InfoHub Logo

Shartsyz negizdi kiris (shartsyz negizgi kiris, SHNK) – belgili bir qoǵamdastyqtyń árbir múshesine memleket nemese basqa ınstıtýttar tarapynan belgili bir sommadaǵy aqshany turaqty túrde tólep turýdy uıǵarǵan áleýmettik tujyrymdama. Tólem qoǵamdastyqtyń barlyq múshesine kiris deńgeıine qaramastan jáne jumys isteýin qajet etpesten tólenip otyrady.

Shartsyz negizgi kiristi engizý tájirıbesi 2017-jyldyń 1-qańtarynda Fınlándıada qolǵa alyndy. Mundaı tájirıbe jasaýdy Kanada da josparlap otyr. Referendým kezinde Shveısarıa (2016-jyly) shartsyz negizgi kiristi engizý josparynan bas tartty.

2016-jyldyń sáýir aıynda júrgizilgen alǵashqy jalpy eýropalyq saýalnamada Eýroodaq turǵyndarynyń 64 %-i shartsyz negizgi kiristi engizýdi qoldar edik dedi. 35 %-i SHNK týraly habardar eken, 23 %-i bul baǵdarlamanyń máni men mindetin tolyq túsinetinderin aıtty, tórtten biri ol týraly estigen, 17 %-i SHNK týraly eshnárse bilmeıdi eken. Azamattardyń tek 4 %-i ǵana SHNK engizgennen keıin jumys isteýden bas tartatyndaryn aıtty. SHNK-tiń eń kóńilge qonymdy artyqshylyǵy, mundaı áleýmetik tólemder «negizgi qarjylyq qajettilikter týraly ýaıymdy azaıtady» (40 %) jáne adamdardy teń múmkindiktermen qamtamasyz etýge kómektesedi (31 %) dep esepteıdi eken.

Shartsyz negizgi kiristi engizý tirshilik etýdiń jaqsy deńgeıin qamtamasyz etedi, shyǵarmashylyqqa jáne bilim alýǵa ýaqyt bosatady, robottehnıkalardyń damýynan jumys oryndarynyń jappaı qysqarýynyń saldaryn eńseredi jáne memlekettik áleýmettik qamsyzdandyrý júıesiniń balamasy bolady.  

Tarıhy

Úkimet kepil beretin eń tómengi jalpy kiris týraly alǵashqy oı XVI ǵasyrǵa tıeseli. Ol Tomas Mordyń «Ýtopıa» shyǵarmasynda kezdesedi. Shartsyz negizgi kiris týraly oı jańa tarıh betterinde alǵash ret XVIII ǵasyrdyń aıaǵynda Tomas Peın men markıza de Kondorestiń eńbekterinde aıtyldy. Tomas Peın óziniń «Agrarlyq ádildik» traktatynda (1795-96 jyldary jazylyp, 1797-jyly jaryq kórdi) jer telimderiniń ıelerine salynatyn salyqtan 21 jastan joǵary tulǵalardyń bárine bir mezettik tólem múmkindigin qarastyrǵan.

Áleýmettik dıvıdent týraly túsinik brıtandyq maıor Klıfford Dýglas usynǵan ár azamattyń ulttyq baılyqtan (áleýmettik nesıe) úlesi bar degen oıynan keıin úlken qoldaýǵa ıe boldy. 1930-jyldardaǵy daǵdarys pen jumyssyzdyq kezinde bul oı kóptegen elde saılaýǵa qatysqan ulttyq qozǵalysqa deıin ósti. Kanadadaǵy partıa (Brıtandyq Kolýmbıanyń áleýmettik nesıe partıasy) kóp qoldaýǵa ıe boldy. Shartsyz negizgi kiris týraly oıdy memleket rólin kúsheıtken keınsshildik jaqtastary kelmeske ketirdi.

Júzege asyrýǵa jaqyn usynystardyń birin 1943-jyly Ulybrıtanıada lıberaldar saıasatkeri Djýletta Rıs-Vıláms usyndy. Biraq aqyry sońynda brıtandyq áleýmettik qoldaý júıesi belgili bir sharttardy (eńbek ótili, eńbekaqy jáne t.b.) qarastyrǵan Ýlám Beverıdjdiń ıdeıasy negizinde quryldy. Osyndaı úlgiler batystyń kóptegen damyǵan elderinde júzege asyryldy.

