InfoHub Logo

Qaǵazdan qıyp, jelimdep, qandaı ǵajap oıynshyqtar jasap alýǵa bolady deseńshi! Birde qıyp, jelimdep oıynshyq qorǵan jasalyndy; onyń úlkendigi sondaı bir ózi búkil ústeldiń ústin alyp ketti; sonan soń ony quddy qyzyl kirpishten jasalǵandaı etip boıap qoıdy. Qorǵannyń ádemi mys shatyry, munarasy men ashylmaly kópiri boldy, ordyń ishindegi sýy aınadaı jaltyrady, ol araǵa ózi de aınala shyny qoıylǵan bolatyn. Eń bıiktegi qaraýyl munarasynda qolynda kerneıi bar kúzetshi qoıyldy, ol kerneıdi úrlep tartýǵa da bolatyn edi, biraq kúzetshi kerneıletpedi.

Munyń báriniń qojasy Vılám atty bala, ashpaly kópirdi kóteretin de, túsiretin de sonyń ózi, qalaıy soldattardy kópirdiń ústinen ótkizdi, sonan soń qorǵannyń qaqpasyn ashyp, úlken seriler zalyna kóz saldy, al onda kádimgi seriler zalyndaǵydaı, qabyrǵada jaqtaýǵa salynǵan portretter ilýli turdy. Tek ol portretterdiń bári iriktep alynǵan kartalar bolatyn: olar táj kıip, rásimdi asa taıaqtaryn qolǵa ustaǵan túıeniń, qıyqtyń, shybyn men qarǵanyń korólderi; ıyqtaryna túsken jaýlyqtary, qolynda gúli nemese jelpýishi bar mátkeler; aıbaltasy men naızasyn ustap, kúltelengen qus qanaty shanshylǵan beretterin kıgen baltalar edi.

Bala bir kúni ústelge asylyp otyryp, qorǵannyń ashyq qaqpasy arqyly seriler zalyna kóz tastady, kenet oǵan korólder kúzetshilerge asa taıaqtarymen belgi bergendeı, qarǵa mátkesiniń qolyndaǵy qyzǵaldaq qozǵalyp ketkendeı, al túıeniń mátkesi qolyndaǵy jelpýishin kóterip qalǵandaı kórinip ketti. Tórt koról de Vılámǵa ony baıqaǵandyqtaryn bildirip sypaıy belgi beristi. Jaqsylap kóreıin degen oımen bala jaqynyraq eńkeıe berip edi, mańdaıy baryp qorǵanǵa tıdi de, qorǵan qozǵalyp ketti. Sol zamat shybyn, qarǵanyń, kirpish pen túıeniń tórteýiniń de baltasy túgeldeı qarý-jaraqtaryn aldaryna ustap, ishine enýge bala múldem úmit etpesin dep, zalǵa kirer aýyzǵa tura-tura qalysty.

Bala túsine qoıdy da, qartalarǵa dostyq peıilmen ıek qaqty: jaraıdy, jaılaryńa tura berińder. Esh jaýap ala almaǵan soń, bala taǵy da ıek qaǵyp:

— Birdeme deseńdershi! – dep ótindi.

Biraq kartalar esh til qatpady; bala tek túıenin baltasyna úshinshi ret ıek qaqqanda baryp, balta kartadan sekirip shyǵyp, zaldyń ortasyna tura qaldy.

— Senin atyń kim? – dep surady ol baladan. Janaryń tunyq, tisteriń appaq, tek qolyńdy jýǵandy jek kóredi ekensiń!

Onyń bul aıtqandary onshalyqty sypaıy shyqpady.

— Meniń atym Vılám, – dedi bala, al mynaý meniń qorǵanym, al sen meniń túıemniń baltasysyń!

— Men túıe koroli men túıe koróldiginiń baltasymyn, eshqandaı da seniki emespin! – dep málimdedi balta. – Men kartadan da, jaqtaýdan da shyǵyp kete alam, alaıda, aqsúıek myrzalar týraly birdeme deýge haqym joq. Biz álemdi sharlap qydyryp keter edik, biraq odan ábden jalyqtyq; kartanyń ishinde otyryp ózińmen óziń ońasha bolý odan áldeqaıda tynysh ári qolaıly.

— Demek, siz buryn shynynda da, adam bolǵansyz ba? – dedi bala.

