InfoHub Logo

— Talaq ettim, ketemin men! − dedi ashýǵa býlyqqan Brındobon Kýndo ákesine.

— Á, solaı ma, ıtten jaralǵan neme! − dep jaýap berdi Djogonath Kýndo. − Qaqtym, baqtym jastaıyńnan. Áke qaryzyn ómir-baqı da óteı almassyń. Kórgensizin kórdiń be munyń!

Djogonath búıiri shyǵyp tamaq ta ishpeıtin, jóni bútin kóılek te kımeıtin. Óz dúnıesin ózinen aıaıtyn, sarabdal tistengish adam bolatyn. Erte zamanda sopy, dárýishter jan raqaty bolmasa, tán raqatyn kóp oılamapty ǵoı. Djogonath solardyń sara jolyn qýǵan jan edi. Ras, ol oılaǵanyn únemi júzege asyra bere de almaıtyn. Keıde onyń nıetine qazirgi azǵan qaýym kóldeneń tursa, keıde adam balasynyń tabıǵatyna tán qısynsyz bir qumarlyq jol bermeıtin.

Balasy úılengenge deıin munyń bári de bir jaıda ótip jatqan edi. Toı ótisimen-aq Brındobon iship-jem, kıim jaıyndaǵy áke ósıetin tyńdamaıtyn bolyp ketti. Ol tipti rýhanı ómir degennen góri kıim-keshek pen qulqyn qamyn artyq sanaıtyn boldy. Djogonath shyǵyny óse berdi.

Áke men bala jıi-jıi qyrqysyp qalýdy shyǵardy. Bir kúni Brındobonnyń áıeli aýyryp qalyp edi, qymbat dári jazyp bergen dárigerdi Djogonath qýyp jiberýge deıin bardy. Bul dáriden ol dárigerdiń nadandyǵyn kórdi. Brındobon áýeli jalynyp edi, sońynan qoqan-loqqy da jasady, − bári de zaıaǵa ketti. Aqyry jamaǵaty dúnıe saldy. Bul ólimdi ol ákesinen kórdi.

— Nege menen kóresiń? − dep tańdandy Djogonath, − nemene, dári ishken adam ólmeıtin be edi? Egerde qymbat dári jan saqtaıtyn bolsa, onda ana han, patshazadalar nege óle beredi? Onyń ústine áıel úshin sonsha shý kótere me eken? Óz shesheń men ájeńnen nesi artyq edi onyń?

Rasynda da qaıǵydan esi ketken Brındobon aqylǵa qulaq qoıyp tyńdaı alǵan bolsa, myna sózge jubanar da edi. Sheshesi de, ájesi de aýyrǵan shaǵynda dári iship kórgen joq-ty. Bul úıdegi dástúr qashannan solaı bolatyn. Endiginiń adamdarynyń baıaǵysha ólgisi kelmeıtinin qaıtersiń!

Bul aǵylshyndardyń Úndistanǵa qandy sheńgelin endi-endi qadap kele jatsa da qarıa bitken qorqorlaryn tarta otyryp, buzylyp bara jatqan jastarǵa kúrsine, ókine qaraıtyn kezi bolatyn.

Qalaı bolsa da óz zamanynda ozyq oıly Brındobon keritartpa Djogonathpen kerisip qaldy.

— Men ketemin!..

Ákesi qarsylyq etpedi. Jalǵyz-aq, endi qaıtip saǵan kók tıynnyń kózin kórsetsem, jurt meni sıyr qanyn tókken adam dep sanasyn, − dedi. Soǵan oraı Brındobon da senen qalǵan murany ıemdensem anamdy óltirgenimmen teń bolsyn! − dep saldy. Sodan keıin ákeli-balaly ekeýi ajyrasyp ketti.

Turǵyn adamdar samarqaý da kóńilsiz ótip kele jatqan óz ómirindegi bul bir bolmashy oqıǵaǵa qýanysyp qalysty. Olar óz qadarynsha Djogonathqa kóńil aıta bastady. Bári de mundaı sumdyqty osy zamanda ǵana kórip otyrmyz. Áıtpese áldebir kelin úshin ákeli-balaly bolyp júz shaıysqandy kim estipti desti. Bul jerde, árıne, qatyn álek qamshynyń saby syndy, taǵy bireýi tabylady, ákeń ólse, ony ornyn kim toltyra alady degendi basa aıtqandyq bar edi. Oryndy dálel, sonda da Brındobondaı jigit anadaı ákesi ólse qýanbasa, jylamaıtyn sıaqty edi.