Mılton Frıdman jáne Frıdrıh fon Haıek sıaqty keıbir áıgili ekonomıser shartsyz negizgi kiristi kedeılikpen kúrestiń eń jaqsy ádisi dep eseptedi.

1985-jyly Kanadada lıberaldy úkimet teris salyq engizýdi usyndy. Biraq bılik basyna kelgen konservatorlar bul usynysty tym qymbat dep eseptep, ol júzege aspaı qaldy.

Brıtandyq ekonomıser Gaı Stendıng pen Germıon Parker shartsyz negizgi kiristi júzege asyrýdyń ártúrli úlgilerin jasady. Parkerdiń naqty esepteri Eýropadaǵy qoldanysta bolǵan úlgige áser etti.  Bul úlgilerdi Ulybrıtanıada qabyldaý týraly usynys túskenimen, ol saıası qoldaýǵa ıe bolmady.

Qazirgi ýaqytta ártúrli elderde saıasatkerler, ekonomıser jáne áleýmettanýshylar kepildendirilgen mınımýmdardyń ártúrli múmkin bolatyn úlgilerin talqylap jatyr.  

Mysaly, Súzanne Vıst Germanıanyń ár azamatynyń bank shotyn aı saıyn avtomatty túrde eresekter úshin 1500 evroǵa, ár bala úshin 1000 evroǵa arttyryp otyrýdy usynady.  

Vena ekonomıka ýnıversıtetiniń profesory Frans Hórmann (Franz Hörmann) shartsyz kiristi taýarlar men qyzmet kórsetýlerdiń mınımaldy túrinde jasaýǵa bolady dep esepteıdi.

Negizgi tujyrymdamalar

Ońtaıly jaqtary:

- Kedeılik máselesin sheshedi.

- Tehnologıalyq jumyssyzdyq máselesin sheshedi.

- Ekonomıkalyq teńsizdik máselesin azaıtady.

- Qylmys deńgeıin tómendetedi.

- Kómek berý úshin ólshemsharttarǵa sáıkestikti tekserýdi talap etpegendikten, áleýmettik baǵdarlamalardy ákimshiliktendirý shyǵynyn azaıtady.

- Adamdardyń naryq talaptarymen emes, ózderi qalaǵan isterimen aınalysýlaryna múmkindik beredi.

Teris jaqtary:

Shartsyz negizgi kiris tujyrymdamasynyń syny ekonomıkalyq jáne quqyqtyq dálelderge negizdeledi.

- Qazirgi saıası jaǵdaıda júzege asýy qıyn.

- Júıe kóp shyǵyndy talap etedi.

- Mıgranttardyń kóptep kelýiniń sebebi bolady (bul týraly konservatıvti Shveısarıa ulttyq partıasy ókilderi únemi aıtady).

Keıbir ǵalymdar (mysaly, Manfred Fúlzak) zańsyz mıgranttarmen kúreske bólinetin shyǵyndy azaıý maqsatynda tek qana otandastardy ǵana emes, shekara mańyndaǵy terıtorıalardy SHNK-pen tájirıbe júzinde qamtamasyz etý kózqarasyn qoldaıdy.  

Kepildi kiris qoǵamdaǵy eńbektiń ónimdiligin tómendetip, eńbek etý yntasyn (asyrandy bolýdy yntalandyrady) aıtarlyqtaı tómendetedi. Ári mundaı baǵdarlamalarǵa kóp shyǵyn ketedi. Alaıda Shveısarıadaǵy referendým aldyndaǵy saýalnama nátıjesinde shveısarıalyqtardyń 2 % ǵana jumystaryn tastaǵandary jáne  8 % suhbatkerdiń sondaı múmkindikti qarasyryp jatqandary anyq boldy.

Qarajat kózi

Shartsyz negizgi kiristi qarjylandyrý kózi:

- Salyqtar.

- Negizgi kiris baǵdarlamasy kezinde ózekti emes baǵdarlamalardy (jumyssyzdyq boıynsha járdemaqy, mınımaldy eńbek aqy jáne basqalar) toqtatý.

- Ekologıalyq salyqtar.

- Tabıǵı renta.

- Ashyq memlekettik emısıa.

- Senoraj.

