InfoHub Logo

Barlyq ǵylymnyń maqsaty men mindetteri, zertteý nysandaryna sáıkes qoldanylatyn ádis-tásilder bolady. Paleogeografıalyq jaratylystaný baǵytyndaǵy ǵylymdardyń ózara toǵysý aımaǵynda ornalasqandyqtan zertteý barysynda kóptegen ádis-tásilder jıyntyǵy qoldanylady. Olar qurylymdyq ereksheligine qaraı eki topqa biriktiriledi:

1. Analıtıkalyq nemese jeke ádis-tásilder.

2. Sıntetıkalyq nemese jalpy ádis-tásilder.

Sonymen qatar búgingi tańda naqty paleogeografıalyq aqparattar alý úshin geologıalyq, geografıalyq, bıologıalyq, matematıkalyq úlgileý jáne kompúterlik tehnologıa ádisteri de keńinen qoldanylady. Ásirese geologıanyń lıtologıalyq, tarıhı-geologıalyq, geofızıkalyq jáne geohımıalyq analıtıkalyq ádisteri keńinen qoldanylady. Olardyń kómegimen geologıalyq jynystardyń quramy, jasy jáne olarmen birge kezdesken tiri organızmderdiń absolúttik jasy, tirshilik ortasynyń jaı-kúıi anyqtalady.

Tarıhı ádis — tabıǵattyń damýynyń ýaqyt boıynsha ózgeristeri men ózara baılanysyn, olardyń sebep-saldaryn taldaýǵa baǵyttalǵan paleogeografıanyń ádisnamalyq negizi bolyp tabylady. Aktýalızm (latyn tilinde «aktýal» — qazirgi jaı-kúıi) ádisi — paleogeografıanyń ǵylym retinde aıqyndalýy men qalyptasýy jaǵdaıynda belsendi qoldanylǵan ádisterdiń biri, óıtkeni tabıǵattyń kóptegen komponentteri óte erte kezeńde paıda bolyp, qaıtalanbas sıpatqa ıe bolǵan. Sondyqtan qazirgi tabıǵat jaǵdaıyn erte kezeńderge qaıta kóshirý kóp jaǵdaıda múmkin bolmaıtyn nárse. Belgisizdik nemese eki jaqtylyq — tabıǵattaǵy keıbir nysandarǵa tán qasıet. Tipti mundaı jaǵdaılar materıanyń joǵary uıymdasqan deńgeılerinde, máselen klımattyń, muzdyqtardyń, ózen ańǵarlarynyń damýynan kórinedi. Keshendi taldaý ádisi — paleogeografıalyq zertteýler júrgizýde eń tıimdi ádis-tásilderdi tańdaýmen qatar, zertteý qorytyndylaryn túsindirýdiń de joldaryn qarastyrady. Paleogeografıalyq qorytyndy alýan túrli málimetter júıesin taldaý negizinde jasalady.

Ejelgi dúnıeniń tutastyǵyn qalpyna keltirýde paleogeografıalyq korrelásıa ádisiniń mańyzy zor. Bul ádisterge negiz bolatyn jer qoınaýynda júretin asa mańyzdy paleogeografıalyq qubylystar men geologıalyq jynystar. Eń alǵashqy ǵylymı negizdelgen paleogeografıalyq korrelásıalar XIX ǵasyrdyń aıaǵy men XX ǵasyrdyń basynda Eýropa men Soltústik Amerıkadaǵy muz basý qubylystaryn salystyrý jaǵdaıynda júzege asa bastady. Paleogeografıalyq korrelásıa ádisteriniń ekinshi kezeńi XX ǵasyrdyń ortasynan bastaldy. Ol paleogeografıalyq taldaý ádisteriniń jetilýimen jáne onyń geologıalyq-geografıalyq zertteýlerde keńinen qoldanyla bastalýymen tyǵyz baılanysty. Paleogeografıalyq korrelásıa ádisi is júzinde negizinen Jer ǵalamshary tabıǵatyndaǵy sońǵy oqıǵalarǵa súıenedi. Ásirese antropogen dáýiriniń pleıstosen kezeńi kezińdegi ózgeristerdi zertteýdiń qoldanbaly máni zor. Osy kezeńderge qatysty kóptegen naqty analıtıkalyq málimetter negizinde Dúnıejúzilik muhıt pen onyń jekelegen bólikteri (S. Emelıan, N. Sheklton) jáne materıkterdiń (A.A. Velıchko, V.A. Zýbakov) ǵalamdyq paleogeografıalyq korrelásıasy jasalyndy. Bul zertteýler barysynda paleomagnıttik, ızotoptyq, lıtologıalyq, makro jáne mıkrofaýnalyq málimetterdi basshylyqqa alatyn keshendi taldaý ádisi qoldanylady. Paleontologıalyq ádis — jer qoınaýyndaǵy taý jynystary quramyndaǵy alýan túrli tiri organızmder qaldyqtaryn barlyq geografıalyq endikter boıynsha qarastyrý negizinde júzege asyrylady.  Paleogeografıalyq korrelásıa júrgizý kezinde «kontınent — qaırań — muhıt» tutastyǵyn saqtaıtyn úzilissiz korrelásıalyq qatar saqtalynýy tıis, ol muhıt — teńiz — qaırań — kól — ózen júıelerin mekendegen bıotoptardy anyqtaýǵa múmkindik beredi.