Brındobonnyń ketkenine shal qatty qaıǵyra qoımady. Birinshiden, balasy ketken soń shaldyń shyǵyny azaıdy. Ekinshiden, únemi et-júregin seskendirip júrgen úreıden qutyldy: shal qashanda bireý-mireý ýlap óltirmes pe eken degen kúdikte bolatyn.

Shaldy azaptaǵan bir ǵana nárse edi: balasymen birge tórt jasar nemeresi Gokýlchondro da ketken bolatyn. Gokýldyń kıim-keshegi men tamaǵyna jumsalatyn bálendeı shyǵyn da joq edi, onyń ústine shal nemeresin jaqsy kóretin. Sol bir ózegin tilgen qaıǵyǵa qaramastan, shal endi eki jannyń ketýimen aıyna qansha shyǵyn shyǵatynyn, qansha únem bolatynyn eseptep te qoıdy.

Sonda da qańyraǵan ıesiz úıde elegizip uıyqtaı almaıtyn da boldy, qońyltaqsyp qaldy: namaz ústinde endi eshkim de ony ala kóńil etpeıdi. Esep-qısap jasaımyn dep otyra bergende dáýitin ala qashatyn da jan joq. Eshbir kedergisiz ońashada jýynyp, ońashada tamaq ishýdiń ózi shalǵa endi bir qasiret bola bastady.

Mynandaı bir qý mekıen adaldyqty adam ólgennen keıin ǵana sezinetin sıaqtandy oǵan. Ár nársede sábı qolynyń izi bar. Tósenishke sıa tókken de, kórpeni jyrtqan da sol sheberdiń ózi bolatyn. Solardy kórse shal bir túrli aýyr sezinip qalatyn edi. Atasy buryn, kıgenińe eki-aq jyl bolyp edi, tamtyǵy da qalmapty dhotıyńnyń dep alasurǵan balany qarǵap-sileýshi edi, mine Gokýl jatqan bólmeden kir shúberekterdi kórgende kózi mólteńdep jasqa tolyp ketti. Shal buryn mundaı shúberekti kórse, shamǵa bilte jasaıtyn, bolmasa basqa birdemege jaratatyn edi, bul joly onyń birin de jasamady, aldy da sandyǵyna tyǵyp qoıdy. Jáne Gokýl eger qaıtyp oralsa, bir jylda bir dhotı tozdyratyn bolsa da qyńq demespin dep te saldy. Biraq Gokýl oralmady. Shal tez qartaıyp, búgilip ketti, úı de azyp, ógeı kórine berdi.

Djogonath endi úıde tynysh otyra almaıtyn boldy. Túski tamaqtan keıin ınabatty adamdardyń bári uıyqtap jatatyn talma tústiń shaǵynda da qolyna qorqoryn alyp qystaqty kezip júredi de qoıady. Osy rette balalar kezdesse, oıyndaryn tastaı salyp, uzańqyrap baratyn da shaldyń sarańdyǵy jaıynda aýyl aqyny shyǵarǵan óleńdi shýlasa aıtyp, ájýalaı bastaıtyn. Jurt ash qalarmyz dep qorqatyn da, shaldyń atyn da atamaıtyn árkim ózinshe ataýshy edi ony. Shaldar bolsa "Djogonash" dep, al balalar jaǵy "Jarqanat" dep aıtatyn. Nege olaı degenin kim bilsin. Múmkin eti qashqan shaldyń tý syrty sol bir jándikti elestetken bolar.

II

Bir kúni tús áletinde Djogonath qystaqqa aparatyn jol boıynda ósken mango aǵashynyń qoıý kóleńkesinde serýendep júrip beıtanys bir balaǵa kezdesti. Múmkin ol qystaq balalaryn jańa bir ónerge bastaǵan kósem bolsa kerek. Munyń tapqyrlyǵy men aqyldylyǵyn, ójettiligi men qaısarlyǵyn tamashalaǵan balalar aıtqanyn eki etpeı júr.

Shaldy kórgen soń oıyn degen bylaı qaldy. Beıtanys bala erkin basyp Djogonathtyń qasyna keldi de sáldesiniń shetinen tartyp qaldy. Sol-aq muń eken, bir kesirtke shyǵa keldi de shaldyń boıymen tómen júgirip baryp, shóp arasyna sińip ketti. Úreıi ushqan qarttyń denesi muzdady. Balalar shýlasa berdi. Endi bir qabaq qaǵysta Djogonath moınyndaǵy oramal ǵaıyp boldy da, keler sátte beıtanys balanyń basyna baryp shalma-shalma bolyp ornaı qaldy.

