InfoHub Logo

«Jeti» sanyn qasıetti sanaǵan qazaq halqynda «jeti qazyna» degen sóz bar. Ol — adamdardyń kúndelikti paıdalanyp, qoldaryna ustap júrgen nárseleri. Jeti qazynaǵa qazan, at, ıt, búrkit, myltyq, dıirmen, kitap jatady.

Qazan

Ejelgi saq pen ǵun taıpalarynyń qorǵandarynan qoladan jasalǵan qazandar áli kúnge deıin tabylýda. B.z.b. VII - b.z. II ǵasyrlar arasynda ómir súrgen saqtar ulan-ǵaıyr dalada kóshpeli ǵumyr keshken. Mal ósirgen. Sútin iship, etin jegen. Ol úshin qajetti ydys qazan bolǵan. Saqtar qazannyń búıirin kún belgisimen jáne úsh sıraǵyn qoshqarlardyń músinimen áshekeılep jasaǵan.

Ǵun taıpalary osyndaı bir ydyspen V ǵasyrda eýropalyqtardy da tanystyrǵan. Ustaıtyn eki qulaǵy bar ǵun qazandary saqtardikine qaraǵanda sopaqshalaý keledi.

1397 jyly Ámir Temir Ábdil-ázız sheberdi Tebrızden (Iran) arnaıy shaqyrǵan. Túrkistannan 30 shaqyrym jerdegi Qarnaq qystaǵynda oǵan jeti temirdiń qospasynan qazan quıdyrǵan. Onyń salmaǵy 2 tonna, bıiktigi 160 sm bolǵan. Qazandy aınaldyra 12 ret «Alladan basqa qudaı joq!» jáne 14 ret «Baqytty bolyńyz!» degen sózder jazylǵan, Osy qazan Qoja Ahmet Iasaýı kesenesiniń «Qazandyq» bólmesine qoıylǵan.
Qazandyq — Qoja Ahmet eskertkishiniń kindigi. Ǵımarattyń ishindegi qudyqtan alynǵan zámzám sýy qazanǵa toltyrylyp, ǵıbadat etýshilerge beriledi.

Osynaý kóne zamannan kele jatqan ydysty halqymyz qasıet tutqan. Sondyqtan as berý rásimine kóptegen rýlar qatysyp, taı qazandy aınaldyra bastaryn túıistirip jalaýlaryn shanshyp qoıatyn bolǵan. Bul — birliktiń, uıymshyldyqtyń, tatýlyqtyń belgisi.

At

Kóshpendilerdiń ómir saltyna eń qajettiniń biri — jylqy. Iman búrlik ózeniniń jaǵasyndaǵy Botaı jerinde 1980 jyly salmaǵy ondaǵan tonnadaı júz myńdaǵan jylqy súıekteri tabylyp, júzden astam úı-jaıdyń orny ashylǵan. Úılerdiń qabyrǵalary jylqy súıekterinen qalanyp, qora-qopsylardyń tóbeleri súıekpen jabylǵan. Kóp zattardyń ishinen aýyzdyqtar erekshe kózge túsedi. Demek, osydan alty myń jyl buryn adamdar jylqyny aýyzdyqtap úıretip mingen.

Kóshpendilerdiń jańalyǵy — shalbar men úzeńgi. Attyń arqasyna jaıdaq mingen adam quıryǵy men sanyn qajamas úshin qos balaqty shalbar tigip kıdi. Keıinirek b.z. II - III ǵasyrynda úzeńgini oılap tapty.

«Er qanaty — at» sanalatyn jylqy qaharman batyrlardyń serigi bolǵan. Qazaqta batyrlardyń mingen atyn «qazanat» (qazan jáne at) dep ataǵan. Sondyqtan halqymyz jaqsy kórgen balasyn «qulynym» dep erkeletip, el bastaǵan azamatyn «tulparym» degen.