SHNK-tiń árúrli qarajat kózderi, mysaly «Ýlm úlgisi» talqylanyp jatyr.

Qoldaný jáne tájirıbelik jobalar

Birqatar elderde shartsyz negizgi kiristi engizý boıynsha synamaly baǵdarlamalar júzege asyryldy. Kóp jaǵdaıda ol oń nátıje kórsetti. Kedeıler aqshany alkagoldi ishimdikterge nemese esirtki zattaryna jumsaıdy degen qaýip joqqa shyqty.

Germanıa

Nemis kásipkeri Mıhael Bohmeıer (Michael Bohmeyer) 2014-jyly tájirıbelik «Meniń negizgi kirisim» (Mein Grundeinkommen) degen jobany júzege asyrdy. Bul joba boıynsha kezdeısoq tańdalǵan birneshe ondaǵan adamǵa bir jyl boıy aı saıyn 1000 evro tólenip otyrdy. Joba kraýdfandıngtiń kómegimen qarjylandy. Uıymdastyrýshynyń aıtýynsha, tájirıbe saıasatkerlerdi memleket shyǵyny qoǵamdy saýyqtyrý arqyly eselep qaıtatynyna kóz jetkizý úshin jasalǵan.  Óıtkeni tólem alǵan adam ózin erkin jáne qorǵalǵan sezinip, óziniń jasampazdyǵyn aıtarlyqtaı arttyrýy múmkin.

Úndistan

Negizgi kiristi engizý tájirıbesi 2010-jyly Úndistannyń Madhá-Pradesh shtatynda engizildi. 2017-jyly úkimettiń ekonomıkalyq keńesshisi Arvınd Sýbramanán ony jalpy memlekettik deńgeıde engizýdi usyndy. Úkimetke arnalǵan jyl saıynǵy ekonomıkalyq sholýda negizgi kiristiń boljanǵan mólsheri  - jylyna 7620 rýpıı (113 AQSH dollar) boldy. Bul somma qala turǵyndarynyń eń az aılyq eńbekaqysyna teń. Ol jaıly tirshilik etý úshin jetkiliksiz bolǵanymen kedeıliktiń qazirgi 22 %-in 0,5 %-ke deıin azaıtýǵa múmkindik berýi múmkin. Bul aqshany qazirgi 950 áleýmettik kómek baǵdarlamalarynyń qarjysyn qaıta taratýdan túsken qarajattan alynady dep boljap otyr.  

Italıa

Lıvorno meri Fılıppo Nogarın 2016-jyly 537 dollar mólsherindegi negizgi kiris baǵdarlamasynyń bastalǵany týraly málimdedi. Áýelde ol úshin 100 kedeı otbasyn tańdap aldy. Al 2017-jyldan bastan olardyń sany 200 otbasyna artty.

Kanada

1970-jyldardyń ortasynda eldiń federaldy búdjetinen Dofın qalashyǵyndaǵy (2011-jylǵy sanaq boıynsha 8251 turǵyn) Mincome jobasyn uıymdastyrýǵa aqsha bólindi. Qala halqy eshqandaı mindettemesiz negizgi kirispen qamtamasyz etildi. Tájirıbe 5 jylǵa sozyldy. Aqsha alýshylardyń kópshiligi ózderiniń jumys isteý deńgeıin tómendetpedi. Tek jastardyń 40-50 prosenti azyraq jumys istegenimen, bilim alýǵa kóbirek ýaqyt bólgen. Eriktilerdiń, onyń ishinde shirkeý eriktileriniń sany artty, qoǵamnyń belsendiligi kóbeıdi. Densaýlyq salasynyń shyǵyny 10 prosentke tómendedi. Óıtkeni adamdar densalýyqtaryna kóbirek kóńil bóle bastady. 2017-jyly shartsyz kiristiń úsh jyldyq synama jobasy Ontarıo aımaǵyndaǵy úsh eldi mekende júzege asyryldy.   

Kenıa

Komersıalyq emes  «GiveDirectly»  uıymy 2016-jyly Kenıanyń 6000 turǵynyn 10-15 jyl boıy negizgi qajettilikterin jabatyn sommamen qamtamasyz etemiz dep bárin qulaqtandyrdy. Keıinirek uıymdastyrýshylar jobanyń kútpegen qıyndyqqa ushyraǵanyn habarlady. Kóptegen jergilikti turǵynda bireýdiń ózderine qaıtarymsyz aqsha beretinderine sene almaǵan. Bir aýdanda áleýetti kómek alýshylardyń 45 %-i bul aqshada saıtannyń qarǵysy bar degen qaýesetke bola kómekten bas tartqan.  

