InfoHub Logo

Jergilikti jerdegi jándikter men janýarlardy emdik maqsatta qoldaný
Abzal Dılnaz, Baýyrjanuly Nurali, 2- synp oqýshylary
Jetekshisi: Týngatova Raıkúl Bıebaevna
№264 mektep-lıseıiniń bastaýysh synyp muǵalimi. Qyzylorda qalasy.

Kirispe

Ǵalymdar kóne zamandaǵy eski ádisterdi jańǵyrtýdy qolǵa alǵan. Onyń ishinde, umyt bolǵan janýarlarmen emdeý ádisin qoldanysqa engizip otyr.

Latyn tilinen aýdarǵanda animal – janýar, ıaǵnı, haıýanattar, al «anımal terapıasy» – haıýanattardyń jáne olardyń beınelerin paıdalaný arqyly psıhofızıologıalyq, psıhoterapevtik jáne beıimdelý kómegin kórsetetin terapıa túri.

Bul terapıada haıýanattardyń sýretteri, beıneleri ertegi keıipkeri retinde, oıynshyq túrinde, árıne, aralasqanda qaýipsizdigi qamtamasyz etilgen tabıǵı keıpinde de qoldanylady. Júrgizilgen túrli tájirıbeler haıýanattardyń naýqas adamdarǵa jaǵymdy áser etkenin dáleldep otyr. Úı haıýanattaryn asyraıtyn adamdardyń da az aýyryp, uzaq ómir súretini ǵylymı turǵyda anyqtalǵan. Sondaı-aq, ondaı adamdardyń júıke júıesi de úı janýary joq adamnan góri kúshtirek bolady.

Maqsaty: Jergilikti jerdegi jándikter men janýarlardyń emdik maqsattaǵy tutyný joldaryn zertteý.
Negizgi ıdeıasy:
- Jergilikti jer jándikteri men janýarlarynyń mańyzyn zertteý
- Olardy emdik maqsatta qoldanýdyń tıimdiligin zertteý
- Tiri tabıǵat baılyǵyn ysyrapsyz qoldanýǵa shaqyrý
- Zooterapıanyń mańyzdylyǵyn nasıhattaý
Qundylyǵy - Kópshilikke múmkin bolatyn,nátıjesi zerttelgen
em túrlerin usyný
Nátıjesi - Tiri tabıǵatty aıalaı otyryp, múmkinshiligin qoldaný

Negizgi bólim

2. 1 Anımaldy terapıa nemese zooterapıa – dástúrli emes ádis

Qazirgi tańda anımaldy terapıa damyǵan elderde dáleldengen. Sondaı-aq, haıýanattardyń adamǵa áserin baqylap, zertteıtin arnaıy ǵylymı-zertteý ınstıtýttary qurylǵan. Osyǵan saı halyqaralyq konferensıalar men semınarlar ótkizilip otyrady. AQSH, Ulybrıtanıa, Kanada, Fransıa elderinde fızıkalyq nemese psıhıkalyq problemalary bar adamdarǵa kómek berý úshin anımaldy terapıamen aınalysatyn uıymdar jumys isteıdi.
Haıýanattarmen emdeýdiń tarıhy tym tereńde, adamzat dáýiri paıda bolǵannan beri belgili bolǵan. Buǵan ár qurlyqtan tabylǵan tasqa basylǵan sýretter dálel bola alady. Al sýretter «mátini» HİH ǵasyrdyń sońynda oqyldy.
Ejelgi egıpettikterdiń papırýsynda emdeý maqsatynda mysyqtardy paıdalaný ádistemesi jazylǵan.
Shamamen 3000 jyl buryn ejelgi grekter jaraly jaýyngerlerdiń ádettegiden góri tezirek jazylýyna kómektesken ıttiń emdik qasıetin anyqtaǵan.

