InfoHub Logo

Áýlıe Georgıı atyndaǵy dinı bilim beretin kolejdiń ustazy, kisi qolynan jazym bolǵan marqum Elıas Ýıtnıdiń inisi Aıza Ýıtnı nasha tartýǵa daǵdylanyp aldy. Kolejde júrgen kezdiń ózinde-aq de Kýınsıdiń nashaqordyń kóretin túsi men alatyn áseri sıpattalatyn kitabyn oqyǵannan keıin atalmysh jazýshynyń nendeı kepti bastan keshkenine kóz jetkizý maqsatynda ásire áýestikpen temekige apıyn qosyp tarta bastaǵan. Basqalar sıaqty búl da tastaýdan góri tartýdyń áldeqaıda ońaı bolatynyna kóp uzamaı-aq kóz jetkizdi, sóıtip kúlli dos-jaranynyń aıaýshylyǵyn týǵyzyp, úreıin ushyryp, uzaq jyldar boıy óz qushtarlyǵynyń quly bop qala berdi. Onyń sarǵysh tartyp isingen bolbyr beti men qarashyǵy syǵyraıyp ketken mólıgen kózin, kresloda dármensiz jatqan denesin kóz aldymda ap-anyq kórip turmyn – bir kezdegi kósheli azamattyń qaýsap, qaljyrap bitken qaldyǵy edi bul.

Bir kúni keshkisin, 1889 jylǵy maýsym aıynda, dáp sol qaıta-qaıta esinep, saǵatqa qaraǵyshtaı beretin shaqta, bireý kelip páterimniń qońyraýyn shyldyratty. Men kresloǵa tiktelip otyrdym, al tigip jatqan nársesin tizesine qoıa salǵan áıelim jaqtyrmaı qabaǵyn shytty.

— Naýqas qoı! - dedi ol. - Aýyryp jatqan bireýge barýyńa týra keletin boldy.

Men kúrsinip aldym, sebebi kúni boıy damylsyz jumys istep sharshap, álgi ázirde ǵana úıge oralǵam.

Ashylyp jatqan esiktiń saldyryn, asyǵa sóılegen bireýdiń dabyr-dubyr daýysyn jáne dálizben jedel adymdap kele jatqan aıaq dybysyn estidik. Bólmeniń esigi shalqasynan ashylyp, ishke qońyrqaı tústi kıim kıgen, betin qara shiltermen búrkep alǵan bir kelinshek kirip keldi.

— Beımezgil ýaqytta mazalap turǵanymdy aıypqa buıyrmańyz, - dep sóıleı bastaǵan ol kenet erkinen aırylyp qaldy da, tura umtylyp áıelimdi qushaqtaı alǵan kúıi eńirep jiberdi. - Oı, men úlken qasiretke tap boldym! Maǵan qol ushyn beretin kim bar eken! -dep daýys saldy ol

— Óı, búl Ket Ýıtnı ǵoı, - dedi áıelim onyń shilterin kóterip. - Shoshytyp jiberdiń ǵoı, Ket. Bul sen eken dep oılasam neǵyl deısiń.

— Ne isterimdi bilmeı basym qatyp ketti. Sosyn saǵan barýdy uıǵardym.

Bul ádettegi jaǵdaı bolatyn. Bálege basy ilikken jurttyń bári jaryqqa úımelegen kóbelekteı áıelime qaraı aǵylatyn.

— Óte durys jasaǵansyń! Jaqsylap jaıǵas myna jerge, sý qosylǵan sharap ish, sosyn ne bolǵanyn asyqpaı aıtyp ber. Bálkim, Djondy jatyn bólmesine jóneltkenimdi qalaıtyn shyǵarsyń?

Jo-joq! Dárigerdiń de keńesi men kómegi kerek. Áńgime Aıza jaıynda. Úıge kelmegenine, mine, eki kún boldy. Birdeńege ushyrap qaldy ma dep zárem joq.

Sormańdaı kúıeýi týrasynda ol bizben alǵash ret áńgime-dúken quryp otyrǵan joq-ty -menimen dáriger retinde, al jubaıymmen mektepte birge oqyǵan ejelgi qurbysy retinde sóılesip júretin. Ony qolymyzdan meılinshe jubatyp, kóńilin tynyshtandyryp baǵatynbyz. Kúıeýi qaıda júrgenin áıelim bile me eken? Bálkim, ony úıine alyp kelýge kómektesermiz?

Álbette, ony izdep tabý qıyndyq keltirmeıtin. Áıeliniń aıtýynsha, sońǵy kezde o l nashany árdaıym bir prıtonǵa baryp tartady eken. Bul prıton Sıtıde, shyǵys bettegi shalǵaı oramda ornalasqan bolatyn. Kúni keshege deıin kúıeýi kúni boıy jynoınaq jasaıtyn da, keshkisin ábden qaljyrap, silikpesi shyqqan halde úıine oralatyn. Al bul joly eki táýlik boıy tóbe kórsetpeı otyr. Árıne, sol jerde, portty jaǵalaǵan jeksuryndar arasynda, ýly tútindi jutyp nemese es-tússiz uıqyǵa batyp jatqany .anyq. Onyń Apper-Sýondam-leındegi "Som altynda" ekenine Ket eshqandaı kúmán keltirmeıdi. Endi oǵan ne isteý kerek? Ári jas, ári uıalshaq, jýas kelinshek ol jerge baryp, kúıeýin buzaqylar jaılaǵan qasqyr apannan alyp shyǵa ala ma? İstiń jaı-kúıi osyndaı edi, oǵan tek men ǵana kómektese alatynmyn.

Birge barýdan bas tartýyma bolatyn ba edi? Aıtqandaıyn, buǵan onda barýdyń qajeti qansha? Men Aıza Ýıtnıdi emdep júrgem, sondyqtan dáriger retinde oǵan belgili bir dárejede yqpal ete alatynmyn. Ony jónge salý úshin jalǵyz barǵanym jeńilge túsetini anyq edi, buǵan senimim kámil bolatyn. Eger ol shynymen "Som altynda" bolsa, onda kúıeýińdi eki saǵattyń ishinde kúımege kezdegi kósheli azamattyń qaýsap, qaljyrap bitken qaldyǵy edi búl.

Bir kúni keshkisin, 1889 jylǵy maýsym aıynda, dáp sol qaıta-qaıta esinep, saǵatqa qaraǵyshtaı beretin shaqta, bireý kelip páterimniń qońyraýyn shyldyratty. Men kresloǵa tiktelip otyrdym, al tigip jatqan nársesin tizesine qoıa salǵan áıelim jaqtyrmaı qabaǵyn shytty.

— Naýqas qoı! - dedi ol. - Aýyryp jatqan bireýge barýyńa týra keletin boldy.

Men kúrsinip aldym, sebebi kúni boıy damylsyz jumys istep sharshap, álgi ázirde ǵana úıge oralǵam.

Ashylyp jatqan esiktiń saldyryn, asyǵa sóılegen bireýdiń dabyr-dubyr daýysyn jáne dálizben jedel adymdap kele jatqan aıaq dybysyn estidik. Bólmeniń esigi shalqasynan ashylyp, ishke qońyrqaı tústi kıim kıgen, betin qara shiltermen búrkep alǵan bir kelinshek kirip keldi.

— Beımezgil ýaqytta mazalap turǵanymdy aıypqa buıyrmańyz, - dep sóıleı bastaǵan ol kenet erkinen aırylyp qaldy da, tura umtylyp áıelimdi qushaqtaı alǵan kúıi eńirep jiberdi. - Oı, men úlken qasiretke tap boldym! Maǵan qol ushyn beretin kim bar eken! -dep daýys saldy ol

— Óı, bul Ket Ýıtnı ǵoı, - dedi áıelim onyń shilterin kóterip. - Shoshytyp jiberdiń ǵoı, Ket. Bul sen eken dep oılasam neǵyldeısiń.

— Ne isterimdi bilmeı basym qatyp ketti. Sosyn saǵan barýdy uıǵardym.

Bul ádettegi jaǵdaı bolatyn Bálege basy ilikken jurttyń bári jaryqqa úımelegen kóbelekteı áıelime qaraı aǵylatyn.

— Óte durys jasaǵansyń! Jaqsylap jaıǵas myna jerge, sý qosylǵan sharap ish, sosyn ne bolǵanyn asyqpaı aıtyp ber. Bálkim, Djondy jatyn bólmesine jóneltkenimdi qalaıtyn shyǵarsyń?

Jo-joq! Dárigerdiń de keńesi men kómegi kerek. Áńgime Aıza jaıynda. Úıge kelmegenine, mine, eki kún boldy. Birdeńege ushyrap qaldy ma dep zárem joq.

Sormańdaı kúıeýi týrasynda ol bizben alǵash ret áńgime-dúken quryp otyrǵan joq-ty -menimen dáriger retinde, al jubaıymmen mektepte birge oqyǵan ejelgi qurbysy retinde sóılesip júretin. Ony qolymyzdan kelgeninshe jubatyp, kóńilin tynyshtandyryp baǵatynbyz. Kúıeýi qaıda júrgenin áıelim bile me eken? Bálkim, ony úıine alyp kelýge kómektesermiz?

Álbette, ony izdep tabý qıyndyq keltirmeıtin. Áıeliniń .aıtýynsha, sońǵy kezde ol nashany árdaıym bir prıtonǵa baryp tartady eken. Bul prıton Sıtıde, shyǵys bettegi shalǵaı oramda ornalasqan bolatyn. Kúni keshege deıin kúıeýi kúni boıy jynoınaq jasaıtyn da, keshkisin ábden qaljyrap, silikpesi shyqqan halde úıine oralatyn. Al búl joly eki táýlik boıy tóbe kórsetpeı otyr. Árıne, sol jerde, portty jaǵalaǵan jeksuryndar arasynda, ýly tútindi jutyp nemese es-tússiz uıqyǵa batyp jatqany anyq. Onyń Apper-Sýondam-leındegi "Som altynda" ekenine Ket eshqandaı kúmán keltirmeıdi. Endi oǵan ne isteý kerek? Ári jas, ári uıalshaq, jýas kelinshek ol jerge baryp, kúıeýin buzaqylar jaılaǵan qasqyr apannan alyp shyǵa ala ma? İstiń jaı-kúıi osyndaı edi, oǵan tek men ǵana kómektese alatynmyn.