Beren myltyq

XVII ǵasyrdyń orta sheninde qazaqtardyń qolyna myltyq tıe bastady. Ol - «otty qarý» atalatyn jeti qazynanyń biri. Sándi myltyqtardyń dúmi, qundaǵy, oqpany zerlenip oıýlanyp, altyndalyp, súıekpen áshekeılengen. Ańshylar qoldanatyn «shıti» myltyqtardyń sıraǵy bolǵan. Olardyń oqpany dóńgelek ne birneshe qyrly bolyp jasalǵan. Soǵan qaraı «alty qyrly aq beren», «on eki qursaý jez aıyr», «qara myltyq» degen ataýlary bar. Alysqa atatyn aýyr myltyqtar — samqal, qozykesh, quldyr-mamaı. Ertedegi myltyqtar aýzynan oqtalatyn bolǵan.
Myltyqtyń oq-dárisin salyp júretin saýyt «oqshantaı» shaqpaq kise beldikke taǵylady. Beldikte arqardyń, kıiktiń múıizderinen jasalǵan shaqshalar bar. Oǵan bir atýǵa ólshengen oq-dári salynady.

It

Adamzat janýarlardy qolǵa úıretýden buryn ıtti ózine serik etken. Onyń bir qarapaıym dáleli — baıaǵydan jetken jartas, úńgirlerdegi ıtti ertip, ań aýlap júrgen adamdardyń keskin beınesi.

Qazaq ańyzdarynda alǵyr tazylardy qumaı kustyń jumyrtqasynan jaralǵan, onyń qustaı júıriktigi sodan qalǵan desedi. Qumaı tazylarǵa tán erekshelikter: elgezek. qozǵalysy shapshań, sıraqtary jińishke, aldyńǵy eki aıaǵynyń arasy sál dóńgelene bitken, qursaǵyn qanshyrdaı jaratqan (qursaǵy ishke kirgen), bitimi shymyr, júni suıyq, tanaýy úshkil (úshkir), tik qulaqty, jony (arqasy) dóńesteý, eleńdegen, kózqarasy sergek, tuıaqtary uzyn da ótkir, tisteri aqsıyńqy. Mundaı tuqymdy «qarǵybaýyn» aıamaı berip, asyraıdy. Jasynan ań ustaýǵa, iz kesýge baýlıdy. Myltyqtyń únine de eptep úıretedi.

Qarǵybaý — kúshik alýdyń kádesi. Asyraýshy adam ıt ıesiniń balalaryna syılyq aparyp beredi. Enesiniń ıtaıaǵyna jem salyp, kúshigine sút jalatady.

«Jaqsy ıt malǵa serik» degendeı, kúndiz mal baǵysyp, túnde urylar men jyrtqyshtardan kúzetetin saq qulaq ıtter bolady. Olar kóbine jýan daýysty, dene bitimi úlken, sıraqtary bilemdeı (jýan), basy «qazandaı», keýdesi bıik ári tolyq keledi.
Tóreler men sultandardyń qymbat tazysyna úı ishinen oryn berilgen. Kilemniń ústinde jatqan asyl tazylar týraly ótken ǵasyrda qazaq jerin aralaǵan saıahatshylar jazǵan. It qotannyń (aýlanyń) berekesi sanalǵandyqtan ózgege berýge, satýǵa bolmaıdy. Qotanshyl ıtti «Qutpan» (quttyń basy) dep erkeletip, baǵalap dáripteıdi.

Búrkit

Qazaq halqynda búrkit salyp ań aýlaý — kóneden kele jatqan dástúr. Jaqsy at, qumaı tazymen qatar, qyran búrkit ustaý seriliktiń belgisi sanalǵan. Búrkit alýdyń eki ádisi bar: balapan kezinde uıasynan alý ne qaqpanmen ustaý.

Búrkit uıasyn qıa jartastarǵa, bıik quzdarǵa salady. Sondyqtan uıadaǵy balapandy alý úshin jeńildeý bireýdi jartastyń ústinen arqanmen túsirip, balapandy alǵan soń, tartyp alady. Balapandy bulaı alý qaýipti.

Ekinshi jol — qaqpan qurý. Ańshy ańdyp júrip jemtigin ustaǵan búrkitti úrkitip jiberedi de, sol jerge bildirtpeı qaqpan qura qoıady. Qaıta ushyp kelgen búrkit qaqpanǵa túsedi.