Ejelgi Úndide dáriniń ornyna qus áýenin tyńdaýdy «usynǵan».
Ǵalymdar umyt qalǵan ejelgi reseptterdi jańǵyrtty. B.e.d. V ǵasyrda Gıppokrat qorshaǵan ortanyń adamǵa áserin baıqap: «At ústinde júrý – tek qana jaraly adamdy ǵana jazyp qoımaı, melanholıkterge jaman oılardan arylyp, kerisinshe, kóńilin sergitip, jaqsy oılar oılaýǵa járdemdesedi», – depti.
Anımaldy terapıany 1792 jyly Ulybrıtanıanyń Iork qalasynda jany aýyratyndarǵa arnalǵan aýrýhanada resmı túrde qoldanǵan. Munda janýarlar -emdeý prosesiniń bir bóligi dep sanalady.
Negizi janýarlarmen emdeý terapıasy HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda keńinen etek ala bastady. Bul ádistiń «pıoneri», amerıkalyq balalar psıhıatry Borıs Levınson, ol 1962 jyly óz ıtin terapevtik seansta paıdalana bastaǵan.
Qazirgi ýaqytta afrıkalyq taıpalar pilder jáne qoltyraýyndarmen emdeýdi qoldanady eken. Al Avstralıanyń jergilikti halqy kengýrýdy paıdalananyp seans júrgizedi.

2. 2 Jergilikti jerdegi jándikter men janýarlardyń emdik qasıetteri

Máselen, erteden qazirgi kezge deıin keıbir adamdar úılerinde mysyq nemese ıt asyraıdy. Munda adamdar úı haıýanattarynyń adamǵa áseri baryn bilse de, ony arnaıy úıretip, belgili bir maqsatqa paıdalanbaıdy.
Al maqsatty túrde arnaıy úıretilgen, sondaı-aq, belgili trenıń jattyǵýlar jasaýǵa qabiletti haıýanat «emdeýshi terapevtke» aınalady.
Endi zooterapıa men olardyń arasyndaǵy «emdeýshi terapevterge» jekeleı toqtalaıyq…
Delfın oıyny
Sýda ádemi qylyqtar kórsetip, álsin-álsin sý betine sekirip shyǵatyn bul haıýanattyń oıynyn qyzyqtaǵandy kim unatpaıdy?
Onyń túrli oıynyn qyzyqtaǵan adam psıhologıalyq kúızelisten arylyp, kóterińki kóńil kúıge qol jetkizedi. Delfınmen «til tabysqan» adam sharshaǵanyn umytyp, oılaý qabileti jaqsarady, daǵdarys jaǵdaıynda tez ári durys sheshim qabyldaıtyn bolady.
Delfınmen emdeý, ásirese, apatty jaǵdaılardy, máselen, daýyl, jer silkinisi, jol-kólik apatyn bastan keshirgen adamdardy psıhologıalyq ońaltý kezinde taptyrmas terapıa. Olardyń pasıentteri – kásipkerler, shyǵarmashylyq kásip ıeleri, júıke júıesi aýyratyn balalar.

Súlikpen emdeý
Teri betine jabysyp alyp, qan soratyn bul jándikti kórgende deneń túrshigedi.
Alaıda, paıdasy zor súlik salý ǵylymda «gırýdoterapıa» dep atalady.
Latyn tilinen aýdarǵanda «gerudis» sózi súlik degendi bildiredi. Gırýdoterapıa kardıologıada, oftalmologıada, dermatologıada, hırýrgıada, gınekologıada, ýrologıada, nevrologıada tamasha nátıjeler beredi eken. Súlikti qajet degen jerge arnaıy maman ǵana salady. Súlik salý kúretamyr jáne qan tamyr aýrýlaryna, teri aýrýlaryna, ókpe, bas saqınasyna, basqa da aýrýlarǵa tıimdi em bolyp júr. Sońǵy kezde adamdar súliktiń kómegimen sellúlıtti emdep, aryqtap, tipti jasarady.
Bul jándiktiń emdik qasıetiniń syry onyń bıologıalyq belsendi zattarǵa baı, túrli fermentterden turatyn silekeıinde eken.