Paleogeografıalyq korrelásıa jasaýda palınologıalyq (spora-tozań) jáne dıatomdyq (bir jasýshaly qarapaıym organızmder) taldaý ádisteriniń de mańyzy zor. Paleogeografıalyq korrelásıa jasaýda jıi qoldanylatyn — topyraqtyq-lıtologıalyq ádis. Lıtologıalyq ádis birneshe zertteýler (mıneralogıalyq, petrografıalyq, granýlometrıalyq jáne t.b.) jıyntyǵynan turady. Shógindi jynystardyń fasıalyq-genetıkalyq erekshelikterin, geografıalyq zonalar boıynsha taralýyn jáne olardyń jınaqtalý ýaqytyn, ondaǵy paleogeografıalyq jaǵdaıdy (klımattyq zonalylyq jáne ondaǵy ózgerister, muz basý kezeńderi, sý deńgeıiniń ózgerýi) anyqtaýǵa múmkindik beredi. Paleopedologıalyq (qazba topyraq qabattaryn taldaý) taldaý negizinde zertteletin aımaqtyń tabıǵat jaǵdaıynyń (jer bederi, klımat, ósimdik jamylǵysy) meılinshe naqty beınesin qalpyna keltirýge qajetti aqparattar alýǵa bolady. Biraq bul málimetter barlyq kórsetkishteri boıynsha jer bederiniń birtektes tıpi tán (máselen, perıglásıaldy) shaǵyn aýdandar úshin tıimdi. Bir-birinen alshaq ornalasqan aımaqtar boıynsha jasalǵan paleogeografıalyq korrelásıa kórsetkishteri naqty bola bermeıdi.

Paleogeografıalyq salystyrmaly taldaý jasaýda fızıkalyq, fızıkalyq-hımıalyq ádisterdi engizý paleogeogra-fıalyq korrelásıanyń dáldigin arttyrýǵa negiz boldy. Bul ádister absolúttik ýaqytty barynsha dál anyqtaýǵa múmkindik beretin: radıokómirtekti, ýrandyıondyq, termolúmıne-senttik, elektrondy paramagnıttik rezonans (EPR) zertteýleri bolyp tabylady. Radıokómirtekti ádis XX ǵasyrdyń ortasynda Ý. Lıbbıdiń usynysymen engizilgen. Ol taý jynystary quramyndaǵy radıoaktıvti kómirtegi ızotopynyń alǵashqy jáne qaldyq konsentrasıasyn salystyrý negizinde júrgiziledi. Anyqtaýshy materıal retinde ósimdikter qaldyqtary, topyraq qarashirigi, bıogendik karbonattar, muzdyq quramyndaǵy kómirqyshqyl gazy alynǵan. Taldaýǵa eń tıimdi ýaqyt retinde 10-40 myń jyldar aralyǵy tańdalynady. Jańa tehnıka men tehnologıany tıimdi paıdalaný (spektroskopıa) arqyly radıokómirtekti jolmen absolútti jasty anyqtaýdyń shegin 100 myń jylǵa deıin kóterýge múmkindik týyp otyr. Osy ádis kómegimen Sibirdiń soltústiginiń paleogeografıalyq hronologıasy men Kaspıı teńizi deńgeıiniń pleıstosenniń sońy men golosen kezeńindegi ózgeristeri naqtylanǵan.

---