansalaryn energıamen jabdyqtaý úshin ǵana oqta-tekte paıdalanyla bastady. Keıbir aýdandarda sý jylytý jáne teomonan generatorlary úshin kún sáýlesiniń qondyrǵylaryn ornatý qolǵa alyndy. Degenmen olardyń qýaty áli de tym az jáne paıdaly áser koeffısıenti óte tómen. Sondyqtan kún energıasyn ónerkásipte qoldaný múmkindigi óz dárejesinde emes. Stansıalardy ornalastyrý, qurylysyn júrgizgennen keıinde olardy qamtamasyz etetin qajettilikter de bolady. Olaı bolsa oǵan da toqtala keteıik. Elektr stansıalardyń ózindik qajeti olardyń mehanızmderi jáne olardy elektr energıasymen qamtamasyz etý  ádisteri árbir óndiris elektr energıasyn qajet etedi, sondaı-aq elektr stansalarynda elektr energıasyn óndirý úshin elektr energıasy jumsalady. Elektr energıasyn bulaısha tutynýda elektr stansasynyń ózindik qajeti dep ataıdy.

Sýret-10. Kún energıasyn paıdalaný jobasy.

Ekologıalyq taza energıanyń ornyn toltyratyn basqa formalary - tolqyn men sý kóterilýiniń qozǵalys energıasyn paıdalanatyn kúsh jáne elektrge aınaldyrýǵa bolatyn kún energıasy.

Bolashaqta adamdar energıanyń barlyq osy kózderin paıdalaný esebinen ómir súretin bolady, biraq búginde energıany únemdeý jáne qaldyqtardy óńdeý óte mańyzdy. Bizge «qoqystyń» kóp bóligin ártúrli ádistermen qaıtadan óńdeýge bolady. Áınek, qaǵaz, metaldar sıaqty  materıaldardy týra sol qalyptarynda qaıtadan paıdalaný úshin fabrıkalarda  tazalaýǵa jáne qaıta óńdeýge múmkindikter bar. Jel elektr stansalaryndaǵy týrbına qalaqshalarynyń shýy adamdardy  mazalamaý úshin, olardy ádette alys aýdandarda nemese aralarda ornalastyrdy.

Álemniń alyp elderi kún sanap qymbattap bara jatqan munaıǵa táýeldilikten qalaı qutylaryn oılap bas qatyryp jatqanda, kishkentaı ǵana Taıland eliniń turǵyndary energıany óz aýlalarynan-aq óndirip alýda. Eýropalyqtar quny mıllıondaǵan eýro bolatyn jel týrbınalaryn jasap álekke qalyp júrgende, taılar ony kádimgi taqtaıdan ózderi-aq jasap alyp, qarapaıym ǵana generatorǵa jalǵap, úıin ne kishkentaı dúkenin toqpen qamtamasyz etip otyr. Panchan Saengsavan atty restoran ıesiniń aıtýyna qaraǵanda, osyndaı úsh «jeldıirmeni» qajetti energıany úzdiksiz berip turǵan kórinedi. Osyndaı «jeldıirmenderi» fermerler arasynda keń taralǵan. Olardyń 85% paıyzy qazirdiń ózinde qymbat turatyn elektr júıelerinen bas tartyp, ózine qajetti tokty ózderi óndirýge kóshken. Endi bir tórt-bes jyldyń ishinde taı fermerleri ortalyqtandyrylǵan elektr jelilerinen tolyqtaı bas tartyp bolady degen esep bar.

Taılandta jel dıirmenderin jetildirip, ony tıimdi ete túsý baǵytynda qyrýar jumys jasalyp jatyr. Shaǵyn jeke menshik kásiporyndar qýaty az jel týrbınalary men olarǵa arnalǵan generatorlar jasaýmen aınalysýda. Bul elde kúshti jelder bolmaıdy deýge bolady, bul týrbına qalaqgarynyń erekshe formalaryn oılap taýyp, generatorlardy tıimdi ete túsýdiń joldaryn izdestirýge májbúr etýde. Elde bul ispen bilikti ınjenerler ortalyǵy aınalysýda.

Shaǵyn jel týrbınalary iri týrbınalarǵa qaraǵanda tıimdi eken. Mysaly, 20 kılovatt toq beretin bir týrbınanyń quny Eýropada 60 myń dollar bolsa, Taılandta osyndaı týrbına nebary 10 dollar turady.