Namıbıa

2008-jyldyń qańtarynan 2009-jyldyń jeltoqsan aıyna deıin Omıtare jáne Ochıveronyń turǵyndary aı saıyn 100 namıbıa dollaryn alyp otyrdy. Munyń nátıjesinde kedeılik tómendep, ekonomıkalyq belsendilik artyp, qylmys deńgeıi azaıyp, mektepke barý deńgeıi artqan.

Nıderlandy

2017-jyly birqatar Nıderlandynyń birqatar mýnısıpalıtetteri úkimetten shartsyz kiristiń tájirıbelik baǵdarlamasyn júrgizýge ruhsat aldy.

AQSH

1970-1980 jyldary AQSH-ta úshten bes jylǵa deıin sozylǵan tórt tájirıbe júrgizildi. Tájirıbege ártúrli etnıkalyq toptardyń az qamtylǵan turǵyndary qatysty. Bul kezde jumystaryn tastap ketken adamdar sany, orta eseppen áıelder 17%, al erler 7%  bolǵan. Adamdardyń kóbi jumystaryn oqý úshin tastaǵany baıqaldy. Sondaı-aq, ajyrasý sany artty (kóptegen erli-zaıyptylardy muqtajdyq pen memlekettik baǵdarlamalar birge ustap otyrǵan degen boljam boldy).  

2016-jyly IT-ınkýbator YCombinator shartsyz kiris berý boıynsha tájirıbelik baǵdarlamanyń bastalǵany jaıly málimdedi. Bul joba Oklendte 100 shaqty qatysýshymen 6-dan 12 aıǵa deıin sozylady dep josparlandy. Synamaly zertteý tabysty bolsa, Y Combinator atqarylǵan jumysty uzaǵyraq baǵdarlamalardy iske qosý úshin paıdalanylady.

Ýganda

2017-jyldan bastap Ýgandanyń Fort-Portal qalasyndaǵy 50 otbasy eki jyl boıy aptasyna 8,6 AQSH dollaryn (bir eresek jáne eki bala úshin kún kóristiń eń tómengi mólsherlemesi) alyp otyratyn boldy.

Fınlándıa

2017-jyldyń 1-qańtarynan bastap Fınlándıanyń eki myńǵa jýyq jumyssyz turǵyndary memleket esebinen eshqandaı shartsyz kepildi eń tómengi kirispen qamtamasyz etiletin bolǵan. Tájirıbe qatysýshylar jumyssyzdyq úshin beriletin járdemaqynyń ornyna aı saıyn jumyssyzdyq úshin beriletin járdemaqynyń kólemine teń 560 evro alyp otyrady.  Negizgi kiris adam jumysqa tursa da tólene beredi. Basqa áleýmettik járdemaqylarǵa negizgi kiris áser etpeıdi. Tájirıbeni basqarý Fınlándıanyń Memlekettik áleýmettik saqtandyrý mekemesiniń (Kela) qoǵamdyq baılanystar bóliminiń bastyǵy profesor Ollı Kangasýge tapsyryldy. Tájirıbe arqyly jańa júıe jumys izdeý tıimdiligine qalaı áser etetinin anyqtaý kerek boldy. Kangastyń oıynsha onyń taǵy bir nátıjesi Fınlándıadaǵy ana paketin berý sıaqty, Fınlándıanyń basqa elder aldyndaǵy bedelin kóterý boldy. Eger tájirıbe sátti bolsa, €800 kólemindegi shartsyz kiris áleýmettik járdemaqylar júıesin almastyrady dep josparlanyp jatyr. Fınlándıada jańa júıege degen kózqaras ártúrli. Ony qoldamaıtyndar jańa júıe azamattardy jumys izdeýge yntalandyrmaıdy, qysqamerzimdi eńbek kelisimsharttarynyń taralýyna jol beredi, jumysshylardyń eńbek naryǵyndaǵy jaǵdaıyn jáne jalpy eńbek sharttaryn álsiretedi deıdi. Sonymen qatar tájirıbege qatysýshy keıbir adamdar jańa júıeniń ózderi úshin jańa múmkindikter syılap, «quldar naryǵynan» bosatyp, qaıtadan el azamaty atandyrdy dep esepteıdi.   

