InfoHub Logo

Kirispe
Elimizdiń árbir azamaty, eń aldymen, óz halqynyń tilin bilýi kerek, sonymen qatar, týǵan tiliniń asyl qazynasynyń injý - marjanyn tize bilý, óz tilin zertteı otyryp, erekshelikterin anyqtap, damyta berý – árbir jas urpaqtyń izgilikti boryshy dep oılaımyn. Sondyqtan da, meniń zertteý jumysymnyń taqyryby: «Jergilikti aımaqtarda dıalekt sózderdiń qoldanylý máni» Aldymen, dıalektologıa týraly qysqasha málimet berip óteıin.
Til biliminiń dıalektiler men sóılenisterdi (govorlardy) zertteıtin salasy - dıalektologıa (dıalektos - sóıleý, sóılenis, logos - ilim degen grek sózderinen quralǵan) dep atalady. Dıalektologıanyń mindeti – jergilikti til erekshelikterin zertteý. Jergilikti erekshelikterdiń qamtıtyn aýmaǵy, tildik materıaldyń kólemine qaraı dıalekt, sóılenis termınderi qoldanylady.
Dıalekt – tilde jalpyhalyqtyq sıpat almaǵan, belgili bir jerde ǵana qoldanylatyn erekshelikterdiń jıyntyǵy.
Sóılenis – jergilikti dıalektilerdiń shaǵyn aımaqty qamtıtyn bóligi.
Máselen, Qazaqstan jerinde dıalekt 2 - 3 oblys kólemindeı jerdi qamtysa, sóılenis 1 oblys ne 2 - 3 aýdan kólemindeı jerdi qamtıdy.
Dıalekt sózderdi HH ǵasyrdyń İİ jartysynnan bastap zerttegen ǵalymdar da bul jaǵynan óz eńbekterin jazdy. Ǵ. Qalıev. Sh. Sarybaev. «Qazaq dıalektologıasy», Sh. Sarybaev, O. Naqysbekov «Qazaq tiliniń aımaqtyq leksıkasy», S. Amanjolov «Voprosy dıalektologıı ı ıstorıı kazahskogo ıazyka», H. Kárimov «Qazaq dıalektologıasy», Qazaq tili tarıhy men dıalektologıasynyń máseleleri» Al, qazaq sóılenisterin bólek – bólek zerttegen ǵalymdardyń eńbekterine súıenip, keıinirek shyqqan Sh. Sarybaev, Ǵ. Qalıevtiń «Qazaq dıalektologıasy» oqý quralynda sóılenister tómendegideı toptarǵa jiktelgen:
1. Ońtústik sóılenister toby
2. Batys sóılenister toby
3. Shyǵys sóılenister toby
4. Ortalyq - soltústik sóılenister toby.
Bul barlyq aımaqtardyń ózindik jergilikti erekshelikteri baryn aıtyp ketken. Osy jergilikti erekshelikterdi zertteıtin sala dıalektologıa dep atalady.
Dıalektologıa - zertteý nysanynyń saralanýyna jáne sıpatyna qaraı: sıpattama dıalektologıa jáne tarıhı dıalektologıa bolyp eki salaǵa bólinedi. Sıpattama dıalektologıanyń ishinde leksıkalyq erekshelikterge jatatyn sáıkesti jáne sáıkessiz dıalektiler enedi. Al meniń basa nazar aýdaratyn dıalektilerdiń ishinde sáıkesti dıalektiler.
Sáıkesti dıalektiler – ár túrli sóılenistegi bir zatty ne uǵymdy túrlishe ataýdan paıda bolǵan sózder. Nege biz bir zatty, uǵymdy birneshe ataýlarmen ataýymyz kerek, onyń naqty bir júıege kelgen ulttyq tilge jatatyn normasy bolýy kerek degen suraqtar týyndady. Mysalǵa alsam, Soltústik Qazaqstan oblysynyń eki túrli aýdanynan turǵyndar kezdesip qaldy deıik. Biri - ekinshisinen «taq» suraıdy. Al, ekinshisi onyń ne surap turǵanyn túsinbeıdi. Ekeýi de bir oblysta turady, sonymen qatar, ekeýiniń de ulty – qazaq. Ulttyq tili – qazaq tili, biraq, birin - biri túsinbeı tur. Bul sonda ne bolǵany? Tilimizge tóngen qaýip qoı?! Sol sebepten de, ǵylymı jobamnyń taqyrybyn «Jergilikti aımaqtarda dıalekt sózderdiń qoldanylý máni» dep aldym.