Aranyń ýy
Jazda jándik shaqqannan bárimizdiń de mazamyz ketedi. Alaıda, aranyń shaqqandaǵy ýy – em.
Muny ǵylym tilinde «apıterapıa» dep ataıdy. Latyn tilinen aýdarǵanda «apis» – «ara» degen eken. Ara – emdik faýnada kóshbasshylardyń biri. Ol – ýymen emdeıtin jándik. Ara ýynyń tańǵajaıyby – fızıologıalyq prosesterdiń myqty katalızator bolýy. Bir tamshy ýynyń quramynda aqýyz, tıisti 20 amın qyshqylynyń 18-i, beıorganıkalyq qyshqyldar, Mendelev kestesiniń túgelge jýyǵy jáne kóptegen dárýmender bar. Al onyń qanshama shaqyrym jerdi júrip ótip, san alýan gúlderden teretin baly kóp aýrýǵa shıpa ekeni belgili.

Mysyq-emshi
Mysyqpen emdeý tásili «felınoterapıa» dep atalady.
Mysyq jalǵyzdyǵyńdy bildirmeıdi, sharshaǵanyńdy basady, qan qysymyn qalypqa túsiredi. Onyń bıoórisi júrek jumysyn qalypqa keltiredi, tamyr jáne bas aýrýlaryn jazady, jaranyń jazylýyn tezdetedi.
Mysyq – qojaıynynyń aýyryp turǵan jerin dóp basyp biletin tamasha energıalyq-aqparattyq qural. Adam aǵzasyndaǵy aýyratyn dene bóliginde energıalyq áleýet ózgeredi, al bul ózgeristi mysyq qatty sezedi.
Uzaq ýaqyt boıy mysyq janynda bolyp, mamyq maıda júninen sıpap qoıyp, onyń mıaýlaǵanyn estý – ımýndyq júıeńizdi kúsheıtedi. Sondaı-aq, densaýlyǵyńyz jaqsaryp, uzaq ómir súrýge de yqpal etedi.
Mysyqtyń mıaýlaǵan daýsy – 20-dan 50 gerske deıingi belgili dybys tolqyndary. Onyń osy mıaýy organızmniń qorǵanysh kúshin arttyrady, jaranyń jazylýyn tezdetedi. Mundaı jıiliktegi dybys tolqyndarynyń áseri nátıjesinde súıek tyǵyzdyǵy artyp, qol-aıaqtyń mort synýy azaıatyn kórinedi.

It-dos
Latyn tilindegi «kanister» sózi – ıt degendi bildiredi.
«Kanısterapıa» – ıtti paıdalaný arqyly emdeıtin terapıa túri. Itpen serýendeý – kúndelikti ómirde qozǵalysy az adamdarǵa jáne gıpodınamıaǵa qarsy tamasha em. Sondaı-aq, júrek-qan tamyr aýrýlarynyń múmkindigin azaıtady. It adamnyń jalǵyzdyǵyn umytýǵa kómektesedi, qojaıynynyń ózin ózi baǵalaýyn joǵarylatady, minez ashyqtyǵyn kúsheıtedi.
Al onyń tilimen jalaǵanynyń ózi em. Óıtkeni, silekeıinde (mysyqtaǵy sekildi) aýrý týdyratyn mıkroorganızmderdi joıatyn lızosım fermenti bar.

Ippoterapıa

Salt atpen júrý (ıppoterapıa) – eń keremet tıimdi emdik dene shynyqtyrý.
Ippoterapıa tirek-qımyl apparatynyń buzýylynda, ateroskleroz, bas súıek jaraqatynda, polımıelıtte, asqazan-ishek aýrýlarynda, prostatıtte, aqyl-oı jetispeýshiliginde usynylady.
At ústinde júrý emosıalyq jaǵynan da jaǵymdy áser etedi, kóńil-kúıdi kóteredi.

Ippoterapıanyń damýyna at sportshysy dat qyzy Lız Harteldiń myna oqıǵasy serpin berdi. Polımıelıtpen aýyrǵan ol birtindep sal aýrýyna ushyraı bastady. L.Hartel sporttaǵy mansapty endi múldem umytatyn shyǵarmyn dep oılady. Biraq, birde múgedek arbasynda otyrǵan Lızdi ıpodromǵa ákelgen kezde, ol qaıtadan attyń ústine otyryp, azdap onymen serýendeýge talpynys jasady. Munysy sátti shyqty. Bir aptadan soń ol atqoradan qaıta kórindi, sodan soń qaıta, qaıta… osy jerden tabyldy. Osylaısha 9 jyl ótti. Nátıjesi boldy. Dárigerlerdiń optımısik boljamdary bylaı boldy: júre alady, biraq, eki taıaqtyń kúshimen. At sportshysy Lız Hartel 1952 jyly Helsınkıdegi Olımpıalyq oıyndarda salt júrýden kúmis medalǵa ıe boldy.

