InfoHub Logo

Eginshilik júıesi — ósimdik sharýashylyǵy salasyn ǵylymı turǵydan júrgizý. Elimizdiń eginshilik júıesine belgili orys ǵalymy profesor A.N. Sonetov (1826-1901 jj.) ǵylymı negizde túsinik berdi. XX ǵasyrdyń basynda akademık N.R. Vıláms mıneraldy tyńaıtqyshtardyń az óndiriletinin eskere otyryp, shóptanapty eginshilik júıesin usyndy, ıaǵnı topyraq qunarlylyǵyn mıneraldy tyńaıtqyshsyz kóp jyldyq burshaq tuqymdas shópterdiń kómegimen qalpyna keltirýge bolatynyn dáleldedi.

Qazirgi kezde eginshilik júıesi dep jerdi tıimdi paıdalanýǵa, topyraq qunarlylyǵyn arttyryp, aýylsharýashylyq daqyldarynan joǵary jáne turaqty sapaly ónim alý maqsatyna baǵyttalǵan agrotehnıkalyq, melıoratıvtik, uıymdastyrý jumystarynyń ózara baılanysqan keshendi jıyntyǵyn aıtady. Ǵylym men tehnıkanyń damýyna baılanysty eginshilik júıesiniń mindetteri kúrdelene tústi. Qoǵam damyǵan saıyn, óndiristik qatynastar ózgerdi, aýyl sharýashylyǵy ǵylymynyń damýyna oraı topyraq qunarlylyǵyn qalpyna keltirý jáne joǵarylatý ádisteri, egis kólemi, daqyldar túrleri jáne ónimdilik deńgeıi de ózgerdi. Sondyqtan jalpy eginshilik júıesi de ózgeriske ushyrady. Burynǵy zamanda jáne qazirgi kezdegi qoldanylyp júrgen eginshilik júıeleri damý dárejelerine baılanysty úshke bólinedi: qarapaıym, ekstensıvti jáne qarqyndy (ıntensıvti).

Eginshiliktiń qarapaıym júıesi tek topyraqtyń tabıǵı qunarlylyǵyn paıdalanýǵa negizdelgen. Bul — eginshiliktiń alǵashqy damý kezeńine tón erekshelik, ıaǵnı ol eginshiliktiń eń qarapaıym júıesi bolyp sanalady. Erte kezde adamdar ormandy alqaptarǵa egin salý úshin, aǵashtardy kesip nemese órtep, egistik alańdar daıarlaǵan. Ormannan tazartylǵan jerlerde 3-5 jyl boıy daqyldar egilgen. Tanaptarda aramshópter kóbeıip, topyraq qunarlylyǵy jáne ónim mólsheri tómendegen jaǵdaıda, ol jerler tastalyp, egis úshin jańa jerler daıyndalǵan.

Eginshiliktiń bul júıesi «kesý-órteý» dep atalady. Dalalyq aımaqtarda aǵash emes, kóp jyldyq tabıǵı shópter ósetini belgili. Sondyqtan, bul jerlerde egistik úshin tabıǵı jaıylymdar men shabyndyqtar paıdalanylǵan. Paıdalanylǵan jerlerdiń ónimdiligi tómendep, aramshópteri kóbeıip, qunarlylyǵy azaıa bastaǵan kezde dıqandar ol jerlerdi tastap, basqa tyń jerlerge aýysyp otyrǵan. Sondyqtan, eginshiliktiń bul kóshpeli tásili «tyńaıǵan aýysý túri» dep atalǵan. Tastap ketken tanaptarda 15-20 jyldan keıin, tabıǵı kóp jyldyq shópterdiń esýine baılanysty, topyraǵynyń qunarlylyǵy qaıtadan qalpyna kelgen. Sol kezderi tanap qaıta jyrtylyp, egin sebilgen. Qazaqstanda Uly Qazan tóńkerisine deıin eginshiliktiń «tyńaıǵan jerge aýysý» sıaqty qarapaıym júıesin qoldanyp kelgen.

