InfoHub Logo

Jylqy — taq tuıaqtylar otrádynyń bir tuqymdasy. Qazba qaldyqtary bizdiń zamanymyzdan burynǵy jeti myń jyldan buryn-aq Azıa men Eýropada qolǵa úıretilgendigin dáleldeıdi. Jylqy tuqymdasy esek, qulan, zebr, qazirgi jylqy bolyp 4 týysqa bólinedi. Amerıkada jabaıy jylqy bolmaǵan, qolǵa úıretilgen jylqylar keıin taǵylanyp (mýstań dep atalady) ketken.

Qazir Mońǵolıada ǵana jabaıy jylqy úıirleri kezdesedi. Ony Prjevalskıı jylqysy dep ataıdy. Qolǵa úıretilgen kádimgi jylqynyń sharýashylyqta mańyzy zor. Ol — et jáne qymyz óndirý, salt miný, arbaǵa ne shanaǵa jegý úshin jáne sporttyq baǵyttarda ósiriledi. Shoqtyǵyna deıingi bıiktigi 50-185 sm, salmaǵy 60-1500 kg bolady. Jylqy orta eseppen 18-20 jyl, keıde 40 jylǵa deıin jasaıdy. Túsi qylań, baran, ala bop bólinedi. Qylańǵa aqboz, boz, býryl, teńbil, qubaqan, sary, qula, qula jıren, shabdar, kók, sur, qulager, qyzyl, narqyzyl, t.b. jylqylar; baranǵa tory, qara, qarakók, qarasur, qońyr, jıren, kúreń, t.b. jylqylar; alaǵa saryala, surala, kókala, kerala, qarala, qońyrala, kúreńala, t.b. jylqylar jatady.

Jylqy býdandary qashyr, qarta qashyr (loshak), qulanoıd (qulan men jylqy býdany), zebroıd (zebr men jylqy býdany) dep atalady. Jylqy júk jylqysy (Vladımır jylqysy, Persheron jylqysy, t.b.), minis jylqysy (Arab jylqysy, Ahalteke, t.b.), jazyq dala jylqysy (Don jylqysy, Býdennyı jylqysy, Qostanaı jylqysy, mońǵol jylqysy, qazaq jylqysy), taý jylqysy (kabardın, qarabaq, qyrǵyz, altaı jylqylary, t.b.), soltústik dala jylqysy (vıtskıı, eston, ıakýt jylqylary, t.b.) bolyp ajyratylady.  Dúnıe  júzinde  jylqynyń  250-deı, Qazaqstanda 16 túri ósiriledi. Jylqy adamzat órkenıetindegi, ásirese, dala órkenıetindegi damýdyń jarqyn da eleýli kórsetkishteriniń biri boldy.

Jylqyny qolǵa úırete bastaý kóshpeli sharýashylyq  pen  órkenıet damýynyn  negizin qalady. Ásirese kazaq halqy jylqy túligin erekshe baǵalalaǵan. «Adam – jylqy minezdi» deıdi qazaq halqy. Buǵan «jylqy — maldyń patshasy», «at – erdiń qanaty», t.b. júzdegen maqal-mátelderdi qossańyz,  halqymyzdyń  adam  men  onyń jan serigi jylqyǵa birtutas álem retinde qaraǵanyna jetkizýge bolady. Balasynyń úlken azamat qataryna qosylýynyń ózin «at jalyn tartyp mindi» dep beıneleıdi qazaq halqy. Jas balanyń alǵash atqa otyrǵanyn atap ótý rásimi — toqym qaǵar toıynan bastap, adamnyń bul ómirden ótkeniniń belgisi at tuldaýǵa deıingi búkil pánılik tirshilikti jylqymen baılanystyrǵan halqymyz bireýmen jaýlassa «at quıryǵyn kesisken», bireýdiń aldynda kináli bolyp qalsa «at-shapan aıybyn tólegen». Syıly qonaqqa at mingizý, kúıeý jigittiń qalyńdyq aýylyna alǵash barǵanda at baılaýy, urys kezinde jaý korshaýynda qalǵan qolbasshyǵa at súıek berip qutqarý, t.b. dástúrler; atqaminer, atqosshy, atshabar, t.b. laýazymdar jylqynyń qazaq halqynyń sharýashylyǵynda ǵana emes, áleýmettik ómirinde de úlken mánge ıe bolǵanyn bildiredi.

Halqymyz jylqyny, eń aldymen, el qorǵany erdiń jan serigi dep dáriptegen. Qazaq dalasynda ósirilgen jylqylar 1- jáne 2-dúnıejúzilik soǵys maıdandaryna kóp alynǵan. 1945 jyly 24 maýsymda Máskeýde ótken Jeńis paradyn KSRO marshaly Georgıı Jýkov Qazaqstannyń Lýgovoı (qazirgi Qulan) jylqy zaýytynda ósirilgen Arab esimdi aqboz at ústinde qabyldaýynyń ózinde sımvoldyq nyshan bar edi. Ekinshiden, qazaq halqy jylqyny sporttyq oıyn-saýyqtarda azamattyń mereıin asyratyn, sal-serilik pen sándiliktiń shyraıyn keltiretin tekti janýar dep eseptegen.