Adamǵa úırenýi úshin búrkitti kúni boıy qolǵa ustap, jıi-jıi basynan, moınynan sıpaı beredi. Ortasynan jippen baılanǵan kóldeneń aǵashqa otyrǵyzady. Yrǵalyp turǵan aǵash búrkitti uıyqtatpaıdy. Búrkittiń bir jerin aýyrtyp ne qorqytyp almaý kerek. Shamdanǵan qus ıesin qanatymen sabalaıdy. Sondyqtan qusqa «tomaǵa» (eki kózin jaýyp turatyn qalpaq) kıgizedi. Tomaǵany jem bererde, ańǵa túserde sypyrady. Iesine úırengen kusty endi shaqyrýǵa baýlıdy. Aldymen etti jaqynnan kórsetip, artynan ara qashyqtyqty uzarta beredi. Ábden úıretilgen búrkitti ańshy jotanyń basyna alyp shyǵady. Al seriktesteri aıǵaılap túlkini, qoıandy úrkitedi. Ańshy tura qashqan ańǵa búrkittiń tomaǵasyn sypyryp qoıa beredi. Qus aldymen aspanǵa samǵap ushady da, jemtigine tik shanshylyp túsedi. Búrkitti qartaıǵan kezinde erkine qoıa beredi.
Jańa jaýǵan qardan ańdardyń izi aıqyn kórinedi. Osy kez ań aýlaýǵa qolaıly. Muny «qansonar» deıdi.

Qasym han 1520 jyly Jaıyq pen Edildiń arasynda úlken «salbýryn» jasaǵan. Bul — qazaq handarynyń jigitter men nókerlerin jınap bir-eki aıǵa dalaǵa ańǵa shyǵýy.

Dıirmen

Qazaq halqy egin egip, jerdiń paıdasyn da kórgen. Tary, bıdaı daqyldaryn ekken. Olardyń dánin úgip, qol dıirmenderimen tartyp alatyn bolǵan.

Bıik taýdan sarqyrap aǵatyn taý ózenderin jazyqqa shyǵarýdyń erekshe ádisteri bolǵan. Ózenniń jaǵasynan esekke aýyr júk artyp qoıa bergen. Sol esektiń ótken jolynan aryq, toǵan qazyp, jazyqqa sý shyǵarǵan. Osyndaı bir toǵandardyń qazylýy týraly mynandaı ańyz-áńgime bar.

Ataqty toǵanshy Kenshin (XIX ǵasyrdyń sońy) basshylyǵymen Zaısan óńirinde toǵandar qazylypty. Toǵanshylar qazyp kele jatyp, shókken túıedeı tasqa tireledi, Kenshin olarǵa qaraǵaı ákeldirip, tastyń ústine úsh kún ot jaqtyrady. Ábden qyzǵan tasqa ógiz arbamen sý tasytyp quıdyrady. Osylaı bólshek-bólshek bolyp synǵan tastardy joldan alyp tastaıdy.

Qazaqtar kóship-qonyp júrse de, osy aǵash saby bar shaǵyn qol dıirmenderin tastamaǵan. Kóshpendi turmysqa laıyq jeti qazynanyń biri sanaǵan.

Kitap

1950 jyly jazǵa salym Otyrar tóbede oınap júrgen balalar tyshqan ininen sarǵaıǵan nárseni kóredi. Onyń qatparlanǵan qaǵaz ekenin baıqaıdy. İndi qazyp, muqabasy mal terisimen tystalǵan kóne kitapty taýyp alady.

Otyrar — Arystyń Syrǵa quıatyn tusyndaǵy ortaǵasyrlyq kóne qala. Kerýen joldarynyń toǵysynda turǵan shaharǵa dúnıeniń tórt buryshynan alýan tilde jazylǵan neshe túrli kitaptar, qysh kitaptar, shejireler, qoljazbalar, pergamentter, folıanttar ákelingen.
Halqymyz ejelden bilimdi adamdy, kitapty erekshe qadirlegen. Qazynanyń biri — kitap arqyly saýat ashyp, balalaryn oqytqan. Ár úıde óziniń atatek shejiresi jazylǵan qoljazba kitaby, batyrlyq jyrlary, qıssa-dastandar men qurandar sandyqqa salynyp, sary altyndaı saqtalǵan.

Oqýǵa keńes beremiz:

Qazaqtyń jetileri

---