Djogonath myna bir beıtanys balamen tap osylaısha tanysqanyna razy bolyp qaldy. Mundaı qýaqylyq erkindikti kópten beri eshbir baladan kórmegen edi.

Djogonath onymen kóp sóılesti. Kóp ýáde berdi. Bala oǵan seneıin dedi.

— Atyń kim?

— Nıtaı Paıa

— Qaıda turýshy ediń?

— Aıtpaımyn.

— Ákeń aty kim?

— Ony da aıtpaımyn.

— Nege aıtpaısyń?

— Úıden qashyp ketkenmin.

— Nege?

— Ákem mektepke beremin dedi.

"Mundaı balany mektepke berý − aqshany dalaǵa shashý degen sóz, bul ákesiniń aqymaqtyǵyn kórsetedi" − dep oılap qaldy Djogonath.

— Menimen birge turǵyń kele me?

Bala buǵan qarsy bolmady. Shal úıine baryp shalqıyp jatyp alatyn boldy. Bul da túk emes: kúni ilgeri esep-qısabyn jasasyp qoıǵandaı tamaqtyń dámdisin, kıimniń sándisin talap ete bastady. Sol rette úı ıesimen kerisip te qalatyn boldy. Óz balasyn qýyp shyǵý ońaı bolyp edi, al endi mine jat adamnyń balasyna baǵynýǵa týra keldi!

III

Djogonath úıinde jat balanyń ózi bı, ózi tós bolyp júrgenine qystaq turǵyndary tań qalysty. Shal endi kóp ómir súrmeıdi, sonda onyń bar dáýleti myna ata-tegi joq kelimsek balaǵa qalatyny aıqyn ǵoı.

Bári de qyzǵanysh ete bastady, qaıtse de oǵan qastyq jasaýdy oılaıtyn boldy. Biraq shal balany kóziniń qarashyǵyndaı saqtap baqty.

Bala anda-sanda ketemin dep shaldy qorqytyp qoıatyn da boldy, ondaıda Djogonath:

— Balam-aý, men ólgende bar baılyǵymdy saǵan qaldyryp ketemin, − dep azǵyra bastaıtyn.

Bala áli jas bolsa da mundaı ýádeniń baǵasyn ábden túsinetin edi.

Osy rette qystaq turǵyndary balanyń ata-anasyn izdeı bastady.

— Áke-sheshesi qandaı qasiret shegip júr eken! Sonyń bárine osy balanyń ózi bolmasa kim kináli dersiń! − deı beretin boldy. Olar balaǵa óshigip aldy, qarǵap-sileıdi. Bul taza júrektiń ashynǵandyǵy emes, kóre almaýshylyq, ishtarlyqty tanytar minez ǵoı.

Bir kúni shal ótip bara jatqan bireýden Domador Pal degenniń úıinen qashyp ketken ulyn izdep júrgenin, keshikpeı osy qystaqta da bolatynyn estidi. Nıtaı sony bilip tynyshsyzdana bastady.

Ol tipti óziniń bolashaq dáýletin talaq etip qashyp ketpekshi de edi, biraq tiri jan bilmeıtin bir jer bar eken. Djogonath Nıtaıdy sonda jasyrmaq boldy.

— Qaıda káne, kórset! − dedi áýestik jeńgen bala.

— Qazir kórsetetin bolsam jurttyń bári kórip qoıady. Biz túnde baratyn bolamyz.

Jańa bir oıyn tabylǵanyna Nıtaı qýanyp ketti. Ol ákesi beıkúná izdep taba almaı ketken soń, balalarmen jasyrynbaq oınamaq ta boldy. Sonda muny taýyp kórsin! Qandaı tamasha! Ákesi de tóńirekti timiskilep izdeıtin bolady, biraq Nıtaı taptyrmaıdy. Shirkin osynyń bári de qyzyq emes pe?

Tús kezinde Djogonath balany úıge japty da bir jaqqa ketip qaldy. Qaıtyp oralǵan soń Nıtaı ana-mynany surap jarmasa berdi.

Kún batpaı jatyp:

— Al kettik, − dedi bala.

— Áli erte, − dep jaýap berdi Djogonath.

— Tún boldy, keteıik, − dedi Nıtaı taǵy da.

— Aýyl áli jatqan joq.

Nıtaı az otyrdy da, álgi sózin qaıtalaı berdi.

— Endi jetti, júr keteıik.

Tún boldy. Nıtaıdyń uıqysy keldi, uıyqtamaımyn dep tyrmyssa da qalǵyp ketti. Tún ortasy aýǵan kezde Djogonath balanyń qolynan jetelep qalyń uıqyǵa shomǵan qystaqtyń kóshesine shyqty.