Fınlándıa bul tájirıbeni 2018-jyly aıaqtamaqshy jáne ony ári qaraı jalǵastyrý jospary joq. Keıbir BAQ ókilderi bul málimdemeni tájirıbeniń sátsiz bolǵany dep baǵamdap jatyr.

Fransıa

Fransıadaǵy 2017-jylǵy prezıdenttik saılaýǵa sosıalısik partıa atynan úmitker Benýa Among óziniń saılaýaldy baǵdarlamalarynyń eń basty taraýyn úsh kezeńnen turatyn shartsyz negizgi kiristi engizý týraly usynyspen basady. Sońǵy kezeńde Fransıanyń 18 jastan asqan barlyq azamattary aı saıyn 750 evro kóleminde shartsyz kiris alyp turýy kerek delingen.

Shveısarıa

Shartsyz kiristi engizý boıynsha daýys berý 2016-jyldyń 5-maýsymynda ótti. Tólem eresekter úshin 2500 shveısarıa franki (2250 evro), al balalar úshin – 625 frank bolady dep boljandy.

Úkimet júıege qarsy daýys berýge shaqyryp, kepildi kiristi tóleýge 200 mlrd franktan asa qarajat jınaý úshin salyqty arttyrý kerek ekeni týraly eskertti. Sondaı-aq, áleýmettik járdemaqylardy 55 mldr frankqa qysqartatyn bolady, ıaǵnı olardyń bir bóligi shartsyz kiris formasyna aýysady. Bastamashylar ózderiniń maqsaty ál-aýqat deńgeıin kóterý emes, azamattardyń damýyna qosymsha múmkindik berý dep sendirdi. Usynǵan bastamany shveısarıalyqtardyń tek 23 %-i qoldady.

Saıasy aspektleri

Aıqyndylyq

Negizgi kiris – álemdegi barlyq memlekette bar jalpy ál-aýqatty kóterýge arnalǵan áleýmettik qamsyzdandyrý júıesine qaraǵanda áldeqaıda qarapaıym ári aıqyn. Álemettik qamsyzdandyrýdyń kóp baǵdarlamasynan kóri biregeı shartsyz kiris engizgen ońaı bolady. Negizgi kiristi engizý strategıasy qarama-qaıshylyqqa toly. Óıtkeni negizgi kiristi jaqtaýshylardyń keıbireýleri ony aǵymdaǵy áleýmettiń qamsyzdandyrý júıesimen almastyrmaı, qosymsha retinde engizý kerek dep aıtady.  

Basqarý tıimdiligi

Talap etilgen qarajatty baǵalaý nemese soǵan uqsas ákimshilik is-sharalar granttardy bólýge baǵyttalýy múmkin áleýmettik qamsyzdandyrýǵa arnalǵan aqshany únemder edi. Negizgi kirister jelisi (VİEN) negizgi kiristiń jalpy quny áleýmettik járdemaqylardyń aǵymdaǵy shyǵyndaryna qaraǵanda óte tómen ekenin onyń artyqshylyqtarynyń biri retinde kórsetedi. Uıymdastyrýshylardyń aıtýynsha, olar qarjylyq ómirsheń usynysty alǵa tartyp otyr.    

Kedeıliktiń azaıýy

Bul tujyrymdany jaqtaýshylardyń aıtýynsha, negizgi kiris kedeılikti azaıtyp nemese tipti joqshylyqty túp-tamyrymen joǵaltady. Negizgi kiristiń kedeılikti joıýy týraly pikir eshkimniń talasyn týdyrmaıdy. Óıtkeni onyń anyqtamasy boıynsha, kedeılik sheginen joǵary bekitilgen shartsyz kiris kedeılikti joıady. Biraq negizgi kiristiń deńgeıiniń turaqty bolyp qalý máselesi qaıshylyq týdyrady. Al negizgi kiristiń osy deńgeıi kópshilik qabyldaǵan júıeli saıasat ekeni de kóbirek talas týdarady.  