— Biz adam boldyq, – dep jaýap qatty túıeniń baltasy, biraq onshalyq izgi nıetti bolmadyq. Maǵan balaýyz shyraǵyn jaqty, qyzylyn jaqqanyń durys, óıtkeni ol tús meniń jáne meniń myrzalarymnyń túsi ǵoı, sonda men qarǵanyń qojasyna óz tarıhymyzdy baıandap berermin; sózińe qaraǵanda, qorǵannyń qojasy sen kórinesiń ǵoı. Tek baıqa, sózimdi bóle berme: men sóıleıdi ekem, bári qaǵazǵa jazylǵandaı jatyq bolsyn.

Kórip tursyń ba, mynaý meniń korolim, ol tort koróldiń ishindegi eń úlkeni, óıtkeni ol bárinen buryn týǵan; basynda altyn tájimen, qolynda derjavany basqarǵan bıligimen týǵan. Týa sap el basqarǵan. Onyń áıeli qolyndaǵy altyn jelpýishimen birge týǵan; ol jelpýishti qazir de kórýińe bolady. Olar jas kezderinen-aq jaǵdaıly boldy, mektepke barmady, tek kúni boıy kóńilderin kóterdi birese qorǵan turǵyzdy, birese ony qaıta qıratty, qalaıy áskerlerdi syndyryp, qýyrshaq oınady; olarǵa eki jaǵyna da maı jaǵyp qumsheker sepken býterbrod ákep berdi. Ne aıtatyny bar, burynǵy, qaıyrymdy altyn ǵasyr dep ataıtyn ýaqyt qoı, alaıda, olarda ondaı ýaqyt ta jalyqtyryp jiberdi. Meni de mezi etti. Sol kezde kezekke kirpishtiń koroli keldi.

Balta odan basqa eshteńe demedi, balanyń áli de tyńdaı túskisi kelip edi, biraq balta til qatpady; bala sonan soń:

— Odan keıin ne boldy? – dep surady.

Túıeniń baltasy jaýap bermedi, ol symdaı tartylǵan kúıi qyp-qyzyl balaýyz shyraqqa kóz almaı qarady. Bala oǵan ıek qaqty, áýeli bir ret, taǵy, taǵy qaqty esh jaýap bolmady; endi ol kirpishtiń baltasyna buryldy, úsh ret ıek qaqqan soń, onyń baltasy da kartadan sekirip shyqty, symdaı tartylyp túp-túzý tura qalyp, tek bir ǵana sóz aıtty:

— Shyraqty!

Bala dereý qyzyl shyraq jaǵyp onyń aldyna qoıdy; kirpishtiń baltasy qarý-jaraǵyn kúzete turǵandaı qysa ustap:

— Sonymen, qıyqtyń koroli omyraýynda áınekten salǵan sharshy terezesi bar koról keldi; áıeliniń de omyraýynda sondaıy bar, – dedi. Terezeden qarap jiberseń, erli-baıly ekeýiniń de basqa adamdar sekildi et pen súıekten jaralǵanyn túsine qoıasyń. Olarǵa bútindeı jeti ǵasyr boıy buzylmaǵan eskertkish ornatqany jaqsy boldy, shyndyǵynda, ol máńgige ornatylǵan ǵoı.

Qıyqtyń baltasy kúzette turǵandaı sirese qoıyp, qyzyl shyraqqa taǵy tesile qaldy.

Kishkentaı Vılámnyń ıek qaǵýyn kútpesten-aq, kógalǵa jaıyla shyqqan qutan sıaqty aqyryn basyp, shytyrdyń baltasy shyqty. Úsh japyraqty qara shybyn kartadan quddy qus sekildi ushyp shyqty da, balanyń basynan ótip baryp, qaıtadan kartanyń buryshyndaǵy óz ornyna baryp turdy. Aldyńǵy eki baltaǵa uqsap shyraq jaǵýyn ótinbesten, shybynnyń baltasy birden sóılep ketti:

— Eki jaǵyna da maı jaqqan nan kóringenniń qolyna túse bermeıdi. Ondaı taǵam meniń korolimde de, onyń áıelinde de bolǵan joq; olardyń mektepke baryp, burynǵy korólder oqymaǵan nárselerdi oqýlaryna týra keldi. Áınekti tereze olardyń da omyraýynda boldy, alaıda, odan eshkim úńilip qaramady, qarasa tek saǵat mehanızmi buzylmady ma – dep, buzyla qalsa, ony laqtyryp tastaý úshin ǵana qaraıtyn. Ol syrdy men bilmegende kim biledi: men óz myrzalaryma uzaq jyl qyzmet kórsettim, olardyń yrqynan eshqashan shyqqan emespin. Eger myrzalarym búgin keshke meniń endi sóılemeýimdi qalasa, onda qarýymdy túp-túzý ustaǵan qalpynda ún-túnsiz týram da qoıam.