Birge barýdan bas tartýyma bolatyn ba edi? Aıtqandaıyn, buǵan onda barýdyń qajeti qansha? Men Aıza Ýıtnıdi emdep júrgem, sondyqtan dáriger retinde oǵan belgili bir dárejede yqpal ete alatynmyn. Ony jónge salý úshin jalǵyz barǵanym jeńilge túsetini anyq edi, buǵan senimim kámil bolatyn. Eger ol shynymen "Som altynda" bolsa, onda kúıeýińdi eki saǵattyń ishinde kúımege otyrǵyzyp úıińe qaıtaryp jiberem dep, kelinshekke ýáde ettim.

Janǵa jaıly qonaq bólmedegi kreslony tastap, on mınýttan soń ekıpajben qalanyń shyǵys jaq bólegine qaraı zymyrap bara jattym. Oǵashtaý ispen aınalysqaly turǵanymdy biletinmin, alaıda is júzinde búl ózim kútkendegiden de oǵash nárse bop shyqty.

Áý basta bári oıdaǵydaı boldy. Apper-Sýondam-leın degeniń - ózenniń soltústik jaǵalaýyn boılap, London kópirinen shyǵysqa qarata uzyn-shubaq jalǵasyp jatqan keme jasap, jóndeıtin úlken zaýyttardyń syrtyndaǵy qoqysqa toly tuıyq kóshe bolatyn. Ózim izdestirip júrgen prıton áldebir jadaý dúkenshe men ishimhana ortasyndaǵy jertólede ornalasqan bop shyqty; úńgirge uqsas osynaý qap-qara qýysqa tepkishegi tik baspaldaqpen túsý kerek eken. Tepkishekterdiń orta tusy oıdym-oıdym - sansyz kóp mas aıaqtyń tómen túsip, joǵary shyqqan táltirek qadamy qaldyrǵan iz bolatyn bul Delbeshige kúte turýǵa ámir ettim de, tómen tústim. Esiktiń joǵary jaǵyna ilingen jermaı shamnyń jypylyqtaǵan jaryǵyn paıdalanyp ysyrmany taýyp, qyzyl-qońyr tústi qoıý tútinge toly, tóbesi alasa uzyn jaıǵa kelip kirdim; emıgrant ákele jatqan keme palýbasyndaǵydaı, qabyrǵalardy boılatyp aǵash sáki ornatylypty.

Adamdardyń ne qıly sóleket, aqylǵa syıymsyz pozada jatqan, - biriniń keýde tusy bir jaǵyna buratylyp ketipti, ekinshisi tizesin kókiregine qaraı tartyp alypty, basyn shalqaıtyp jibergen taǵy bireýiniń ıegi joǵary shoshaıyp qalypty, - jansyz denelerin qarańǵy qapastan zordyń kúshimen ajyrattym. Janary óship, qara tuman torlaǵan kózderdiń maǵan ár jerden bir mólıe qarap qalǵanyn baıqadym. Temir qorqor tabaqshalaryndaǵy tıtimdeı ot ushqyny qara túnek arasynan keıde órshı, keıde kómeskilene jyltyraıdy. Kópshiligi únsiz jatyr, keıbiri áldene jaıynda mińgirleıdi, óńgeleri bir saryndy báseń daýyspen birese aýzy-aýzyna juqpaı asyǵyp-aptyǵyp, ásirese taban asty tyna qalyp, birdeńe aıtyp jatyr; .alaıda, sóz tyńdap jatqan jan balasy joq-ty - árkim óz oıymen ózi áýre bolatyn. Tóleniń arǵy shetinde qyzyl men jalyn atqan shaǵyn ottyq túr, janyndaǵy úsh aıaqty oryndyqta uzyn boıly, juqaltań qart otyr; qolymen ıegin taıap, shyntaǵyn tizesine tirep alǵan kúıi otqa qas qaqpaı qarap qalǵan.

İshke kirgen boıda janyma qaratory óńdi malaı1 júgirip keldi, maǵan qorqor men bir sybaǵa nasha usynyp, sákidegi bos oryndy kórsetti.

Raqmet, zaýqym joq, - dedim men. - Dosym Aıza Ýıtnı osynda bolatyn. Sonymen sóılesýim kerek edi.

Oń jaǵymnan áldekim qozǵalaqtady, mańq etken daýysty qulaǵym shaldy - qarańǵylyqqa úńile qarap, óńi qýqyl tartqan, qabaǵy qatyńqy, shashy uıpa-tuıpa Ýıtnıdiń ózime baǵjıa kóz tigip otyrǵanyn kórdim.

— Qudaı-aý, bul Vatson ǵoı! - dedi ol

Mastyǵynan endi ǵana aıyqqan onyń tula boıyn tutas diril bılep alǵan edi.

— Ýaqyt qansha qazir, Vatson?

— On bir bop qaldy.

— Búgin qaı kún ózi?

— Juma, on ekinshi maýsym.

— Apyraı-á! Men áli sársenbi ǵoı desem. Joǵa, búgin sársenbi. Qaljyńdap turmyn deńizshi! Adamdy tekten-tek qorqytyp ne kórindi sizge! – Ol alaqanymen betin basyp, yńyrsı bastady.

— Aıtyp turmyn ǵoı, búgin juma dep. Eki kún boldy, zaıybyńyzdyń kútip otyrǵanyna. Uıat emes pe?

— Uıat. Biraq siz birdeńeni shatastyryp tursyz, Vatson. Búl jerde bolǵanyma bar-joǵy birneshe saǵat qana. Úsh pe álde tórt pe... umytyp ta qaldym, qorqor tarttym. Biraq endi sizben birge úıge qaıtam. Kettiń ózimdi mynadaı syqpytta kórmegeni jón... Beıshara Ket -aı! Qolyńyzdy sozyńyzshy. Kúımeńiz bar ma?

— Bar. Esik aldynda tosyp tur.

— Ondaı jaǵdaıda tap qazir attanamyz. Biraq áýeli aqsha tóleýim kerek. Qansha qaryz ekenimdi surap bilińizshi, Vatson. Silem quryp otyr. Saýsaq qımyldatar shamam joq.

Apıynnyń bas aınaldyrar ýly tútinine meldektep qalmaý úshin tynysymdy barynsha tejep, qos qatar bop jaıǵasyp qorqor tartyp jatqan báńshiler arasyndaǵy tar ótkelekpen qojaıyndy izdeýge kettim. Ottyq janynda otyrǵan uzyn tura qartpen qatarlasqan kezimde áldekim beshpetimniń eteginen tartyp qalǵanyn sezdim. Artynsha:

— Ármenirek ótip ketińiz de, keri burylyp qarańyz, - degen sybyrdy qulaǵym shaldy.

Bul sózdi ap-anyq estidim. Ony tek osy otyrǵan qarttyń ǵana aıtýy múmkin edi. Alaıda ilmıgen aryq, jasy ulǵaıǵandyqtan búkshıip, búktetilip ketken bul qart sol burynǵysynsha beı-jaı qalypta, ózimen-ózi bop otyr edi; nasha salynǵan qorqory ál-dármennen aırylǵan saýsaqtarynan sýsyp eki tizesiniń arasynda salbyrap qalypty. Bir-eki adym ilgeri ozyp, art jaǵyma kóz jiberdim. Tańǵalǵannan talyp túse jazdadym. Qarıa menen basqa jan balasy kóre almaıtyndaı yńǵaı taýyp, álpetin maǵan qarata burdy. Sol sát búkshıgen denesi tutqıyldan tiktelip, ájimi jazylyp sala berdi de, býaldyr janary ádettegideı jaınap shyǵa keldi - dal bolǵan túrime mysqyldaı ezý tartyp ot basynda Sherlok Holmstyń ózi otyr edi. Bildirtpeı belgi kirip qasyna jaqyndaýymdy surady da, qaıtadan erni salbyraǵan, tula boıy qaltyraǵan qarıaǵa aınala qoıdy.

Holms! Bul jerde, myna prıtonda ne istep júrsiz? - dep sybyrladym.

Barynsha jaımen sóıleńiz, - dedi ol da sybyrlap, - sańyraý emespin, estip turmyn. Delquly dosyńyzben qosh aıtyssańyz, sizben áńgime-dúken qurý baqytyna ıe bolar em.

— Meni kúıme kútip tur.

— Endeshe dosyńyzdy úıine attandyryp salyńyz. Oǵan qam jemeýińizge bolady: áldenendeı bir bálege ushyrap qalardaı qareket jasar qaýqary joq. Sosyn meni jolyqtyrǵanyńyzdy, qasymda qalatynyńyzdy aıtyp áıelińizge atshydan qaǵaz jazyp jiberińiz. Meni kósheden kútińiz, bes mınýttan keıin shyǵam.

Sherlok Holmstyń qolqasynan bas tartý qıyn: onyń ótinishi qashan da naqtyly jáne árdaıym sabyrly da ómirli únmen aıtylady. Oǵan qosa, Ýıtnıdi kúımege jaıǵastyrǵan sátte-aq onyń aldyndaǵy boryshym ótelgen bop sanalatynyn, sóıtip dańqty dosymnyń kúndelikti is tájirıbesin quraıtyn adam aıtsa nanǵysyz shytyrman oqıǵalardyń birine aralasýǵa ózime esh nárse bógeýil bola almaıtynyn ishteı jaqsy sezip turǵam. Sondyqtan dereý jubaıyma qaǵaz jazdym, Ýıtnıdiń aqshasyn tólep, ony kúımege otyrǵyzdym da, úıdiń janynda turyp dosymdy kúte bastadym. Kúıme birden qarańǵylyq qushaǵyna enip ǵaıyp boldy. Birneshe mınýttan keıin báńhanadan qarıa syrtqa shyqty, biz kóshe boılap júrip kettik. Eki oram boıyna ol búkshıgen qalpynan tanbaı, qart adamsha aıaǵyn qaltyraqtaı basýmen boldy. Sosyn art jaǵyna asyǵys kóz júgirtip ótti de, boıyn tiktep, bar daýysymen qarqyldap kúlip jiberdi.