Zertteýdiń maqsaty: Qazaq halqynyń dıalektologıasymen tereń tanysyp, dıalektızmderdiń ózindik erekshelikterin anyqtaı otyryp, SQO boıynsha ár jerde ár túrli atalatyn, biraq, bir ǵana uǵymdy bildiretin dıalektızmderdi jınaqtaı otyryp, maǵynasyn zerttep, sózdiń shyǵý tarıhyn ashyp, ádebı tilge jaqynyn ortaq ataý retinde jalpy halyqqa usyný.

Zertteýdiń mindetteri:
 Dıalekt sózderdiń jergilikti ózindik erekshelikterin anyqtaý, jeke toptaryn jikteý;
 Lıngvomádenı derekti dıalektızmderdi etımologıalyq jaǵynan taldaý jasaý;
 Kórkem shyǵarmalarda kezdesetin dıalektızmderdiń erekshelikterin anyqtaý;
 Fonetıkalyq, gramatıkalyq, leksıkalyq erekshelikterin anyqtaý;
 Ádebı tilge jaqyn túrin anyqtaý.

Ózektiligi: Dıalektilerdiń kóbeıýi ulttyń tutastyǵy úshin asa qaýipti. Qazir qazaq tilinde dıalekt paıda bolyp qana qoımaı, qoldanys aıasy keńeıip barady. Ózge ult ókilderiniń qazaq tilin úırenýlerine qolaısyzdyq týdyrady dep oılaımyn. Sózderdiń jaqyndyǵy – ulttyq jaqyndyqqa ákeledi. Jańadan jasalǵan sózderdiń durystyǵyn halyq aıtady. Al eger ol zerttelmeı bekitilse, ult tiliniń mártebesiniń kóterilýine bóget bolýy ábden múmkin. Bir ulttyń ishinde ataýdyń ortaq bolýy ulttyq birlikke ákeledi. Tilimizdiń ıesi biz emes pe?! Ósip kele jatqan jas urpaq. Sondyqtan men ózimdi oılandyrǵan, saýal týdyrǵan sóılenisterdi jınaqtap, zerttep, ony jalpy halyqqa usynyp otyrmyn.
Ataýlardy aldyn ala jarıalamaı, synǵa túspeı, halyqtyń talqysyna salynbaı júrgen dıalektiler, sóılenister ózderinshe taýyp alyp shyǵarý barshylyq. Sonda zıannyń kókesi dıalektini kóbeıtý emes pe?! Eger bizdiń tilimizde dıalektiler men sóılenister kóp bolsa, adamdar bir - birin durys túsinise almaı, ulttyq tilimizden jurdaı bolyp, ádebı tilimizdi saqtap qala almaıtyn kúıge jetermiz.
Boljamy: Eger sóılenisterdi jınaqtap, bir júıege keltirip, árbireýiniń maǵynasyn asha otyryp, ádebı tilge jaqynyn tapsam, ony ortaq ataý etip barsha halyqqa usynar edim.
Zertteýdiń ádis – tásilderi: Qazaq tilindegi dıalektilik leksıkalardyń qoldanylý sebebin anyqtap, onyń ishinde ádebı til qataryna enýge beıim turǵan jeke ataýlyq maǵynaǵa ıe bolyp, qazirgi zaman talabyna, ıaǵnı tildik norma talaptaryna saı keletin dıalektızmderdi aıshyqtap, ajyratyp kórsetý. Zertteý barysynda salystyrý, taldaý, jınaqtaý, baıandaý, sıpattaý jáne keı tustarda tarıhı - etımologıalyq zertteý ádisteri qoldanylady. Zertteýdiń barysynda jınaqtaý, salystyrý baıqaý tásili (aldyn ala jalpy baıqaý, tikeleı baıqaý), suraq qoıý tásili.
Praktıkalyq máni: Zertteý barysynda alynǵan derekterdi dıalektologıalyq atlas, dıalektologıalyq sózdik jasaýda paıdalanýǵa bolady.
Zertteýdiń jańashyldyǵy: Zertteýde jergilikti dıalektızmderdiń bir oblys ishinde aıyrmashylyqtary aıqyndalyp, onyń ádebı tilde qoldanylý sıpaty kórinip otyr.
Zertteý jumysynyń qurylymy: Ǵylymı joba kirispeden, negizgi, praktıkalyq bólimderden, qorytyndydan jáne paıdalanylǵan ádebıetter tiziminen turady.