Eginshiliktiń ekstensıvti júıesi. Bul júıe egiske jaramdy jerlerdi paıdalanýdy jaqsartty. Halyq sanynyń osýine baılanysty, egis alqabynyń kólemi osti. Jerge jekemenshiktik paıda boldy, sol sebepti dıqan kez kelgen jerdi jyrtý múmkindiginen aıyryldy. Endi topyraq qunarlylyǵyn qalpyna keltirý merzimin qysqartý qajettiligi týdy. Ondaı tásil — tanapty súri jerge qaldyrý. Jerdi súri jerge qaldyrǵanda aramshópterdi qurtýǵa, topyraqtyń qunarlylyǵyn joǵarylatýǵa múmkindik jasalady. Jerdi tyńaıtý merzimi bir jylǵa deıin qysqarady. Daqyl egilmegen tanapta aramshóptermen kúresý júrgiziledi, ıaǵnı ol tanap jaz boıy óńdeledi. Osylaı jańa ekstensıvti súri jer eginshilik júıesi paıda boldy. Súri jerge qaldyrylǵan tanaptarǵa organıkalyq jáne mıneraldyq tyńaıtqyshtar sińirildi. Sóıtip, tabıǵı jaǵdaıda tanaptyń qunarlylyq kúshi 15-20 jylda qalpyna keletin bolsa, adam ony bir jylda qunarly qalpyna keltiretin boldy. Alǵashynda aýyspaly egis eki tanaptan ǵana turdy. Bireýin súri jerge qaldyryp, ekinshisine astyq daqyldary sebildi. Sodan keıin eki tanapty aýyspaly egistiń ornyna, 3-4 tanapty aýyspaly egis paıdalanyla bastady. Eginshiliktiń qarapaıym júıesine qaraǵanda, par júıesi egiske jaramdy jerlerdiń basym kepshiligine dándi masaqty daqyldar egýge jáne olardan mol ónim jınaýǵa múmkindik jasady.

Eginshiliktiń qarqyndy júıesi. Bul júıe XVIII ǵasyrdyń basynda Anglıada paıda bolǵan. Onyń ereksheligi, jerdi tıimdi paıdalaný úshin eginshilikte ǵylymǵa negizdelgen keshendi sharalar qoldanylady. Ol úshin tanaptarǵa qajetti mólsherde organıkalyq jáne mıneraldyq tyńaıtqyshtar beriledi, zıankesterden jáne aýrýlardan qorǵaý úshin ár túrli hımıalyq ýly zattar qoldanylady. Bul júıede súri jer bolmaıdy, aýyspaly egis quramyna tehnıkalyq daqyldar engiziledi. Jylma-jyl tanaptarǵa bıologıalyq jaǵynan ár túrli jáne ósirý tehnologıasy bir-birinen ózgeshe daqyldardy ornalastyrý topyraqtyń qunarlylyǵyn joǵarylatyp, alynatyn ónim mólsherin arttyra túsedi.

Ǵylym jetistikterine súıene otyryp qurylǵan eginshilik júıesi barlyq qajetti ónimdi jetkilikti mólsherde óndirýmen qatar, jyl saıyn topyraq qunarlylyǵynyń arta túsýin jáne alynatyn ónimniń arzan bolýyn qamtamasyz etýi tıis. Eginshiliktiń usynylǵan júıesi onyń ekonomıkalyq tıimdiligi dáleldengende ǵana sharýashylyqqa engiziledi. Ár aımaqtyń tabıǵı-ekonomıkalyq jaǵdaıyna qarap, oǵan tıimdi eginshilik júıesi qoldanylady. Qazaqstannyń soltústik aımaǵynyń topyraǵy qara jáne qyzǵylt-qońyr, jaýyn-shashyn mólsheri 300-400 mm bolady, sondyqtan bul óńirde dándi-sýri jerli eginshilik júıesi qoldanylady. Jyrtylatyn jerlerdiń 2/3 bóligi astyq daqyldarynyń úlesine tıedi, al respýblıkanyń ońtústik jáne ontústik-shyǵys óńiriniń sýarmaly jerlerinde negizinen tehnıkalyq daqyldar ósirilgendikten, bul jerlerde ıntensıvti eginshilik júıesi basym. Sýarmaly jerlerde taza súri jer bolmaıdy. Jerdiń qunarlylyǵy kóp jyldyń jáne bir jyldyq burshaq tuqymdas shópter ósirý, topyraqty durys óńdeý, tyńaıtqyshtar qoldaný, daqyldardyń ornyn almastyrý, aýyspaly egisterdi engizý jáne ıgerý arqyly joǵarylatylady.