— Shamasy, kokaın ýkolyn alǵanymen qoımaı, endi nasha shegýge kirisken eken, jalpy alǵanda, meni jaman ádetterge belshesinen batqan eken dep oılap qaldyńyz-aý, Vatson, -dedi Holms. - Bul týrasynda ózińiz janashyrlyq bildirip, medısınalyq oı-pikirińizdi aıtqan da bolatynsyz.

— Sizdi ana jerden jolyqtyrǵanda shynymen tańyrqap qaldym.

— Ózińizdi kórgende men sizden de góri qattyraq tańyrqadym.

— Ol jerge dosymdy izdep barǵam.

— Al men - jaýymdy.

— Jaýymdy deısiz be?

— Iá, jaýymdy. Dálirek aıtqanda, iz kesip júrmin... Toq eteri, Vatson, qazir men aıryqsha qyzyqty bir ispen shuǵyldana bastadym, osyǵan oraı báńshilerdiń pátýasyz myljyńynan birdeńe bilip alýǵa bolar dep úmittengem. Buryn keı-keıde maǵan munyń sáti de túsetin. Eger álgi jan túrshigerlik qýysta bireý-mireý meni tanyp qalar bolsa, ómirimdi soqyr tıynǵa balamas edi: óıtkeni óz sharýalarymmen onda buryn da boldym ǵoı, sony bilgen prıtonnyń qojaıyny, jeksuryn laskar, sazaıyn tarttyram dep ant-sý ishipti. Álgi úıdiń artynda, Áýlıe Pavel verfine taıaý mańda, qupıa esik bar, eger oǵan til bitse tas qarańǵy túnde búl esikten neni alyp shyǵatyndary jaıynda ne qıly sherli hıkaıany jyr ǵyp berer edi.

— Máıitter-aý alyp shyǵatyndary?

— Iá, Vatson, máıitter. Prıtonda ana dúnıege attandyrylǵan árbir beıshara úshin myń fýnt sterlıńten alyp tursa á degende-aq mıllıoner bop shyǵa kelmeı me. Bul -jaǵalaýdaǵy eń qaterli oryn. Nevıll Sent-Klerdi i on jerge aldap-sýlap alyp barypty, ol baıǵus endi úıine qaıtyp oralmaıtyn shyǵar degen qaýpim bar. Biraq biz de qaqpan quryp qoıamyz.

Sherlok Holms aýzyna eki saýsaǵyn suǵyp jiberdi de, ysqyryp qaldy. Jaýap retinde jyraqtan tap osyndaı ysqyryp jetti, sosyn biz arba dońǵalaqtarynyń saldyr - gúldiri men at tuıaqtarynyń dybysyn estidik.

— Qalaı, Vatson, menimen birge barasyz ba? - dedi Holms, kósheniń tas tósemine jaryq shashqan qos fonary bar eki aıaqty arba qarańǵylyq qoınaýynan sýmań etip shyǵa kelgen kezde.

— Eger sizge paıdam tıer bolsa...

— Adal joldas qaı kezde de paıdaly, onyń ústine, ol bastan keshkenderimizdi hatqa túsirip júrgen adam bolsa. "Samyrsyndaǵy" bólmemde eki kereýet tur.

— - "Samyrsyndaǵy" deısiz be?

— Iá. Mıster Sent-Klerdiń úıi solaı atalady. Bul isti aıaqtap shyqqansha sonda turmaqpyn.

— Ol qaı jerde?

— Kentte, Lıden onsha qashyq emes. Jeti mıldeı ǵana júrý kerek.

— Túk túsinsem buıyrmasyn.

— Tańyrqaıtyn eshteńe joq. Qazir sizge bárin túsindirem. Otyryńyz... Djon, endi bizge qajet bola qoımaısyz. Mine sizge jarty kron, meni erteń saǵat on birde kútińiz. Delbeni maǵan berińiz. Qosh bolyńyz!

Ol atty qamshymen osyp jiberdi de, biz shetsiz de sheksiz, qańyraǵan qarańǵy kóshelermen jóńkilte jóneldik. Kósheler birte-birte keńeıe tústi, sóıtip aqyry keneresi bar áldebir kópirge tap boldyq; tómende ózenniń laı sýy jaımen jyljyp aǵyp jatty. Kópirdiń arǵy betinen kirpish úıler oryn teýipti, bir-birinen aýmaıtyn buıyǵy kósheler qaıtadan kórinis berdi, bulardyń tynyshtyǵyn tek polıseılerdiń asyqpaı adymdaǵan aıaq dybysy men keshtetip qaıtyp kele jatqan saýyqqoılardyń ánderi men aıqaı-uıqaıy ǵana buzyp túr edi. Aspanda qara bulttar aqyryn qozǵalyp barady, olardyń ara-arasyndaǵy sańylaýdan juldyz jyltyraıdy. Basyn temen salyp, tereń oıǵa shomǵan Holms atty ún-túnsiz aıdap kele jatty, al men onyń ne jaıynda oı keship ketkenine ózimshe dolbar jasap, ári oıyn bólýge batylym jetpeı, janynda otyrdym. Birneshe mıldi artqa tastap, qala irgesindegi saıajaılar beldeýin kesip ótken kezimizde ol aqyry ózine-ózi kelip, ıyǵyn qıqalaqtatyp silkinip aldy da, óz isine ózi kóńili tolǵan adamnyń keıpinde qorqor tartýǵa kiristi.

— Sizde keremet úlken talant bar, Vatson, - dedi ol - Ár nárseni aıtyp bas qatyrmaısyz. Osy qabiletińizdiń arqasynda baǵa jetpes jaqsy joldasqa aınaldyńyz. Alaıda jaǵymsyz oılardan arylý úshin qazir maǵan bireýmen myljyńdasý qajet bop túr. Osynaý súıkimdi áıel ózimdi esikten qarsy alǵan kezde oǵan ne aıtýym keregin bilmeı dińkem quryp otyr.

— Meniń dáneńeden habarym joqtyǵyn umytyp kettińiz bilem.

— Lıge barǵanymyzsha istiń mán-jaıyn baıandap berýge ýaqytym tolyq jetedi. Bul ózi adamnyń kúlkisi keletindeı qaradúrsin is, áıtse de sheshimin qalaı tabýǵa bolatynyna basym jetpeı túr. Sizge bárin tolyq aıtyp bereıin,

Vatson. Bálkim, áldenendeı táýir oıǵa tap kelersiz. Ózim qarańǵyda árneni bir qarmanyp júrmin.

— Qulaǵym sizde.

— Budan birneshe jyl buryn, dálirek aıtqanda, myń segiz júz seksen tórtinshi jyldyń mamyr aıynda, Lıde Nevıll-sent-Kler esimdi jentlmen paıda boldy. Aqshaǵa muqtaj emestigi birden baıqaldy. Bir úlken vıllany jalǵa alyp, aınalasyna ádemi baq ornatyp, as ta tok tirlik keshe bastady. Birtin-birtin kórshilerimen de dostasyp alǵan ol myń segiz júz seksen jetinshi jyly jergilikti syra qaınatýshynyń qyzyna úılendi, qazir odan eki balasy bar. Turaqty shuǵyldanatyn belgili bir kásibi joq, biraq ártúrli komersıalyq sharalarǵa atsalysady, ádette kún saıyn tańerteń qalaǵa ketedi de, odan poıyzǵa otyryp saǵat besten on tort ketkende qaıtyp oralady. Mıster Sent-Kler otyz jeti jasta, tynysh qana turmys keshedi, qaıyrymdy kúıeý, qamqor áke, jurt onyń maqtaýyn jetkize almaıdy. Buǵan taǵy mynadaı derekti qosýyma bolady: onyń qaryzy, anyqtap bilgenimdeı, bar-joǵy seksen segiz fýnt on shılıń eken, al bankidegi aǵymdyq esep-shotynda eki júz jıyrma fýnt sterlıń bar bop shyqty. Demek, aqsha jaǵynan qıyndyqqa jolyqty deıtindeı negiz joq.

Ótken dúısenbide mıster Nevıll Sent-Kler qalaǵa ádettegisinen erteleý ketedi, keterinde birer mańyzdy sharýasy baryn, kishkentaı ulyna bir qorap qurama tekshe ákeletinin aıtady. Kezdeısoq túrde tap sol dúısenbi kúni, anaý ketkennen keıin, onyń áıeli Aberdın parohod qoǵamyna kópten kútip júrgen shaǵyn kólemdegi baǵaly sálemdemesiniń kelgeni týraly jedelhat alady. Londondy jaqsy biletin bolsańyz, búl parohod qoǵamynyń keńsesi búgin keshte ózińiz meni taýyp alǵan Apper-Sýondam-leınge baryp tireletin Fresno-strıtte ornalasatyny esińizde shyǵar. Mıssıs Sent-Kler tańǵy asyn ishken soń qalaǵa barady, usaq-túıek birdeńe satyp alady, sosyn qoǵamnyń keńsesinen sálemdemesin alyp, saǵat tórtten otyz bes mınýt ketkende Sýondam-leın boıymen vokzalǵa qaraı kele jatady. Osy araǵa deıinginiń bári sizge túsinikti ǵoı, solaı ma?

— Árıne, munda túsinbeıtin dáneńe joq.

— Umytpasańyz, dúısenbide kún keremet ystyq bolǵandy, sondyqtan mıssıs Sent-Kler adymyn jaımen alyp, jaqyn mańaıdan keb kórinbes pe eken dep jan-jaǵyna qaraǵyshtap kele jatady; onyń ústine qalanyń búl aýdany oǵan meılinshe súıkimsiz kóringen bolatyn. Sóıtip, Sýondam-leın boıymen kele jatqan ol oılamaǵan jerden aıqaılaǵan daýysty estip, áldebir úıdiń ekinshi qabatynyń terezesinen óz kúıeýin kórip tula boıy qaltyrap ketedi. Oǵan tipti kúıeýi ony ymdap ózine shaqyryp turǵandaı kórinedi. Tereze ashyq turǵan edi, kúıeýiniń aıtýynsha, shamadan tys abyrjyp ketken álpetin anyq ajyratady. Kúıeýi es-tús joq qol bulǵap turady da, quddy bireý terezeden kúshpen súırep áketkendeı, taban asty ǵaıyp bolady. Alaıda áıel balasyna tán qyraǵy janary onyń jaǵalyǵy da, galstýgi de joq ekenin, biraq ústindegisi úıden kıip ketken qara beshpet ekenin baıqap úlgeredi.