Dástúrli qazaq qoǵamynda júırik jylqy tek ıesiniń ǵana emes, búkil rýdyń, aımaqtyń mártebesin ósirgen. Olar týraly ánder men kúıler shyǵarylyp, esimderi halyq jadynda uzaq saqtalǵan. Mysaly, búkil Qazaqstanǵa tanymal Qulager, Jetisýǵa málim bolǵan Kókbaıtal, Ońtústik Qazaqstan men Qyrǵyzstannyń biraz jerine dańqy jetken Qaraat, 20 ǵasyrdyń 60-jyldaryndaǵy Báshir Kitapbaevtyń Qulanqarasy, Bulanqarasy, Jelmaıasy, t.b. Halyqqa jaqsy tanymal «Kerbesker», «Qara jorǵa», «Bestaı», «Bozjorǵa», «Tepeńkók» tárizdi ánder men kúıler, Aqan seriniń «Qulager», «Mańmańger», «Qulagerdiń jelisi» ánderi, Birjannyń «Telkońyr», «Býryltaı», «Kerkekil» ánderi, Kenen Ázirbaevtyń «Kóksholaq», t.b. áni jylqyny áspetteýdiń úzdik úlgileri sanalady. Jylqy tuqymyn asyldandyrýdyń, sáıgúlik bolar jylqyny taı kúninen ajyrata bilýdiń, at baptaýdyń qyry men syryn jetik biletin mamandardy halyq arasynda atbegiler nemese atbazdar dep ataǵan. Dástúrli qazaq qoǵamynda baılyq mólsheri tek jylqymen ǵana ólshengen. Jylqysynyń sany 5 myńnan asatyndar ǵana baı sanatyna jatqyzylǵan.

Qazaqtar báıgege qosatyn júırik jylqylardy tulpar, arǵymaq, sáıgúlik dep álpeshtep, erekshe kútimge alǵan. Al aýyr júk artýǵa, alys jolǵa tózimdi jylqyny qazanat dep atap, ony da erekshe baǵalaǵan. Eti men súti úshin ósiriletin qalǵan jylqylar jaby dep atalǵan. Qazaqtyń jaby jylqysy jaıylymda jaqsy semiredi. Semirtip soıǵan jaby jylqydan 53-57%, keıde 60% et alynǵan (230-250 kg). Qazaq halqy jylqy etinen qazy, qarta, jal, jaıa, t.b. dámdi taǵamdar ázirlep, terisi men qylyn da sharýashylyqqa paıdalanǵan. Al jaby jylqynyń bıelerinen táýligine 18-20 lıtr sút saýylǵan. Súti mol bıe mama bıe dep atalǵan. Bıe jelininiń sútke tolyp, saýylatyn mezgilin saýym deıdi. Al qulyndamaı qalǵan bıelerdi qysyraq dep ataıdy.

Jylqy tólderin: qulyn (bıeniń jas tóli), jabaǵy (6 aıdan asqan qulyn), taı (1 jastan asqany) dep ataıdy. Al budan ári urǵashy jylqyny ıaǵnı baıtaldy: qunajyn baıtal (2 jastan asqany), dónejin shyǵar (3 jastaǵy baıtal), dónejin baıtal (3 jastan asqany), besti bıe (4 jastan asqany), qasabaly bıe (7-8 jastaǵy bıe), kártamys bıe (11-14 jastaǵy bıe), jasaǵan bıe (20 jastan asqan bıe), t.b. dep ataıdy. Aıǵyrdyń ataýlary: qunan aıǵyr (2 jastan asqany), dónen aıǵyr (3 jastaǵysy), sáýrik aıǵyr (3-4 jastaǵy úıirge salynbaǵany), besti aıǵyr (5 jastaǵysy), saqa aıǵyr (11-12 jastaǵysy), t.b. Jylqy júrisi tabıǵı jáne jasandy bolyp ekige bólinedi. Tabıǵı júris — jylqyǵa adamnyń úıretýinsiz bitken júris (aıań, jelis, shabys, jorǵa). Qarǵýǵa jylqyny jattyqtyrady. Jattyqqan jylqy 2,47 m bıiktikten, uzyndyǵy 8,3 m ordan qarǵı alady. Qazaq halqy jylqynyń mańqa, qara ókpe, shoıyrylma, qaraqaptal, kıeńki, jamandat, mandam, boǵymaly, qyrshańqy, óli, jelin qurt, sary aýrý, jalaq, jaýyr, shıli qara, lońqa, óli et, qara daq, t.b. aýrýlaryn dál ajyratyp, olardan emdeýdiń ózindik tásilderin jaqsy bilgen.

Qazir Qazaqstanda jylqylar, negizinen, et jáne qymyz óndirýge mamandandyrylǵan sharýashylyqtarda, asyl tuqymdy jylqy ósiretin jylqy zaýyttarynda baǵylady.

---