Qazaqstannyń soltústiginde jáne ońtústik, soltústik-shyǵys aımaǵynyń tálimi jerlerinde eginshiliktiń topyraqty erozıadan qorǵaý júıesi qoldanylady. Sebebi, tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgergen kezde, bul aımaqtarda jel erozıasy bastaldy. Topyraqtyń qunarly qabatyn jel ushyryp áketti. Topyraqty osy apattan saqtaý úshin eginshiliktiń arnaıy júıesi — topyraq qorǵaý eginshilik júıesi dúnıege keldi. Eginshilik júıesin ǵylymı negizde qurý úshin tómendegideı sharalar qoldaný kerek. Sharýashylyqtyń baǵytyn anyqtap, osyǵan sáıkes egis kóleminiń qurylysyn josparlaý, aýyspaly naqtyly egis nobaılaryn jobalap, ony óndiriske engizý jáne ıgerý, jer óńdeý jumystaryn josparlaý, tyńaıtqyshtar qoldaný júıesin jasaý, aramshóptermen, aýyl sharýashylyǵy daqyldarynyń aýrýlarymen, zıankesterimen kúres sharalaryn júrgizý, tuqym almastyrý júıesin josparlaý, topyraqty sý jáne jel erozıasynan qorǵaý júıesin belgileý, osy jumystardyń bárin tolyq oryndaýǵa qajetti aýylsharýashylyq mashınalarymen, quraldarymen sharýashylyqtardy tolyq qamtamasyz etý.

Bul sharalar júıesiniń árqaısysynyń mańyzy aımaqtyń aýa raıyna, topyraǵyna baılanysty ózgerip otyrýy múmkin. Topyraǵynyń qunarlylyǵy tómen aımaqtarda tyńaıtqyshty durys berý júıesiniń mańyzy basqa sharalardan joǵary bolýy múmkin. Sol sıaqty erozıaǵa beıimdi jerlerde, topyraqty odan qorǵaý júıesi, jaýyn-shashyn az túsetin jerlerde — sýarý, ylǵal jınaý jáne ony saqtaý sharalarynyń mańyzy zor. Qazaqstan jer kólemi jaǵynan TMD elderi boıynsha ekinshi oryn alady. Respýblıka jeri batysynda Edildiń tómengiaǵysynan, shyǵysynda Altaı taýynadeıin 3000 shaqyrymǵa, al soltústiginde ormandy-dalaly Batys Sibir jazyǵynan ońtústiginde Orta Azıa shóline deıin 1600 shaqyrymǵa sozylyp jatyr. Úlken materıktiń ortasynda, muhıttardan óte qashyq ornalasqandyqtan, klımaty qurǵan jáne kúrt kontınentaldy bolyp keledi. Jeriniń úlkendigine baılanysty jáne aýmaǵynda bıik taýlar bolǵandyqtan, Qazaqstannyń klımaty, topyraǵy, jer bederi alýan túrli bolady. Jazyq dalalary, alasa qyrattary, jalpaq jotalary, bıik qarly taýlary da bar. Osyǵan baılanysty, respýblıka aýmaǵy ár túrli aımaqtarǵa bólingen. Ár aımaqtyń topyraǵyna, klımatyna baılanysty ózine laıyqty, tıimdi eginshilik júıeleri bar.

---