Kúıeýiniń bir bálege tap bolǵanyna kózi jetken ol tepkishektermen júgirip tómen túsedi, -bunyń tap sol prıton ornalasqan, búgin keshte meni ózińiz izdep tapqan úı ekenin siz, árıne, ańǵaryp ta qoıǵan shyǵarsyz, - sosyn aldyńǵy bólmeden júgirip ótip, ústińgi qabattarǵa bastaıtyn baspaldaqpen joǵary kóterilmek bolady. Biraq baspaldaq janynda álginde ǵana ózińizge baıandap bergen jeksuryn laskarǵa ushyrasyp qalyp, anaý ony dat malaıynyń kómegimen ıtermelep syrtqa shyǵaryp jiberedi. Myna sumdyqtan esi qalmaǵan áıel kóshe boılap júgire jóneledi de, baqytyna qaraı, Fresno-strıtten ınspektordyń basqarýymen tártip qadaǵalap júrgen polıseılerdi jolyqtyryp qalady.

Janynda eki konstebli bar ınspektor mıssıs Sent-Klerdiń sońynan eredi, sóıtip qojaıynnyń órshelene qarsylyq bildirgenine qaramaı, mıssıs álginde ǵana terezesinen kúıeýin kórip qalǵan bólmege baryp kiredi. Biraq búl jerde ol joq bop shyǵady. Jalpy, búl qabattan osy bólmeni jaldap turyp jatqan, kespirinen júrek aınıtyn áldebir kemtardan basqa eshkim kezikpeıdi. Ol da, laskar da munda basqa eshkim joq dep qarǵanyp-silenedi. Olardyń aqyrǵy sózin aıtyp ant-sý ishkeni sonshalyq, ınspektor mıssıs Sent-Kler qatelesken joq pa eken dep oılaı bastaıdy, biraq sol arada mıssıs shyńǵyryp qalyp ústel ústinde turǵan kishkene aǵash jáshikke qaraı tura umtylady da, qaqpaǵyn julyp alady. Qorapshadan balalardyń tekshesi saý etip tógiledi. Búl kúıeýi kishkentaı ulyna qaladan ákep berýge ýáde etken oıynshyq bolatyn. Osy tabylǵan zat jáne kemtardyń abyrjyp ketken túr-syqpyty munyń bári ánsheıin nárse emestigine ınspektordyń kózin ábden jetkizedi. Bólmelerge muqıat túrde tintý júrgiziledi, sóıtip tintýdiń nátıjesi jan túrshigerlik qylmys jasalǵanyn kórsetip beredi.

Joq-juqana jıhaz qoıylǵan aldyńǵy bólmeni qonaq bólme deýge keletin, onyń janynda terezesi verftiń aýlasyna qaraıtyn shaǵyn jatyn bólme bar edi. Verf pen úıdiń arasynda ensizdeý kanal jatqan: teńiz shegingende qurǵap qalatyn, shalqyǵanda tórt jarym fýtqa deıin sýǵa tolatyn. Jatyn bólmeniń terezesi jalpaq edi jáne astyńǵy jaǵynan ashylatyn. Teksergen kezde jaqtaý etegindegi taqtaıdan qannyń izi kórinedi; qannyń birneshe tamshysy, sondaı-aq aǵash edennen de tabylady. Aldyńǵy bólmedegi tereze perdesi tasasynda mıster Nevıll Sent-Klerdiń kıimderi jatyr eken: báteńkesi, uıyǵy, qalpaǵy, tipti saǵaty da - bári osy arada bop shyǵady. Beshpeti ǵana joq edi. Kıimderden kúsh qoldanýdyń qandaı da bir izi tabylmapty, sol sıaqty mıster Nevıll Sent-Klerdiń óziniń de qaıda ekenin bildiretin eshqandaı iz qalmapty. Onyń tereze arqyly ǵana ǵaıyp bolýy múmkin edi, basqa jol joq-ty, biraq jaqtaý taqtaıyndaǵy jan shoshıtyn qan daqtary onyń júzip qutylǵandyǵyna kúmán keltiretin, oǵan qosa qylmys jasalǵan tusta teńizdiń shalqýy eń joǵary deńgeıine jetken.

Endi kúdik týdyryp otyrǵan jeksuryndar jaıyn baıandaıyn. Laskar - naǵyzdyń ózi ekeni burynnan málim adam, biraq mıssıs Sent-Klerdiń aıtýyna qaraǵanda, búl kúıeýin terezeden kórgennen keıin kózdi ashyp-jumǵansha bolmaı anaý tómennen kezdesken, demek, ol qylmysqa qatysy bar sybaılas qana bolýy múmkin. Onyń ózi, árıne, búl iske aralasy baryn úzildi-kesildi túrde moıyndamaıdy. Aıtýynsha, bólmesin jalǵa alǵan Hú Býnnyń nemen aınalysatyndyǵynan túk eshqandaı habary joq kórinedi. Joǵalyp ketken jentlmen kıiminiń bólmeden qalaı tabylǵany ol úshin meılinshe jumbaq nárse.

Mine, qojaıyn jaıynda biletinimiz osyndaı. Nevıll Sent-Klerdi sońǵy ret kórgen adamnyń prıton ústindegi ekinshi qabatta turyp jatqan áne bir qabaǵy ashylmaıtyn kemtar ekendiginde esh kúmán joq. Onyń esimi Hú Býn, usqynsyz kespiri Sıtıde bolyp turatyndardyń bárine málim. Ol kásibı qaıyrshy; al polısıalyq ereje - tártipten bas saýǵalaý úshin sirińke satyp otyrǵan bolady. Trednıdl-strıttiń sol jaǵyndaǵy qabyrǵada qýys bary esińizde shyǵar. Álgi kemtardyń qashan da, mine, tap osy qýysta shart júginip, aldyna birneshe sirińke qorabyn jaıyp sap otyrǵany. Túr-syqpytynyń ózi-aq aıanysh týdyrady, sol sebepti qarsy aldynda, kósheniń tóseminde jatqan teriden tigilgen las kepkige qaıyr-sadaqa jańbyr bop quıylady. Ony talaı márte syrttaı baqylaǵam jáne az ǵana ýaqyttyń ishinde qanshalyqty mol ónim jınap alatynyna árdaıym qaıran qalatynmyn - árıne, kúnderdiń kúninde onymen kylmysker retinde tanysýyma týra keletini ol kezde kanerime kirmegen-di. Túr-syqpytynyń ereksheligi sonshalyqty, janynan ótkenderdiń qaı-qaısysy da oǵan kóńil aýdarmaı qoımaıtyn. Jaınaǵan jıren shash, ústińgi ernin qaq bólgen jan shoshyrlyq jyryǵy bar qýqyltym bet, búldog tuqymdas ıtti eske salatyn ıek jáne shashynyń ústine múldem kereǵar bop tabylatyn zerek qońyrqaı kóz osynyń bári ony qaıyr-sadaqa suraýshylar tobyrynan bólektep turatyn. Qasynan ótip bara jatyp ózin aıaq asty mysqyldap ketkisi kelgen bireý-mireýlerge de shymshymasy árdaıym ázir bolatyn. Álgi báńhananyń joǵarǵy qabatyn mekendeıtin turǵyn, mine, osyndaı edi. Ózimiz izdestirip júrgen jentlmendi sońǵy ret kórgen sol bolatyn.

— Alaıda ol kemtar ǵoı! Kúsh-qýaty mol jas adamǵa kúshi qalaı jetedi? - dedim men.

— Iá, júrgende ol aıaǵyn aqsańdaı basady, al jalpy alǵanda, deni saý, qaıratty. Siz medıksiz, Vatson, sondyqtan, árıne, aıaq-qoldyń biriniń álsizdigi kóp rette ekinshisiniń aıryqsha qýattylyǵymen ótelip turatynyn jaqsy bilýge tıissiz.

— Qudaı aqy, aıta berińiz ármen qaraı.

— Jaqtaý etegindegi taqtaıdan qandy kórgen mıssıs Sent-Kler eseńgirep qalady, sondyqtan ony qasyna bir polıseıdi qosyp berip úıine attandyrady, sebebi odan arǵy tergeý jumystaryna onyń qatysyp turýynyń qajeti joq-ty. İsti júrgizýdi óz mindetine alǵan ınspektor Barton prıtondy asa muqıat túrde tintip shyǵady, biraq túk eshteńe taba almaıdy. Basynda olar qatelik jiberedi: Býndy birden tutqynǵa almaıdy, osynyń saldarynan ol laskar dosymen bir-eki aýyz sózben til qatysyp úlgeredi. Alaıda qatelik qolma-qol jóndelip, Býn tutqynǵa alynyp, oǵan tintý júrgiziledi, biraq eshteńe tabylmaıdy. Ras, kóıleginiń oń jaq jeńinde qan daqtary bar ekeni baıqalady, biraq anaý polıseılerge óziniń tyrnaq túbinde jańada bolǵan tiligi bar shynashaǵyn kórsetip, "qan jaqtaý etegindegi taqtaıǵa da tamǵan shyǵar, sebebi álgi ázirde tereze aldyna barǵan edim", deıdi. Ol mıster Sent-Klerdi eshqashan kórmegenin aıtyp turyp alady, al atalmysh jentlmenniń kıimi óz bólmesine qaıdan tap boldy - búl polısıaǵa qandaı jumbaq bolsa, ózine de sondaı jumbaq jaǵdaı. Oǵan mıssıs Sent-Klerdiń óz kúıeýin bunyń terezesinen kórgeni habar etilgen kezde, "kózine solaı elestegen shyǵar, já ol áıeldiń aqyl-esi durys emes bolar", dep jaýap qatady. Qarsylasqanyna qaramastan polıseıler Býndy ýchaskege alyp ketedi. Kanaldyń túbinen áldenendeı bir jańa aıǵaqtar tabylyp qalar degen úmitpen ınspektor teńizdiń sheginýin tosady. Aıtsa aıtqandaı-aq, jabysqaq balshyq arasynan jańa aıǵaq ta tabylady, biraq búl ózderi sonshalyqty úreımen kútken nárse emes edi. Sý lyqsyp sarqylǵan kezde kanalda jatqan Nevıll Sent-Klerdiń ózi emes, Nevıll Sent-Klerdiń beshpeti bop shyǵady. Al onyń qaltalarynan ne tabylǵanyn bilesiz be?