Typ-tynysh. Tek anda-sanda abalaǵan ıt daýsy shyǵady, Ekinshi bir jerden taǵy bireýi qostaıdy. Keıde aıaq dybysynan shoshynǵan tún qusy dúr etip usha jóneledi. Úreıi ushqan Nıtaı Djogonathtyń qolynan myqtap ustap aldy.

Olar jalpaq bir dalany kesip ótti. Sodan keıin jýnglı ishindegi bir qıraǵan esiz hramǵa keldi. Kóńili tolmaı qalǵan Nıtaı:

— Osy jerde me? − dep surady.

Onyń kútkeni bul emes edi! Munda ne qyzyq bar? Úıinen qashyp shyqqannan beri osyndaı ıesiz hramdardyń talaıyna túnegen-di. Ras, jasyrynbaq oınaýǵa qolaıly jer, sonda da muny tiri pende taba almaıdy deýge árıne bolmaıdy.

Djogonath bir jerden úlken tasty qozǵap qoıdy. Ar jaǵy úı sıaqty bolyp ketti. İshinde shyraq janyp tur. Mine, bul qyzyq. Nıtaı aýzyn ashyp tańyrqap qaldy, sonymen birge nege ekeni belgisiz, qorqynyshty bolyp kórindi. Djogonath saty ákeldi de tómenge tústi. Nıtaıdyń tula boıy qaltyrap ketti. Úreı bıledi. Sonda da shal artynan erdi.

Jan-jaǵyna qarap edi, aınala samsap turǵan mys qumyralardy kórdi. Ortada turǵan otyrǵyshta boıaý men sandal aǵashynan jasaǵan taıaqsha, gúl alqasy men namazǵa kerekti ár túrli zattar jatyr. Kórse qyzar bala qumyranyń birine úńilip edi − rýpıa men kileń altyn teńgelikter.

— Nıtaı, men aqshamnyń bárin saǵan qaldyryp ketem dedim ǵoı. Meniń bar dáýletim osy qumyralar ǵana. Basqa túgim de joq. Búgin osynyń bárin saǵan tapsyrmaqpyn.

— Bárin de me! − bala tipti sekirip-sekirip qoıdy − sen óziń bir rýpıa da almaısyń ba?

— Alatyn bolsam, qolym qyrqylsyn. Biraq mende bir shart bar: meniń Gokýlchondro degen nemerem bar edi. Qazir onyń qaı jerde júrgenin de bilmeımin. Birde bolmasa birde meniń sol nemerem, ne sonyń balasy, nemese balasynyń balasy álde nemeresi bola ma, tipti bolmasa sol Gokýlchondro áýletinen bireý kezdese qala ma, áıteýir bul aqshanyń bárin de soǵan tapsyratyn bolasyń.

Bala shaldy jyndanǵan bolar dep oılady da − jaqsy, − dep jaýap berdi.

— Onda munda kel, otyr.

— Nege?

— Qudaıǵa qulshylyq etemiz.

— Nege?

— Jóni solaı.

Nıtaı shaldyń degenin istedi. Djogonath sandal taıaqshany aldy da boıaýǵa malyp, bala mańdaıyna tańba saldy, moınyna gúl alqasyn kıgizdi. Ózi qarsy kelip otyrdy da kúbirlep duǵa oqı bastady.

Bulaı otyrý balaǵa qubyjyq bolyp ketti.

— Dada! − dep daýystady shalǵa, Djogonath jaýap qatpady. Kúbirleı berdi. Aqyr sońynda balaǵa qaraı zordyń kúshimen qumyralardy jaqyndata bastady. Ár qumyra saıyn:

— Men bul aqshanyń bárin de Gokýlchondro Kýndoǵa, onyń balasy Brındabon Kýndoǵa, onyń balasy Djogonath Kýndoǵa, onyń balasy Poromanondo Kýndoǵa, onyń balasy Prankrıshno Kýndoǵa, onyń balasy Godchhor Kýndoǵa, onyń balasy Djýdhıshtnr Kýndoǵa, bolmasa sonyń balasyna nemese nemeresine, áıtpese sonyń áýletinen shyqqan bireýge beremin, − dep sarnady. Bala shal sózin qaıtalaýmen boldy. Ózin jaman sezindi. Tili kúrmele bastady. Osy bir em salýdyń bári tamam bolǵan kezde úńgir ishi shyraqtyń tútini, eki kisiniń alǵan deminen tumandanyp ketken edi. Balanyń basy aınaldy. Tynysy taryldy. Aıaq-qoly kúıip-jandy.