Taıland ekonomıkasy negizinen týrızmge negizdelgen. Sondyqtan, aýany qatty lastaıtyn dızel elektr stansıalaryn jel elektr qondyrǵylarymen almastyrý eldiń strategıalyq baǵyty bolyp otyr. Jaqyn jyldary týrıser kóp keletin muhıt jaǵalaýyndaǵy demalys aımaqtaryn túgeldeı jel energıasymen qamtamasyz etý kózdelip otyr. «Grınpıs» qozǵalysynyń belsendi múshesi Kasıdech Chýansatánnyń aıtýynsha, Taılanda jel týrbınalary arqyly 3000 megavatt elektr energıasyn óndirýge bolady. Bul eldiń týrızm ındýstrıasyna tolyqtaı jetedi. Al buǵan fermerler men jeke adamdardyń óz aýlalarynda óndirip alyp jatqan energıasyn qosqanda jáne bul baǵytta qolǵa alynyp jatqan sharýalar men iske asa bastaǵan jobalardy qosqanda, Taıland álemdegi eń bir «jel kúshimen jumys isteıtin» elge aınalatyn túri bar.

Mańǵystaýdyń en dalasynda jel degeniń «jetip artylady». Al, bizdiń fermerlerimiz jalynyp júrip, qaraıǵan aqshaǵa maı satyp alyp, ony qyrýar kúshpen jerine jetkizip, ony taýysyp almaý úshin barynsha únemdep, qudaıdyń álegine qalýda. Al, tas tóbeden shaqyraıyp turǵan Kún men kúndiz-túni andyzdaı soǵyp, quıyń qýyp júrgen  jeldiń tegin qýatyn paıdalaný oıǵa nege kirmeıdi? Álde, taılarǵa qaraǵanda bas paıdamyzdy áli de bilmeımiz be? Osyndaı suraqtarǵa jaýaptar izdeý maqsatymyz bolyp tabylady.

Osy taqyrypty talqylaý barysynda Úkimettiń "Jel energetıkasyn damytý týraly" atty qaýlysyn attap ótýge bolmaıdy.Osy zańnama  qaýlysy arqasynda BUU Damý jobasynyń qatysýymen jáne qarjylaı kómegimen Jońǵar qaqpasy aımaǵynda jel elektr stansasyn salý jónindegi joba maquldandy.

 

 

 

 

 

Praktıkalyq bólim

Jel kúshin elektr energıasyna aınaldyrý boıynsha eksperımenttik jumystar júrgizdim. Sonyń nátıjesinde, jel energıasyn qoldaný, onyń jyldamdyǵyna baılanysty ekenine kóz jetkizdim.

1- sulba.

Sýret-11. Makettiń nusqasy.

Men tómendegi birinshi sulbany jınap  jel elektr qondyrǵysynyń shaǵyn maketin jasadym (2 sýret). Ol úshin qýaty 3 Vt kerneýi 6 V-tyq generatordy ajyratyp qosqysh arqyly 4 dıodtan turatyn turaqtandyrǵyshty tutunýshyǵa (jaryqtandyrýshy dıod) jalǵap, jel qozǵaltqyshynyń qalaǵyn  aınaldyrý arqyly jel kúshinen elektr energıasyn aldym (1-shi sulba). Dıod birjaqty ótkizgish element retinde baǵyt berýshi túzetkish retinde paıdalanady. Eger dıodty aınymaly toq kózine qossa onda turaqty toq alynady.

Osyndaı qarapaıym shaǵyn qurylǵy arqyly jel kúshinen elektr toǵyn alsaq, ony shalǵaı aýdandarda  kóptep salyp elimizdiń ekonomıkasyn kóterýge óz úlesimdi qossam deımin.

Qorytyndy

Bul jumysta jel kúshin elektr energıasyna aınaldyrý nemese almastyrý qarastyrylǵan. Jel qýatyn paıdalanatyn stansalar Qazatstannyń jáne TMD aımaǵyndaǵy energıalyq kishkene stansalar jumysy men qýaty kórsetilgen. Osy jumysty oryndaý maqsatynda ádebıetterge shyǵarmashylyq izdenister jasaldy. Zertteý barysynda mynandaı máseleler qarastyryldy:

• Qazaqstan elektr energıasynyń damý baǵyttary;
• Enegıanyń balama kózderi;
• Jel energıasy;
• Jel energetıkasy qondyrǵysy;
• Jel energıasynyń tıimdiligi, paıdalanýy;
• Jel elektr stansalaryn salýǵa qolaıly aımaqtar;
• Jel elektr stansalaryn salý problemalary;

 

Osyndaı zertteýler negizinde mynadaı usynys jasalady:

- shalǵaı aýdandarda jel energetıkasy qondyrǵylaryn kóptep salý arqyly halyqtyń jaǵdaıyn jeńildetý.