— Habarym joq.

— Eshqashan oılap taba almaısyz! Barlyq qaltasy túgel tıynǵa toly ekeni anyqtalady -tort júz jıyrma bir pennı jáne eki júz jetpis jarty pennı bar eken. Shegingen teńizdiń beshpetti ala ketpegeniniń syry osynda jatyr.

Al máıittiń jóni basqa. Álgi úı men verftiń arasynda óte kúshti aǵyn bar. Máıitti ózenge alyp ketýi ábden múmkin, al salmaǵy aýyr beshpet kanal tabanyna shókken.

Álginde basqa kıimderiniń bári bólmeden tabylǵanyn aıtpap pa edińiz? Sonda máıitte jalǵyz beshpet qana bolǵany ma?

Olaı emes, ser, biraq munyń mánisin túsindirip berýge bolady. Aıtalyq, Býn Nevıll Sent-Klerdi terezeden laqtyryp jiberdi jáne muny eshkim kórgen joq delik. Odan ári oǵan ne istemek kerek? Álbette, ol eń aldymen kıimderden qutylýǵa asyǵady, sebebi bular ózin ustap berýi múmkin. Beshpetti alyp terezeden laqtyryp jiberýge oqtalady, biraq sol arada beshpettiń sýǵa batpaıtyny, qalqyp júretini oıynsha oralady. Jany kózine kóringen ol bárin asyǵys-úsigis isteıdi, sebebi baspaldaqtaǵy abyr-dabyrdy qulaǵy shalady, Sent-Klerdiń zaıyby ózin kúıeýine jiberýdi talap etip jatqanyn estıdi, oǵan qosa, bálkim, sybaılas-laskar polısıanyń kele jatqany jaıynda oǵan eskertip te úlgergen shyǵar. Bir mınýtty bosqa jibermeý kerek. Ol qaıyrshylyq tirliktiń tabysy jasyrylǵan qupıa orynǵa qaraı umtylady, sóıtip beshpettiń qaltalaryn qolyna túsken teńgelermen toltyra bastaıdy. Odan soń beshpetti laqtyryp jiberedi, qalǵan zattardy da laqtyrmaq bolady, biraq baspaldaqtan aıaq dybystaryn estıdi de, polısıa tóbe kórseter aldynda terezeni áreń jaýyp úlgeredi.

— Nanymdy-aq...

— Endeshe, basqa táýir bireýi tabylmaýy sebepti osy joramalǵa arqa súıep áreket etetin bolamyz... Býn, buryn ózine aıyp taǵýǵa bolatyndaı eshqandaı iske aralaspasa da, aldynda aıtqanymdaı, tutqynǵa alynyp, ýchaskege attandyryp jiberilgen edi. Uzaq jyldar boıy ol kásibı qaıyrshy retinde málim-tuǵyn, biraq tynysh tirlik keshetin, qandaı da bolsyn qıampurystyǵy baıqalmaǵan. Mine, istiń qazirgi kezdegi mán-jaıy osyndaı. Nevıll Sent-Kler bul báńhanadan ne izdep júr, onda qandaı kepke dýshar boldy? Qazir qaıda jáne iz-túzsiz joǵalyp ketýine Hú Býnpyn qanshalyqty qatysy bar? Bári sol burynǵysha beımálim kúıde. Ádilin aıtýym kerek, mundaı jaǵdaı meniń tájirıbemde buryn bolǵan emes: bir qaraǵanda, qarapaıym-aq nárse sekildi, al shyn máninde tap basyp ustaı alatyndaı eshteńe joq.

Sherlok Holms maǵan osynaý tańǵalarlyq oqıǵalardyń egjeı-tegjeıin baıan etip jatqan kezde biz alapat aýqymdy qalanyń aınalasyndaǵy eldi mekenderdi kesip ótip, sońǵy úılerin artta qaldyrdyq, sóıtip qos qaptalynan derevnályq sharbaqtar uzyn-shubaq sozylǵan jol boıymen zyrǵytyp kele jattyq. Dáp sol Holms áńgimesin aıaqtaǵan tusta biz de áldenendeı bir derevnáǵa kelip kirdik. Keı terezeden syǵyraıǵan jaryq kórinedi.

— Lıge kirip kele jatyrmyz, - dedi serigim. - Aıta ketken artyq etpes, qysqa ǵana osy saparymyzda Anglıanyń úsh graftyǵynda bolyp úlgerdik: Mıddl-seksten shyǵyp, Sýrreıdiń bir bóligin kesip ótip, Kentke kelip jettik. Aǵash arasyndaǵy áne bir jyltyraǵan otty kórip otyrsyz ba? "Samyrsyn" degenimiz sol Onda sham janynda áıel otyrady, onyń saq qulaǵy atymyzdyń tuıaq dúrsilin estip te qoıǵany kámil

— Bul ispen Beıker-strıtte emes, osy jerde aınalysýyńyzdyń sebebi ne? - dep suradym men.

— Bul arada kóp nárseni zertteýge týra keledi... Mıssıs Sent-Kler meıirbandyq tanytyp qaramaǵyma eki bólmesin berdi, dosyma da qýana-qýana qonaqjaılyq kórseterine esh kúmán joq. Onymen kezdesý qanshalyqty aýyr ekenin bilseńiz, Vatson! Óıtkeni, kúıeýi jaıynda esh jańalyq aıta almaıyn dep turmyn ǵoı! Tyr-r!..

Biz baq ortasyndaǵy úlken vıllanyń aldyna kep aqtadyq. Aldymyzdan júgire shyqqan atshyǵa atymyzdy tapsyrǵan soń Holms ekeýimiz qıyrshyq tas sebilgen ensizdeý aıaq jolmen úıge qaraı bet aldyq. Jaqyndaı bergenimizde esik aıqara ashyldy da, bosaǵadan ústine shoqtaı qyzyl shıfonmen ádiptelgen aqshyltym tústi jibek kóılek kıgen alasa boıly, aq-sary shashty áıel boı korsetti. Músin-sulbasy sham jaryǵy tusynan barynsha aıqyn pishindelip túr edi. Sál-pál alǵa eńkeıińkiregen ol bir qolymen esikti qarmap, ekinshi qolyn quddy bir qaıyrym etýdi ótingendeı alǵa sozǵan kúıi bizge qadala qarap qalǵan-dy; onyń osynaý keskin-keıpi kúıeýiniń taǵdyr-talaıy jóninde ne bilgenimizdi surap turǵandaı bolatyn.

— Ne boldy sonymen? - dep surady ol qatty daýystap.

Bizdiń eki adam bop kelgenimizdi kórip qýana aıqaılap jibergen, biraq joldasym basyn shaıqap, ıyǵyn qıqań etkizgennen keıin aıqaıynyń arty yńyrsýǵa aınalyp ketti.

— Jaqsy habar ákeldińiz be?

— Joq.

— Álde jaman habar ma?

— Ondaı da joq.

— Qudaıǵa shúkir. Kirseńizshi ishke. Búgingi kún sizge óte bir aýyr kún boldy ǵoı, sharshap-shaldyqqan shyǵarsyz.

— Myna kisi meniń dosym, dáriger Vatson. Kóptegen zertteýlerime úlken kómek kórsetken adam. Qýanyshyma qaraı, ony kezdeısoq jolyqtyryp qaldym da, osynda shaqyrdym, -onyń bizge paıdasy tıeri anyq.

— Sizdi kórgenime qýanyshtymyn, - dedi áıel qolymdy jyly shyraımen qysyp turyp. -Bizdiń úı sizge onsha jaıly kórinbeýi múmkin. Otbasymyz qandaı baqytsyzdyqqa tap bolǵanyn bilip tursyz ǵoı.

— Hanym, men ózim joryq jaǵdaıynda ǵumyr keshýge daǵdylanyp alǵan baıyrǵy soldatpyn, tipti soldat bolmaǵannyń ózinde de menen keshirim ótinýdiń ne qajeti bar? -dedim men. - Ózińizge jáne dosyma paıdam tıip jatsa menen baqytty adam joq.

— Mıster Sherlok Holms, suraqty tótesinen qoıýǵa ruqsat etińiz, - dedi bizdi sýyp qalǵan keshki as kútip turǵan, aıryqsha jaryq asqanaǵa alyp kelgen úı ıesi áıel. - Jaýabyn da tap solaı jaltaqsyz, barynsha týrashyldyqpen qaıtarýyńyzdy ótinem.

— Aıta berińiz, hanym.

— Kóńilime aýyr tıedi-aý dep qoryqpańyz. Aıqaı da shyǵarmaımyn, esimnen tanyp ta qulamaımyn. Qandaı oıda ekenińizdi ǵana bilgim keledi.

— Ne jóninde?

— Nevılldiń tiri ekendigine óz basyńyz shynymen senesiz be?

Sherlok Holms, shamasy, mundaı suraqty kútpese kerek.

— Ashyǵyn aıtyńyz, - dep qaıtalady kilem ústinde Holmstyń betine tesile qarap turǵan áıel

— Ashyǵy kerek pe, hanym? Senbeımin.

— Ol ajal tapty dep oılaısyz ba?

— Iá.

— Ony bireýler óltirip ketken be?

— Bilmeımin. Solaı bolýy da múmkin.

— Qashan óltirgen sonda?

— Dúısenbi kúni.

— Ondaı jaǵdaıda, mıster Holms, raqym etip, búgin myna hatty odan qalaı alǵanymdy túsindirip bere alasyz ba?

Sherlok Holms, beıne elektr toǵy soqqandaı, kreslodan dereý atyp turdy.

— Búgin deısiz be?

— Iá, búgin.

Qolyna bir paraq qaǵaz ustap turǵan áıel jymıa kúldi.

Oqyp shyǵýǵa bola ma?

— Minekeıińiz.