Jigeri myqty dat qyzy jýrnalıser men dárigerlerdiń kózine tústi. Ol kóptegen arbaǵa tańylǵan jandarǵa úlgi boldy. Osydan soń Eýropada, AQSH-ta ıppoterapıa ortalyqtary quryla bastady.

1950 jyldardyń sońynda muny psıhıkalyq jáne nevrologıalyq aýrýlarǵa qoldana bastady. Qazir 52 elde ıppoterapıa ortalyqtary bar.

Al bizdiń elimizde salt atqa mingizip, em júrgizý 90-jyldardyń basynda paıda boldy. Bul Qazaqstandaǵy adamdardy emdeý men ońaltý úshin kómekshi qural – zooterapıany damytýǵa úles qosady.

2. 3 Quranda kezdesetin emshi janýarlar men jándikter

Kıeli janýarlar
Qazaqta kıeli janýarlar uǵymy kóbine dinı uǵymdarmen baılanysty qalyptasqan.
Qasıetti Quran kitabynda da janýarlardyń kıeliligi men emdik qasıeti jóninde kóp aıtylǵan. Onyń ishinde, janýarlardy minip, olardyń sútin, júnin, terisin paıdalansyn dep bergendigi jazylady. Odan basqa ara balynyń emge dárý ekeni aıtylady.
Al qumyrsqa, órmekshi, dáýit, tasbaqa, qarlyǵash, úki, búrkit, ular, kıik (aqbóken), aqqý, degelek, tyrna, arqar, qundyz, tórt túlik mal – kıeli janýarlar dep sanalǵan. Órmekshi úńgir aýzyna demde tor quryp tastap, Muhammed (ǵ.s.) paıǵambardy jaýdan qutqarsa, dáýit qus uıasyndaǵy balapandy jylannan qutqardy. Al qarlyǵash – adamnyń dosy, aqqý – páktiktiń nyshany. «Ittiń ıesi bolsa, qasqyrdyń táńiri bar» degen maqal da tegin aıtylmaǵan. Kıesi urady, kesirge jolyǵasyń dep, kıeli janýarlardy atýǵa, aýlaýǵa ruqsat etilmegen. Máselen, aqqýdy atpa, qundyzdy aýlama, qumyrsqanyń ıleýin buzba, t.b. Tórt túlik maldy teppeıdi, urmaıdy, kıesi tıedi dep sanaıdy. Tipti, maldy satqanda, ne tartý etkende, jylqynyń noqtasyn, júgenin, sıyrdyń bas jibin, túıeniń buıdasyn, búrkittiń tomaǵasyn, ıttiń qarǵybaýyn bermeıdi, ıaǵnı, kıe basqa adamǵa aýyp ketedi dep qorqady. Bul úıde kıe qalsyn degendi bildirse kerek.

Qorytyndy
Zertteý oıymdy zerdeleı otyryp, myna keń baıtaq jerimizde basqa elderdeı Chehıa, Slovakıa, AQSH sıaqty qyrǵaýyl, kekilik, qur, úırek-qaz, dala dýadaǵyn qoldan ósirmeske. Qarap tursań tabıǵat qoınaýyndaǵy tirshilik ataýlynyń bári de adam ıgiligi úshin qyzmet atqarady eken. Sondyqtan da biz boıynda tirshilik qýaty bar jan-janýar, ósimdik, jándik ataýlyǵa qyraǵy kózben qaraıyq.

Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Balalar ensıklopedıasy. Ol kim, bul ne? İ tom.-Almaty, 1995 j.
2. Bal jáne onyń paıdasy. Paıdaly keńester jýrnaly. 2007 j. №11. 5-bet.
3. Qazaq sovet ensıklopedıasy. İ tom. –Almaty. 2008 j. 115 bet
4. Zamana jýrnaly. 2001 jyl. №3. 4-bet.
5. Shańyraq. Qysqasha ensıklopedıa. -Almaty. 1989 jyl. 215-bet.

---