- osy baǵytta keshendi ǵylymı-jobalyq zertteýler júrgizý

- mektepterde qarapaıym energıa kózderin alýǵa baılanysty oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyratyn fızıka úıirmesin  ashý

- fızıkalyq zertteýlerdi júrgizýge únemi kóńil bólý

Qoryta kelgende, qazir elimizde jańa energetıkalyq qýat kózderi qurylysyn salý jónindegi kólemdi joba ázirlenýde. 

Jumystyń ózektiligin zertteý barysynda  is júzinde jelden qosymsha energıa alatyn qondyrǵynyń modeli qurastyryldy.

Jalpy, fızıka ǵylymy tehnıkalyq jaǵynan damý isine zor úles qosatyndyǵyn, osyndaı ǵylymı-jobalyq zertteýlerdi únemi júrgizýdiń is júzinde mańyzy bar deýge bolady.

Ózimiz turyp jatqan jerdi aman saqtaý úshin jerdiń qoınaýyndaǵy qazba baılyqty ysyrap etýdi, aýaǵa las gazdardy taratýdy doǵaryp, energetıkany balama túrlerine kóshýimiz kerek. Sondyqtan biz energıa júıemizdiń qyzmetin álem eli bolyp qaıta qaraýymyz kerek. Ol úshin, ıa, energıa tutynýdy azaıtý kerek, ıa bolmasa, energıa kózderin qaýipsiz etý joldaryn izdeý kerek sıaqty. Iaǵnı,    tabıǵı jeldiń kúshin paıdalanyp, sol sıaqty kún sáýlesiniń energıasyn jınaqtap adamzat ıgiligine qudaıdyń qudiretimen bizderge udaıy berilip turǵan taýsylmaıtyn, sarqylmaıtyn, tegin qýattar kózderin jaratý joldaryn qarastyrý kerek. Óıtkeni, bular tabıǵatta taza qalpynda saqtap qalýǵa ólsheýsiz járdemi mol, sebebi olar - tabıǵattyń ózinen týyndaǵan zattar. Mine, sondyqtan da bolashaq - osy kózderdi tıimdi paıdalaný jolyn, álem eli bolyp muny búgingi kúnnen bastap qolǵa alǵany birden-bir durys sheshim bolar edi.

Bir sózben aıtqanda, el energetıkasynyń keleshegi de aıǵaqty, kóterer júgi de salmaqty.

 

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. G. Prıshep. «Ýchebnık selskogo elektrıka » Moskva  «Kolos» 1973j                                                                           
2. «Ensıklopedıcheskıı slovar ıýnogo tehnıka» Moskva «Pedagogıka» 1980j
3. Bekbaev«Avtomatıka jáne óndiristik prosesterdi avtomattandyrý» Almaty «Bilim» 1995j
4. Hojın. « Elektrlik stansalary men qosalqy stansalary» Almaty 1998j
5. V.G.Kýtvınov «Osnovy promyshlennoı elektronıka» Moskva  1972j
6. A.T.Glazýnov «orta mekteptiń fızıka kýrsyndaǵy tehnıka» Almaty. Mektep,1980j.
7. B.V. Zýbkov, S.V.Chýmakov «ensıklopedıcheskıı slovar ıýnogo tehnıka» Moskva. Pedagogıka, 1987g
8. Bolshoı ılústrırovannyı spravochnık strany ı kontınenty. Moskva. Mahaon, 2005g
9. Internet jelesi: Google. kz. Kazatomprom, Qazaqstan búgin, Aıqyn, Egemen Qazaqstan saıttary.
10. Vzglád. Gazeti . 13.10.2010g

 

 

T. Rysqulov atyndaǵy orta mektebiniń

9 synyp oqýshysy Tursynbaı Laýra  «Jel kúshin elektr energıasyna aınaldyrý»

taqyrybyndaǵy ǵylymı joba jumysynyń zertteý kúndeligi.