Holms hatty áıeldiń qolynan julyp aldy da, qaǵazdy ústelge qoıyp búkteýin jazyp, shamdy ózine taman jaqyndatyp shuqshıa qaraı bastady. Men kreslomnan kóterilip, onyń jelkesinen úńilip turdym. Konverti keńselik, qarapaıym bolatyn, konvertte Greıvsendtiń poshta shtempeli jáne búgingi, dálirek aıtqanda keshegi, kúnniń, - sebebi tún ortasynan aýyp ketken bolatyn,rettik sany bar edi.

— Turpaıy qoltańba, - dep kúbir etti Holms. Bul kúıeýińizdiń qoltańbasy emestigine kámil senimdimin, hanym.

— Iá, konverttegi basqa qoltańba, biraq ishindegisi Nevılldiń oz qoltańbasy.

— Konverttegi jazýdy jazǵan adamǵa adresińizdi izdestirýge týra kelipti.

— Ony qaıdan bilesiz?

— Konverttegi esim, kórip turǵanyńyzdaı, qoshqyldaý, sebebi sıa ózdiginen kepken. Al adres solǵyndaý, sebebi ony sorǵyshpen sorǵyzǵan. Eger konverttegi jazý bir mezgilde jazylsa jáne túgel sorǵyshpen keptirilgen bolsa, onda sózdiń bári bir-birinen aýmaıtyn surǵyltym tústi bop shyǵar edi. Búl adam konvertke áýeli tek sizdiń esimińizdi ǵana jazyp qoıǵan, adresti sosyn baryp qosqan. Budan týar qorytyndy: oý basta adres oǵan belgisiz bolǵan. Árıne, bul usaq-túıek nárse, alaıda meniń mamandyǵym úshin usaq-túıekten asqan mańyzdy eshteńe joq. Hatqa kóz jiberýge ruqsat etińizshi... Oho! Konvertke taǵy bir nárse salynǵan sekildi ǵoı!

— Iá, onda saqına bolǵan. Nevılldiń mór ornatylǵan saqınasy.

— Bul kúıeýińizdiń qoltańbasy ekenine kámil senimdimisiz?

— Bul onyń óz qoltańbalarynyń biri.

— Óz qoltańbalarynyń biri deımisiz?

— Asyqqanda ol osylaı jazady. Ádette ol múldem basqasha jazady, biraq myna qoltańbasy da maǵan jaqsy málim.

— "Abyrjyma, qymbattym. Bári oıdaǵydaı bolady. Adam aıtqysyz úlken qatelik ketti, onyń ornyn toltyrý úshin belgili bir ýaqyt qajet. Aqyryn kút. Nevıll". Tabaqtyń segizden bir bóligindeı formattaǵy kitaptan jyrtyp alynǵan qaǵazǵa qaryndashpen jazylǵan, árıne, aıryqsha belgisi joq qaǵazǵa. him!.. Greıvsendten búgin jiberilgen, ony jibergen adamnyń bas barmaǵy áldenemen lastanǵan. Eger qatelespesem, konvertti jelimdegen adam temeki japyraǵyn shaınaıdy... Búl kúıeýińizdiń qoltańbasy ekenine anyq senimdimisiz, hanym?

— Senimdimin. Bul hatty jazǵan Nevıll

— Hat Greıvsendten búgin jiberilgen. Sonymen, mıssıs Sent-Kler, qara bult seıilip keledi, solaı bola turǵanymen, qaterden qulan-taza aryldyq deýge aýzym barmaıdy.

— Biraq ol tiri ǵoı, mıster Holms!

— Eger tek myna hat bizdi jalǵan izge túsirý úshin asqan sheberlikpen jasalǵan alaıaqtyq amal bop júrmese. Túptep kelgende, saqına eshteńege dálel bola almaıdy. Saqınany odan tartyp alýlary da ǵajap emes.

— Áıtse de, búl sonyń, sonyń qoltańbasy ǵoı!

— Solaı-aq bolsyn. Al eger hat dúısenbi kúni jazylyp, búgin jiberilip otyrsa she?

— Bul da múmkin.

— Atalǵan ýaqyt aralyǵynda ne túrli jaǵdaı oryn alýy yqtımal

— Úmitimdi úze kórmeńizshi, mıster Holms! Nevılldiń tiri ekeninde záredeı kúmánim joq. Ekeýimizdiń bir-birimizge jaqyndyǵymyz sonsha, eger ol shyn mánindegi baqytsyzdyqqa tap bolsa, muny mindetti túrde sezgen bolar em. Soǵylyp keterinen bir kún buryn abaısyzda saýsaǵyn kesin aldy. Men - as úıde edim, ol - jatyn bólmede bolatyn, bir bálege ushyraǵanyn sezip sol boıda oǵan 'kúttirip bardym. Tipti osyndaı túkke turmaıtyn nárseniń ishinde-aq túısigim aldamasa, onyń ólimi jaıynda meni túk eshteńe sezbeı qalady dep qalaı oılaısyz?

— Men ómir tájirıbem mol adammyn, áıeldiń túısigi keı-keıde qandaı logıkalyq tujyrymnan da baǵaly bop shyǵatynyn jaqsy bilem. Myna hat álgi aıtqan sózińizdiń aıǵaǵy ispetti. Alaıda eger mıster Sent-Kler tiri júrse jóne hat jazarlyq jaǵdaıaty bolsa, onda nege úıine qaıtyp oralmaıdy?

— Sonysyn túsinbeımin. Tipten aqylym jetpeıdi.

— Dúısenbi kúni, ketip bara jatqan kezinde, sizge arnaıy eshteńe aıtqan joq pa?

— Joq.

— Keıin ony Sýondam-leınde kórgende qatty tańyrqandyńyz ba?

— Árıne.

— Tereze ashyq turdy ma?

— Iá.

— Terezeden aıqaılap shaqyra alatyndaı jerde me edi ol?

— Iá.

— Ol ózińizdi kómekke shaqyryp jatyr dep oıladyńyz ba?

— Iá, qolyn bulǵady.

— Bálkim, ol sizdi kórip qapylysta aıqaılap jibergen shyǵar? Ózińizdi kórgenine tań-tamasha bop qolyn ánsheıin alǵa sozǵan bolar.

— Bul da múmkin.

— Sizge bireýler ony tereze aldynan súırep áketkendeı kórindi me?

— Ol aıaq asty ǵaıyp boldy...

— Onyń terezeden jalt berýi de múmkin ǵoı. Bólmeden basqa eshkimdi kórgen joqsyz ba?

— Eshkimdi. Biraq ana qudaı atqan qaıyrshy sonda bolǵanyn moıyndady ǵoı. Al, laskar tómende, baspaldaq janynda turdy.

— Durys aıtasyz. Kúıeýińiz ádettegishe kıingen be eken? Kórip úlgerdińiz be?

— Onda jaǵalyq ta, galstýk te bolǵan joq. Moıny jalańash ekenin anyq kórdim.

— Ekeýara áńgimede Sýondam-leındi aýyzǵa alǵan kezi bolǵan joq pa?

— Eshqashan.

— Nasha tartatynyn baıqaǵan joqsyz ba?

— Eshqashan.

— Raqmet sizge, mıssıs Sent-Kler. Basyn ashyp alsam degen negizgi jaılarym osy edi. Endi, ruqsat etseńiz, keshki asymyzdy iship, demalaıyq: erteń bizdi qyrýar sharýa kútip turǵanynda kúmán joq.

Bizge eki kereýet qoıylǵan keń de qolaıly bólme berildi, men birden tósekke jattym, óıtkeni túngi joryǵymyz sharshatyp jibergen edi. Al Sherlok Holms sheshýin tappaǵan ári-sári kúıdegi áldenendeı bir isi bolsa táýlikter boıy, tipti aptalar boıy kirpik ilmeýge bar-tyn; qupıanyń syryn ashqansha ne jalǵan jolǵa túsip ketkenine kózin jetkizgenshe oı keshýmen, faktilerdi salystyrýmen, istiń mán-jaıyn ár qıly kózqaras turǵysynan qarastyrýmen bolatyn. Dál qazir de uzaqty túndi uıqysyz ótkizýge daıyndalyp jatqanyn túsindim. Ol beshpeti men jıletin sheship, keń pishilgen kók halatyn kıip aldy da, kereýettegi, kýshetkadaǵy jáne kreslolardaǵy kópshikterdi bir jerge ákep úıdi. Bulardan shyǵystyq dıvanǵa uqsaıtyn oryntaq jasap aldy da, oǵan eki aıaǵyn astyna basa jaıǵasyp, aldyna bir qorap qarabaıyr temeki men sirińkesin qoıdy. Shamnyń ólýsiregen jaryǵynan onyń aýzynda sol baıaǵy qorqory, kók tútinge kómilip, til qatpastan, qybyr etpesten tóbege beı-jaı kúıde kóz tigip otyrǵanyn, shamnyń kómeski jaryǵy qyran qusqa uqsas pishinin aıqyndaı túsip turǵanyn kórdim. Kózim ilinip bara jatqan kezde ol osy qalypta otyrǵan, tań kulanıektene bastaǵan shaqta oqystan aıqaılap jibergen daýsynan oıanyp, kózimdi ashqan kezde de tap osy qalypta otyr edi. Qorqory sol burynǵysha aýzynda, bólmeni temeki tumany torlap túr eken, al keshegi bir qorap temekiden túk eshteńe qalmapty.

— Oıandyńyz ba, Vatson? - dep surady ol

— Iá.

— Kúımemen qydyrystaýǵa qalaı qaraısyz?

— Qarsylyq joq.

— Endeshe, kıinińiz. Úıdegiler áli uıyqtap jatyr, biraq men atshynyń qaıda túneıtinin bilem, kúımemiz qazir daıyn bolady. - Holms mıyǵynan myrs etti, kózi kúlim qaǵady, kúni keshegi tereń oıǵa shomyp tunjyraǵan adamǵa múldem uqsamaıdy.

Kıinip jatyp saǵatyma kóz tastadym. Jurttyń bári uıyqtap jatqanyna tańyrqaýdyń reti joq-ty: saǵat tórtten jıyrma bes mınýt ketipti. Kıinip bolǵanym sol edi, ishke kirip kelgen Holms atshynyń atty jegip te qoıǵanyn habarlady.