Negizgi kiris jáne ekonomıkalyq ósý

Negizgi kiris jáne ósý (Basic income and growth, BIG) ekonomıkanyń ósýine áleýetti múmkindik beredi. Adamdar kóbirek aqsha taýyp, jaqsy aqsha tóleıtin, qyzyqty jumys oryndaryna ornalasý úshin ózderine qarjy salýǵa sheshim qabyldaı alady. Al bul ósýge yqpal jasaıdy. Djeıson Berk Merfıdiń aıtýynsha, sońǵy jyldary negizgi kiris ósýge qarsy áleýmettik-ekonomıkalyq tujyrymdamanyń kún tártibiniń bir bóligi bola ala ma degen pikirtalas aıtarlyqtaı artqan eken.  

Erkindik

Shartsyz negizgi kiristi jaqtaýshylar ádette negizgi kiris erkindik beredi degen máselege qatysty úsh túrli dáleldi alǵa tartady. Birinshiden, negizgi kiristi jaqtaýshylardyń kóbi ádette saıası teris kózqarastaǵy jandar bolǵanymen, 1970-jyldardan bastap saıası oń kózqarastaǵy adamdar da shartsyz negizgi kiris tujyrymdamasy tegin áleýmettik qamsyzdandyrý arqyly kún kóretin adamdardy shartty áleýmettik qamsyzdandyrý saıasatynyń qamqorshyl baqylaýynan bosatatynyn aıta bastady.

Ekinshiden, Fılıpp Van Parııs eń joǵarǵy turaqty deńgeıdegi negizgi kiris naǵyz erkindikti nemese «adamnyń qalaǵanyn isteýge» múmkindik beretin erkindikti qoldaý úshin qajet dep aıtty. Van Parııs bul oıymen adamdardyń barlyǵy jer resýrstaryn jáne «ishki aktıvterdi» paıdalanýǵa quqyly ekenin, olardy ózderi qalaǵansha paıdalana alatynyn aıtpaq boldy. Aqsha – osy resýrstardy paıdalaný úshin beriletin bılet. Adamdar osy arqyly álemniń ishki aktıvterin erkin qoldana alar edi. Al úkimet ár adamǵa múmkindiginshe osyǵan qol jetkizetin bıletterdi berýi kerek. Bul – eń joǵarǵy turaqty negizgi kiris.  

Úshinshiden, Tomas Peın men keıbir jaqtastar negizgi kiris úkimetti qorǵaý úshin kerek degenimen, ózderi ony adamdardyń erkin azamattyq mártebesi úshin mańyzdy dep paıymdaıdy. Eger adamdardyń basqa bir toby tirshilik etýge qajetti resýrstardy baqylaıtyn bolsa, onda adamnyń resýrstardy baqylaıtyn toptardyń talaptaryn oryndaýdan basqa amaly qalmaıdy. Úkimet pen jalǵa berýshiler qurylǵanǵa deıin adamdar tirshilik etýlerine qajet resýrstardy tikeleı ózderi paıdalan beretin. Biraq búgingi tańda azyq-túlikke, baspana men kıimge qajetti resýrstardan keıbireýler úles alsa, basqalary úlessiz qalatyndaı jekeshelenip ketken.  Demek, jekeshelengen resýrstardyń ıeleri  jaǵdaıy joq resýrs ıelerine olardyń negizgi qajettilikterin qanaǵattandyrý úshin resýrstarǵa ruhsat berýleri kerek. Bul qaıta taratý shartsyz bolýy qajet. Óıtkeni adamdar ózderi jáne otbasylary úshin qajetti materıaldyq jáne materıaldyq emes resýrstardy alý úshin ýaqyttaryn basqa adamdarǵa paıda keltirýge jumsaýǵa májbúr bolmaǵan jaǵdaıda ǵana ózderin erkin sezine alady. Osy dálelge sáıkes, jeke, saıası jáne dinı erkindik «joq» dep aıtýǵa kúshi kelmeıtindeı arzan bolady. Mundaı kózqaras boıynsha negizgi kiris pikir aýlandyǵyn shekteýmen kún kóris baılanysyn álsiretedi, saıası erkindik, senim bostandyǵy jáne jeke bas bostandyǵynyń úılesimimen ár adamnyń erkin tulǵa retindegi mártebesin belgilep beretin ekonomıkalyq erkindikti qamtamasyz etedi. 

---