Shyraq jalyny kúńgirt tarta berdi de kenet óship qaldy. Tas qarańǵyda bala satymen joǵary órmelep bara jatqan shal dybysyn estidi.

— Dada, sen qaıda barasyń? − dep daýystady ol esi shyǵyp.

— Men kettim, − dep jaýap berdi Djogonath, − al sen osynda qal, eshkim de taba almaıtyn bolady. Tek esińnen shyǵarma: Gokýlchondro Brındobonnyń balasy, al Brındobon Djogonathtyń balasy.

Shal joǵaryǵa shyqty da satyny tartyp aldy. Tunshyqqan bala bar kúshin jınap:

— Dada, men ákeme baramyn, − dep byldyrlady. Djogonath úńgirdiń aýzyn taspen japty da, qulaǵyn tósedi, tunshyǵyp úzilip bara jatqan Nıtaıdyń taǵy da:

— Áke! − dep shaqyrǵanyn estidi.

Osydan keıin birdemeniń qulap túsken shýy estildi de, tabyttaı tynyshtyq ornady.

Sóıtip Djogonath bar baılyǵyn Djokhanyń qolyna tabys etti de, tasty topyraqpen kómdi. Onyń ústin qıraǵan hramnan qalǵan kirpish pen qıyrshyq tastarmen úıdi. Sodan keıin qyrtyspen japty da, ormannan qazyp ákep bir túp tal otyrǵyzdy. Tań atyp qaldy, biraq shal bul jerden aınalsoqtap shyǵa almady, álsin-áli qulaǵyn jerge tósep tyń tyńdady. Jerdiń áldebir alys qabatynan kúńirengen daýys keletindeı oǵan. Myna tańǵy aýa sol daýysqa tolyp ketken sıaqty. Jer ústindegi bar pendeniń bári de oıanyp óz tósekterinde tyńdap qalǵan sekildenedi...

Aptyqqan shal topyraqty qalyńdatyp úıe berdi, shıyrlap basa berdi. Jer betin túgel jaýyp tastaǵysy kelgendeı onyń. Kenet áldekimniń:

— Áke! − degen daýsy shyqty. Shal jerdi tepkiledi:

— Dybysyńdy shyǵarma! Jurt estip qalady! Taǵy da "Áke!" Kúnniń kózi shyqqanyn ol sonda ǵana sezdi. Áldebir jat úreı bılegen shal hramdy artqa tastap alańǵa shyqty. Áldekim taǵy da:

— Áke! − degendeı boldy.

Djogonath úreılene jalt qarady. Brındobondy kórdi.

— Áke, meniń balam sende ekenin bilip keldim. Qaıtar ózime. Shal kózin syǵyraıtyp, betin tyjyrtty. Sodan keıin

Brındobonǵa eńkeıdi de:

— Seniń balań? − dep surady.

— Iá, Gokýd Ol qazir Nıtaı Pal, meni Domador dep ataıdy. Dańqyńnyń zory sonshalyq, tipti biz aty-jónimizdi ózgerýge májbúr boldyq.

Shal aýany taıanysh etkisi kelgendeı qolyn alǵa sozyp, alaqanyn jaıa berdi de gúrs etip jerge qulap tústi. Djogonath esin jıǵan soń Brındobondy hramǵa alyp keldi.

— Bireý jylaıdy, estısiń be?

— Joq.

— Joq, sen qulaǵyńdy jerge tóse. Estımisiń bireýdiń "áke" dep shaqyrǵanyn?

— Joq.

Shal azdap tynshyǵaıyn degen sıaqtandy. Sodan beri ol jurttyń bárinen:

— Bireý jylaıdy, estımisiń? − dep suraı beretin boldy. Esi aýysqan shaldy ájýalap jurttyń bári kúletin boldy. Tórt jylǵa jýyq ýaqyt ótti. Shaldyń jan tapsyrar saǵaty jetti. Kóz aldy kúńgirt tarta berdi, demi bitip, tynysy tarylyp bara jatty. Shal jan ushyryp basyn kóterdi. Aýany ustamaq bolyp eki qolyn sozdy.

— Nıtaı, meniń satymdy áldekim alyp ketipti, − dep kúbirledi. Aýasy joq qarańǵy úńgirden shyǵý úshin satyny izdep taba almaǵan shal tósekke sylq ete tústi. Ol ómir men ólim arasyndaǵy tyǵylmaq oıyny bitetin dúnıege, eshkimdi de taýyp bolmas jat dúnıege attandy.

Aýdarǵan S. Shaımerdenov

---