— Bir teorıamdy teksermek oıym bar, - dedi ol etigin kıip jatyp. - Beri qarańyz, Vatson, aldyńyzda turǵan adamdy Evropadaǵy eń bir daýasyz mılaýdyń biri dep bilińiz! Kórtyshqan sıaqty soqyr bolyppyn. Osy aradan Charıng-Krossqa deıin ushyp ketetindeı ǵyp meni shyq-shyttan shirenip turyp bir uratyn adam joq! Degenmen, qazir endi búl jumbaqtyń kiltin tapqan sekildimin.

— Ol kiltińiz qaıda sonda? - dep suradym jymıa kúlip.

— Vana bólmesinde! Joǵa, qaljyńdap turǵan joqpyn, - dep sózin jalǵady ol kúdiktene qarap qalǵanymdy ańǵaryp. - Men vana bólmesinde bolyp ta úlgerdim, kiltti aldym da myna sakvoıajǵa salyp tastadym. Júrelik, dostym, kiltimiz qulypty ashýǵa jaraı ma eken, baıqap kórelik.

Baspaldaqtan aıaǵymyzdy barynsha jaımen basyp tústik. Syrtta kún sáýlesi aınala-mańdy jarqyratyp ta úlgeripti. Kúıme bizdi qaqpa aldynda tosyp tur eken; jeńil-jelpi kıingen atshy jegin atty sýlyǵynan ustap tur. Ekıpajǵa qarǵyp mindik te, London jolymen jeldirtip júrip kettik. Astanaǵa kókónis apara jatqan arbalardy áredik-áredik basyp ozyp otyrdyq, biraq jol boıyndaǵy úıler uıqy qushaǵyna engen jadylanǵan qala úılerindeı tym-tyrys múlgip tur.

— Keı turǵydan qaraǵanda muny meılinshe sırek kezdesetin is dep baǵalaýǵa bolady, - dedi atty shoqyraqqa kóshirgen Holms. - Kórtyshqan sıaqty soqyr bolǵanymdy moıyndaımyn, deı turǵanmen, aqyldyń eshten góri kesh kirgeni jaqsy.

Qalaǵa Sýrreı jaǵynan kelip kirgenimizde, uıqydan isingen álpetter terezeden júz kórsete bastaǵan bolatyn. Ózendi Vaterloo kópiri arqyly kesip óttik te, Vellıngton-strıt boıymen quıyndatyp berdik, odan soń kúrt ońǵa burylyp Baý-strıtten bir shyqtyq. Polısıa basqarmasyndaǵylar Sherlok Holmsty jaqsy biletin, kelip jetken kezimizde eki konstebl oǵan shekesine qolyn qoıyp izet bildirdi. Bireýi atty sýlyǵynan alyp, ekinshisi bizdi ǵımaratqa qaraı bastady.

— Búgin kim kezekshilikte? - dep surady Holms.

— Inspektor Brodstrıt, ser.

Tas taqtalar tóselgen dálizden polıseı formasyn kıip, jaraǵyn taǵynǵan uzyn boıly, etjendi ınspektor shyǵyp, bizge qaraı júrdi.

— Á, Brodstrıt! Halyńyz qalaı? Ózińizben sóılesý qajet bop turǵany, Brodstrıt.

— Sóıleseıik, mıster Holms. Júrińiz bólmeme.

Bólme keńsege uqsas bolatyn: ústel ústinde jazbalarǵa arnalǵan qomaqty kitap jatyr, qabyrǵaǵa telefon ilingen. Inspektor ústel basyna otyrdy.

— Ne jóninde sóılespek edińiz, mıster Holms?

— Sizden Býn týrasynda, anaý álgi mıster Nevıll Sent-Klsrdiń iz-túzsiz joǵalýyna qatysy bar kaıyrshy jaıynda surastyraıyn dep edim.

Ony tutqyndap osy jerge alyp kelgen. Tergep jatyrmyz.

— Bilem. Ol osynda ma?

— Kamerada.

— Shataq shyǵarǵan joq pa?

— Joǵa, tynysh qana otyr. Alaıda qandaı nas edi deseńizshi, bul surqıa!

— Nas deımisiz?

— Iá. Qolyn jýýǵa áreń májbúr ettik. Al bet-aýzy dánekershiniki sekildi kir qojalaq qap-qara. Tergeý de aıaqtalar, odan soń túrme vanasynan qashyp qutylyp kórsin. Kespirin kórseńiz etti onyń!

— Sonyń kespirin kórýge shynymmen-aq qumartyp turǵanym.

— Ras aıtasyz ba? Budan ońaı nárse joq. Erińiz sońymnan. Sakvoıajdy osynda qaldyrýyńyzǵa bolady.

— Joǵa, ony ózimmen birge ala ketem.

— Bopty. Bylaı qaraı júrińiz.

Ol qulyptaýly esikti ashyp, buralań baspaldaqpen tómen tústi de, bizdi qabyrǵalary tap-taza etip aqtalǵan dálizge alyp keldi; qabyrǵalardyń oń jaǵynda da, sol jaǵynda da qaz-qatar bop tizilgen esikter bar-dy.

— Onyń kamerasy oń jaqtan úshinshi, myna arada, - dedi ınspektor.

Esiktiń joǵarǵy jaǵyndaǵy taqtaıshany jaımen bylaı jyljytyp, tesikten ishke kóz jibergen ol:

— Uıyqtap jatyr. Jaqsylap qarap alýyńyzǵa bolady, - dedi.

Ekeýmiz de torǵa jabysa qaldyq. Tutqyn aqyryn da aýyr tynystap, tuıaq serippeı uıyqtap jatyr edi. Búl orta boıly, oz kásibimen aınalysatyn adamdarǵa laıyq óte suryqsyz kıingen erkek bolatyn: shoqpyt-shoqpyt beshpetiniń jyrtyqtarynan túsi ońyp ketken jyrym-jyrym kóılegi kórinip turǵan. Ol shynymen-aq shamadan tys kir-qojalaq bolatyn, alaıda betindegi battasqan kirdiń ózi de júrek aınıtyn usqynsyzdyǵyn jasyra almaıtyn. Kóziniń astynan ıegine deıin sozylǵan qalyń tyrtyǵy bar, qaq ortasynan jyrylyp, túrilip ketken erniniń astynan árdaıym aqsıyp turatyn úsh kúrek tis kózge urady. Jaınaǵan jıren shashynyń bir ýysy mańdaıy men kózin jaýyp ketken.

— Kelbetti - aq jigit emes pe? - dedi ınspektor.

— Onyń jýynýy kerek. Jýynýy keregin aldyn-ala bilgem, sondyqtan buǵan qajetti nárseni ózimmen birge ala kelgem. - Holms sakvoıajdy ashyp, bizdi tań-tamasha ǵyp ishinen úlken jumsaq ysqyshty alyp shyqty.

— He-he, qaljyńbas ekensiz ǵoı ózińiz! - dep kúldi ınspektor.

— Raqym etip, esikti jaımenen ashyńyzshy, kespirin kisi kúlmeıtin dárejege keltireıik.

— Jaraıdy. Áıtpese shynymen-aq túrmemizdi masqara ǵyp bitti, - dedi ınspektor.

Inspektor esikti kiltpen ashty da, úsheýmiz dybysymyzdy bildirmeı kameraǵa endik. Tutqyn qozǵalaqtap qoıdy, biraq sol boıda qaıtadan qatyp uıyqtap qaldy.

Holms qoljýǵyshqa baryp, ysqyshty dymqyldap aldy da, tutqyndy betinen bar kúshimen eki márte ysyp-ysyp jiberdi.

Sizderdi Kent graftyǵyndaǵy Lıde turatyn mıster Nevıll Sent-Klerge tanystyrýǵa marhabat etińiz! - dep sańq etti Holms.

Kúlli ómirimde buǵan uqsas nárseni eshqashan kórip bilgen emen. Tutqynnyń beti aǵashtyń qabyǵy sıaqty jıyrylyp tústi. Kúnge totyqqan qara qońyr turpaıy álpet ǵaıyp boldy. Betin qıǵashtaı osyp jatqan surapyl tyrtyq ta joǵaldy. Jyryq erin de joq boldy. Júrek aınytarlyq aqsıǵan tister de izin joǵaltty. Uıpa-tuıpa jıren shash ta zym-zıa boldy. Sóıtip, biz qýqyltym óńdi, jabyrqaý júzdi, shashy qara, terisi juqa náýetek adamdy kórdik. Tósegine turyp otyrǵan ol kózin qaıta-qaıta ýqalaǵyshtap, uıqyly-oıaý halden áli tolyq aryla almaǵan kúıde bizge ań-tań bop ańyra qarap qalǵan-dy. Oqystan bárin túsingen ol yshqynǵan daýys shyǵardy da, kópshikke betin basyp qulaı ketti.

Oý, jasaǵan! - dep aıqaılady ınspektor. - Mynaý álgi joǵalyp ketken adamnyń tap ózi ǵoı! Bilemin ony, fotosýretin kórgem!

Taǵdyrdyń salǵanyna kóngen adamdaı tutqyn súlesoq keıipte bizge qaraı júzin burdy.

— Ne bolsa da kórip alaıyn endi! Meni ne úshin munda ustap otyrsyzdar? - dedi ol

— Mıster Nevıll Sent-Klerdi óltirgenińiz úshin... Tifá! Endi sizdi adam óltirdi dep aıyptaý qıyn. Tek ózin-ózi óltirýge áreket jasaǵany úshin deıtin aıyp taǵylmasa, - dedi ınspektor myrs etip. - Polısıada qyzmet istegenime jıyrma jeti jyl boldy, biraq mundaıdy eshqashan kórgen emespin.

— Aqyry men mıster Nevıll Sent-Kler ekem, endeshe eshqandaı qylmys jasalmaǵany ǵoı, olaı bolsa, men zańsyz tutqyndalyp otyrmyn.

— Qylmys jasalǵan joq, biraq siz úlken qatelik jiberdińiz, - dedi Holms. - Áıelińizge senimsizdik kórsetkenińiz bekershilik boldy.

— Áńgime áıelimde emes, balalarymda! - dedi tutqyn órekpip. - Olar óz ákesi úshin uıalmasyn degem. Qudaı-aı, búl ne degen masqarashylyq! Ne istesem eken endi?