Vılám oǵan da aq balaýyz shyraq jaǵyp berdi.

«Fú!» Vılám taǵy bir shyraq jaǵyp úlgergenshe seriler zalynyń qaq ortasyna kep qarǵanyń baltasy týra qaldy; shaınaqtaı, syltyp basqanymen ol qas qaqqansha paıda bola ketti. Ol áskerı sálem bergen joq; bólek-salaq túsip qalǵaly turǵandaı, syqyr-syqyr etedi; sirá, kóp qıyndyq kórgen bolýy kerek. Ol da sóıleı jóneldi.

— Árkimge bir-bir shyraq tıdi ǵoı, – dedi ol, – maǵan da bireý tıesi ekenin bilem. Eger bizge, baltalarǵa, bir-bir shyraqtan jaǵylsa, onda bizdiń myrzalarymyzǵa úsh ese artyq jaǵý kerek.

Al meniń qarǵa korolim men onyń áıeline, qarǵanyń mátkesine tórtten az tımeýi kerek! Olardyń ómir tarıhy óte qaıǵyly! Olar bekerden-beker qara jamylyp júrgen joq, olardyń gerbinde, árıne, meniń de beıit qazatyn temir kúrektiń beınesi bar! Meni sol úshin kelekelep Qara Dáý dep te ataǵan. Meniń odan da soraqy attarym bar, tipti olardy aıtyp jatýdyń ózi yńǵaısyz. Solaı dedi de, sybyr ete qaldy: Meni kir-qoqys sypyrýshy dep te ataıdy. Al kezinde men qarǵa koroliniń saraıyndaǵy birinshi jigit bolatynmyn, al qazir oıyn kartasynyń ishindegi eń sońǵy oryndamyn. Óz myrzalarymnyń ómir tarıhyn aıtyp jatpaımyn. Ony óz bilgenińshe ózin anyqta. Qıyn ýaqyt qoı qazir, jaqsylyq kútýge de kóńil kúpti, osynyń bári túbinde bulttyń ar jaǵynda qyp-qyzyl atqa minip ushyp júrýimizben tynatyny sózsiz.

Kishkentaı Vılám ár korólge jáne onyń áıeline úshten shyraq jaqty da, qarǵanyń koroline jáne onyń áıeline tórtten qoıdy. Úlken seriler zalynyń ishi naǵyz baı ımperatordyń saraıyndaı jap-jaryq boldy, aqsúıek myrzalar balany sabyrly, baısaldy túrde quttyqtady. Túıeniń mátkesi altyndatqan jelpýishin jelpise, qarǵanyń mátkesi qolyndaǵy altyn qyzǵaldaqty ottyń jalynynsha alaýlatady. Korólder men olardyń áıelderi jaqtaýda turǵan kartanyń betinen zalǵa qarǵyp túsip bıleı bastady, baltalar da sóıtti. Jalynnyń shuǵylasynda jarqyldap bári bıledi. Zaldyń ishi órtenip bara jatqandaı áser qaldyrdy, ot alaýlap, terezeden jalyn syrtqa shashyrady, jalyn qabyrǵalardy tilimen jalap, qorǵannyń ishin laýlata bastady.

Vılám záresi ushyp sheginip ketti.

— Papa! Mama! Qorǵan órtenip jatyr! – dep aıqaı saldy. Ushqyny shashyrap, qorǵan alaýlap jalyn atty, kenet ot ishinen óleń estildi:

— Endi biz seri erkekter men áıelderge tán qylyq istep, qyp-qyzyl atqa minip ap, bulttan da bıikte qalyqtaımyz. Baltalar da bizben birge bolady!

Vılámnyń oıynshyq qorǵany men oıyn kartasynyń sýretteri, mine, aqyry osyndaı jaǵdaıǵa tap keldi. Al Vılám áli kúnge deıin tiri jáne qolyn jıi jýady.

Qorǵannyń órtenip ketkendigine ol, árıne, kinály emes.

Aýdarǵan B. Nurov

---