 

 

R\s	Jumystyń mazmuny	Merzimi
1	Ǵylymı jumystyń jospary týraly tolyq málimet alý jáne ony qurýdaǵy daǵdylaný.
2	Ǵylymı jumystyń taqyrybyna baılanysty ádebıetter jınaý.
3	Qazaqstanda jel energetıkasynyń damýy. Dástúrli emes energıa kózderi týraly túsinikti jetildirý.
4	Jel kúshin elektr enegrgıasyna aınaldyrýdyń paıdasy men tıimdiligi.
5	Jel elektr stansasyn salýǵa qolaıly aımaqtar jáne salý problemalary
6	Jumysty bezendirý jáne baıqaýǵa qatysý	Qarasha aıynda

 

 

T.Rysqulov atyndaǵy orta mektebiniń oqýshysy

Tursynbaı Laýranyń ǵylymı-jobalyq zertteý jumysyna

Pikir

Qazirgi kezde dúnıejúzi elderiniń damý satysyna básekelestikpen kóterilýi qaı eldiń bolmasyn bilim salasyna mańyzy zor ózgerister ákelýde. Elimizdiń egemendigin saqtap qalýda bilimdi urpaqtyń bolýy basty sharttardyń biri. Osy baǵytta bilim men ǵylymnyń áleýmettiligin aryttyrý maqsatynda, álemdik básekelestikke qabiletti, dúnıe júzilik suranysqa jaýap bere alatyn, sanaly, bilimdi de bilikti jastar tárbıeleýde olarǵa shyǵarmashylyq izdenister jasaýyna baǵyt berýdiń paıdasy bar jáne jetkilikti deńgeıde bilim alǵan jas urpaqtyń bolashaqta elimizdiń ekonomıkalyq jaǵdaıyn jaqsartýǵa qosar úlesi zor.

Bul shyǵarmashylyq eńbekte «jel kúshin elektr energıasyna aınaldyrý»  taqyryby boıynsha joǵary ǵylym men  tehnıka negizinde di damytý jaıyna maǵlumat keltirilgen.

Áshirbekov Baýyrjan   berilgen taqyryp boıynsha óz betinshe tujyrymdar jasaý úshin kóptegen ádebıetterge izdenis jasaı bilgen. Orys tilindegi ǵylymı maqalalar men ınternet maqalalaryn qazaq tilinde jatyq, túsinikti tilmen aýdarýǵa kóńil bólgen. Ensıklopedıalyq málimetterge súıene bilgendigi baıqalady. Aldaǵy ýaqytta únemi óz betinshe izdenister jasaı beretin bolsa fızıka ǵylymyna baılanysty ózekti taqyryptardy zertteýge daǵdysy múmkindigi qalyptasady deýge bolady.

 

T. Rysqulov atyndaǵy orta mektebiniń fızıka pániniń muǵalimi Qudaıbergenova S.Á.

T.Rysqulov atyndaǵy orta mektebiniń oqýshysyTursynbaı Laýranyń ǵylymı-jobalyq

zertteý jumysyna

PIKIR

Sońǵy jyldary elimizdiń básekelestikke qabilettiligin jan-jaqty damytý negizgi mindetterdiń biri bolyp otyrǵany belgili. Osy turǵydan qarastyrǵanda mektep oqýshylarynyń ǵylymı zertteýler júrgizýge beıimdelýi orta bilim berý isindegi basty jetistikter deýge bolady.

         Bul zertteý jumysynda mynadaı máseleler qarastyrylǵan:

         - jel energetıkasy                                                                                                 

         - jel agregattary                                                                                                  

         - jel energetıkasy qondyrǵysy                                                                         

         - energıanyń balama kózderi                                                                               

Energıany óndirý kózderi jaıly qyzyqty maǵlumattar keltirilgen. Olardy anyqtamalyq retinde júıege keltirip úıirme jumystarynda paıdalanýǵa bolady.

Zertteý jumysynyń mazmuny qarapaıym túsinikti tilmen jazylǵan. Oqýshy máseleni qoıa bilýge jáne óz betinshe sheshýge daǵdysy bar ekengdigi baıqalady.

Praktıkalyq bóliminde mektep oqýshylarynyń fızıka salasynan ǵylymı-oılaý qabiletin arttyrýǵa baılanysty mynadaı usynystar berilgen: 

1.Shalǵaı aýdandarda jel energetıkasy qondyrǵylaryn kóptep salý arqyly halyqtyń jaǵdaıyn jeńildetý.

2.Qosymsha energıa kózderin anyqtaýǵa keshendi ǵylymı-jobalyq zertteýler júrgizý

3. Mektepterde qarapaıym energıa kózderin alýǵa baılanysty oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyratyn fızıka úıirmesin  ashý

4. Fızıkalyq zertteýlerdi júrgizýge únemi kóńil bólý

Oqýshy jumysyn naqtylaı túsý úshin óz betinshe jeldi paıdalanyp energıa alýdyń qondyrǵysynyń maketin jasaǵan.

Ǵylymı-jobalyq zertteý jumysynyń taqyryby men mazmuny ózekti; Sondyqtan da bul baǵyttaǵy zertteýlerdiń is júzinde mańyzy arta bermek.

TarMPI –nyń dosenti t.ǵ.k. 

 

---