Sherlok Holms onyń qasyna kelip kereýetke tize búkti de, jubatý bildire arqasynan qaǵyp qoıdy.

— Eger isińizdi sot qaraıtyn jaǵdaı týa qalsa, onda, árıne, jurt bárinen habardar bolady, - dedi ol - Al eger eshqandaı aıybyńyz joqtyǵyna polısıany sendirýdiń sáti tússe, onda gazetter eshteńe bilmeı qalady. Inspektor Brodstrıt jaýabyńyzdy jazyp alyp joǵary jaqqa jiberedi, sóıtip isińiz sotta qaralmaıtyn bolady.

— Qudaı jarylqasyn sizdi! - dep aıqaılap jiberdi tutqyn. - Qupıam ashylmaýy úshin, balalarym masqarashylyqqa ushyramaýy úshin túrmede shirýge de daıynmyn, tipti ólim jazasyna da qarsy emespin! Basymdaǵy jaıdy sizder alǵash bop estip otyrsyzdar. Ákem Chesterfıldte muǵalimdik etti, men sonda aıtýǵa turarlyqtaı jaqsy bilim aldym. Jas kezimde kóp saıahat jasadym, sahnada óner kórsettim, sóıtip aqyry Londondaǵy bir keshkilik gazetke reporter bop ornalastym. Birde redaktorym astanadaǵy qaıyrshylyq jóninde ocherkter serıasyn jazý kerektigin aıtty, ony jazýǵa men qulshynys bildirdim. Basymdaǵy jaıdyń bári osydan bastaldy. Ocherkime qajetti faktini jınaý úshin qaıyrshy bop kıinýdi uıǵardym. Akter bop júrgenimde grım jasaýdaǵy sheberligimmen atym shyqqan. Bul ónerim osy jerde paıdaǵa asty. Betimdi qatyryp boıadym, jurttyń kóbirek aıaýshylyq bildirýi úshin betime tyrtyqtyń sýretin saldym, sosyn dene túsimen tústes plasyrdyń kómegimen ústińgi erinimdi sál-pál joǵary japsyryp qoıdym. Odan soń jalba-julba kıimge oranyp,basyma parık kıip, Sıtıdiń adam eń kóp júretin jerine baryp jaıǵastym da, sirińke satyp otyrǵan bolyp qaıyr-sadaqa suraı bastadym. Jeti saǵat boıy tapjylmaı otyrdym da qoıdym, al keshkisin úıge oralǵanymda, tańǵalǵannan talyp túse jazdadym - jıyrma alty shılıń jáne alty pens jınappyn.

Atalǵan ocherkimdi jazdym, sosyn bul jaıynda múldem , mytyp kettim. Biraq arada birqydyrý ýaqyt ótkende maǵan pıksel usynyldy, búl veksel boıynsha dosym úshin jıyrma bes fýnt tóleýdi mindetime alǵan ekem. Mundaı aqshany qaıdan tabýǵa bolatynyna aqylym jetpeı kúri ende basyma bir keremet oı sap ete qaldy. Jalynyp-jalpaıyp nesıe berýshini eki apta tosa turýǵa kóndirip, jumysymnan demalys aldym da, qaıyr-sadaqa suraýǵa Sıtıge attandym. Tıisti somany on kúnniń ishinde jınap alyp, qaryzymnan qutyldym. Endi ózińiz oılap qarańyzshy, eger betińdi boıaýmen bylǵap, kepkińdi jerge tastap, shóp alsyn syndyrmaı qaraptan-qarap otyryp kúnine eki fýnt tabýǵa bolatynyn biletin janǵa aptasyna eki fýnt tabý úshin erteden qara keshke deıin jumys isteý ońaı ma?

Namysqoılyq pen ońaı olja taýyp baıýǵa degen qushtarlyq arasyndaǵy arpalys tym uzaqqa sozyldy, biraq aqyr aıaǵynda aqshaǵa qumarlyq jeńip shyqty. Gazettegi jumystan kettim de, áý basta ózim tańdap alǵan ornymda kún artynan kún ótkizip, usqynsyz kespirimmen júrginshilerdiń aıaýshylyq sezimin oıatyp, qaltamdy qara paqyrǵa toltyrýmen boldym. Qupıamdy tek bir adam ǵana biletin - ol ózim oryn tepken Sýondam-leındegi prıtonnyń qojaıyny edi. Kún saıyn tańerteń o l jerden sor qamaǵan músápir keıpinde shyǵatynmyn da, kúnde keshkisin qaıtadan ádemi kıingen myrzaǵa aınalatynmyn. Bólmesi úshin qojaıynnan aqshany aıaǵam joq, sondyqtan syrymdy eshqashan eshkimge aıtpaıtynyna kámil senimdi boldym.

Uzamaı qomaqty soma jınaqtaýǵa qolym jetti. Londondaǵy kez kelgen qaıyrshy jylyna jeti júz fýnt jınaıdy dep aıta almaımyn, - al búl meniń jyldyq tabysymnan áldeqaıda az, - biraq meniń olardan biraz artyqshylyǵym bar edi - men asqan sheberlikpen grımdeletinmin jáne júrginshilerdiń kezdeısoq mysqylyna qaljyńmen jaýap qaıtara alatynmyn. Kóp keshikpeı Sıtıdegi nazar aýdarýǵa turarlyq tulǵaǵa aınaldym. Kúmisi aralas penster maǵan jańbyr bop jaýa bastady, eki fýnttan az tabys keltirgen kúnimdi óte bir sátsiz kúnge balaıtyn boldym. Baıyǵan saıyn barynsha jaqsy turmys keshe bastadym. Qala syrtynan jalǵa úı aldym, úılendim, biraq shyn máninde nemen shuǵyldanatynymdy jan balasy sezgen joq. Súıikti jubaıym Sıtıde sharýalarym baryn biletin, biraq onyń nendeı sharýa ekeninen múldem habarsyz bolatyn.

Ótken dúısenbide keshkisin báńhana ústindegi bólmemde kıim aýystyryp jatqam, kenet terezege kóz tastap, kóshede áıelim turǵanyn, maǵan kóz aýdarmaı qarap qalǵanyn kórdim. Tańǵalǵannan aıqaılap jiberdim de, betimdi qolymmen kólegeılep alyp, laskarǵa qaraı júgirdim, odan eshkimdi ishke kirgizbeýin surap jalyndym. Áıelimniń daýsyn estidim, biraq oǵan joǵary kóterilýge ruqsat etilmeıtinin biletinmin. Jyldam - jyldam sheshinip, qaıyrshynyń jalba-julba kıimi men parıgimdi kıip, betimdi grımdep aldym. Meni tipti týǵan áıelim de tanı almaıtyn. Biraq artynan polısıanyń bólmeni tintýi múmkin ekeni, kıimim ózimdi ustap beretini oıyma oraldy. Terezeni aıqara ashtym, sol arada asyǵystyq saldarynan jaraqaty bar saýsaǵyma zaqym keldi, - saýsaǵymdy erteńgisin jatyn bólmede kesip alǵam, - sóıtip, jaraqattan taǵy da qan aǵa bastady. Sosyn álgi ázirde ǵana qaıyrshy dorbasynan aýystyrǵan qara baqyrlarǵa toly beshpetimdi terezeden laqtyryp jiberdim, ol Temzaǵa batyp joq boldy. Qalǵan kıimimdi de sonda laqtyrmaqshy edim, alaıda sol eki arada ishke polıseıler kirip keldi. Janymdy jaı taptyrǵan bir ǵana nárse - meniń mıster Nevıll Sent-Kler ekenimdi eshkim bilgen joq, sony óltirgen adam retinde tutqyndady.

Buǵan qosar basqa eshteńem joq. Betimdegi grımdi anyqtaý úshin beti-qolymdy jýýdan bas tarttym. Zaıybymnyń qalaı qaıǵyryp qapalanatynyn biletindikten polıseılerge kórsetpeı saýsaǵymdaǵy saqınany sypyrdym da, ony asyǵys-úsigis shımaılaı salǵan hatpen birge laskarǵa berdim, - hatta ózime eshqandaı qaýip tónip turmaǵanyn aıttym.

— Bul hatty ol keshe ǵana aldy, - dedi Holms.

— Qudaı-aı! Ol úshin búl qandaı azapty apta boldy isseńshi!

— Polısıa laskardyń basqan izin baǵyp júrdi, - dedi ınspektor Brodstrıt, - sondyqtan, shamasy, hatty bildirmeı salyp jiberýge múmkindigi bolmasa kerek. Sirá, atty prıtonǵa kelgishtep júretin matrostardyń birine bergen shyǵar, al anaý hatty jiberý keregin birneshe kúnnen keıin esine alǵan bolar.

— Munyń tap solaı bolǵanyna esh kúmán joq, - dep qoshtady ony Holms. - Biraq qaıyrshylyǵyńyz úshin sizdi qalaısha birde-bir ret jaýapqa tartpaǵan?

— Talaı ret tartty ǵoı! Biraq bolmashy aıyppul tóleý men úshin buıym ba eken!

— Alaıda, endi kásibińizben qosh aıtysýǵa týra keledi, - dedi Brodstrıt. - Eger polısıa bul hıkaıany jabýly qazan astynda qaldyrsyn deseńiz, Hú Býn ǵaıyp bolýǵa tıis.

— Men adamzat balasy biletin eń saltanatty sózdermen ant-sý iship te úlgerdim.

— Ondaı jaǵdaıda, menińshe, bári umytylady, - dedi Brodstrıt. - Biraq eger qaıtadan kózge tússeńiz jurtshylyqqa bári túgel málim bolady. Al sizge, mıster Holms, búl istiń mán-jaıyn ashyp bergenińiz úshin úlken rızashylyq bildiremiz. Muny qalaı ashqanyńyzdy aıtyp bere almas pa ekensiz?

— Bul joly maǵan bálenbaı kópshiktiń ústinde biraz ýaqyt otyrýǵa jáne bir qorap temekini taýysýǵa týra keldi, - dep jaýap qatty dosym. - Meniń oıymsha, Vatson, eger Beıker-strıtke dál osy qazir attansaq tańǵy asqa týra baratynymyz anyq.

---