Negizgi bólim
2. 1 Dıalektologıa týraly jalpy túsinik
Jergilikti tildik erekshelikter – jalpyhalyqtyq tilimizdiń bir aımaqqa tán tildik kórinisi. Ol aımaqtyń tildik materıaly jalpyhalyqtyq til
arnasymen astasyp jatady da, keıbir dybystyq, gramatıkalyq, leksıkalyq erekshelikteri jaǵynan odan ajyrap turady. Jergilikti
erekshelikterdiń qamtıtyn aýmaǵy, tildik materıaldyń kólemine qaraı dıalekt, sóılenis termınderi qoldanylady.
Dıalekt degen termın tilde jalpyhalyqtyq sıpat almaǵan, belgili bir jerde ǵana qoldanylatyn erekshelikterdiń jıyntyǵyn bildiredi.
Sóılenis – jergilikti dıalektilerdiń shaǵyn aımaqty qamtıtyn bóligi. Máselen, Qazaqstan jaǵdaıynda dıalekt 2 - 3 oblys kólemindeı jerdi qamtysa, sóılenis 1 oblys ne 2 - 3 aýdan kólemindeı jerdi qamtıdy.
Til biliminiń dıalektiler men sóılenisterdi zertteıtin salasy dıalektologıa (dıalektos – sóıleý, sóılenis; logos – ilim ) dep atalady.
Ádebı tildegi jalpyǵa belgili sóz jergilikti jerde basqasha aıtylýy múmkin. Mysaly, qońsy - kórshi, soı - tuqym, ozdyrý - ótkizý.
Ádebı tildegi keıbir sózderdiń jergilikti halyq tilinde áldeneshe nusqasy kezdesedi: úlken - dyraý, nán, nánbaı, dyǵal, dókeı, áıdik, joıan, noıan,
sombal, shanbol, choń, shoń.
Dıalektilik erekshelikter sózderdiń dybystalýynda da kezdesedi: shásh - shash, aıqyra - aıqara, kerbaz - kerbez, mártaba - mártebe.
Sondaı - aq sóz tirkesterinde de kezdesedi: zyban urý – álek salý, ilki ázirde – alǵashqy kezde.
Halyq, ıa ult tilderinde kezdesetin erekshelikter esh ýaqytta biryńǵaı sıpatta bolǵan emes. Olar paıda bolýy jaǵynan da, jalpyhalyqtyq ádebı tilge qatysy jaǵynan da, halyq tilinde qoldanylýy jaǵynan da ártúrli bolyp keledi. Belgili bir kezeńde ádebı til qabyldap, onyń qoldanylý normasyna aınalyp, turaqtalyp, jalpyhalyqtyq sıpat alǵan erekshelikterimen qatar, ádebı tildi qabyldamaı, odan tys qalyp otyratyn dıalektilik erekshelikter, qarapaıym sózder, jargondar, varvarızmder, kitabı til elementteri de bar.
Jergilikti dıalektiler degenimiz – belgili bir jerdiń, aımaqtyń halqyna qyzmet etetin, dybystyq, gramatıkalyq jáne leksıkalyq jaǵynan ózine
tán ereksheligi bar jalpyhalyqtyq tildiń tarmaqtary.
Jergilikti erekshelikter 3 topqa bólinedi:
1. Fonetıkalyq erekshelikter. Bul erekshelikter keıbir dybystardyń ózara almasýymen, dybystardyń jýan - jińishke aıtylýymen nemese keıbir dybystardyń túsirilip ne qosylyp aıtylýymen baılanysty. Mysaly: pysqan - pisken, quldaný - qoldaný, mańlaı - mańdaı, chaqyrý - shaqyrý.
2. Gramatıkalyq erekshelikter. Sózderdiń tulǵalarymen, olardyń túrlenýimen nemese sózderdiń tirkesimdik erekshelikterimen baılanysty.
Mysaly: ońtústikte buıryq raıdyń barǵyn, kelgin tulǵalary kezdesedi.
3. Leksıkalyq erekshelikter. Bir nárseniń ataýy ne onyń syn - sapa qımylynyń ár jerde ártúrli atalýymen baılanysty bolady. Mysaly:
ıinaǵash - ápkish, kúıente, quramys, moıynaǵash t. b. Osy 3 toptyń sandyq araqatynasy turǵysynan alyp qaraǵanda, leksıkalyq erekshelikterdiń áldeqaıda basym ekeni baıqalady.

Aqqaıyń aýdany, Smırnov №3 orta mektebiniń
10- synyp oqýshysy Tursynáli Lázzat Baqytqyzy
Joba jetekshisi: qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi: Ismakova Ǵalıa Serikqyzy
Ǵylymı jetekshi: fılologıa magıstri: Alpymova Maqpal Sarkenqyzy