InfoHub Logo

Keshki mezgil. Túnergen aspan oqtyn-oqtyn jaýyp ketedi. Jaz shyqsa da kún jóndi jylynbaǵan. Vokzal basynda sapyrylysqan jurttyń ishinde jaq júni úrpıgender kóp. Qońyraý qaǵyldy. Parovoz úni estildi. Vagonǵa kirdik. Samoletpen ushýǵa daǵdylanyp, poezben júrmegeli birsypyra ýaqyt ótken. Kári tarlannyń tanys dúrsilin saǵynsaq kerek, qulaqqa jaǵymdy tıedi. Teńsele otyryp, terezege úńilýdemiz... Ańqıyp jatatyn eki Almatynyń arasy lyq toly. Aısyz, bultsyz túnderi aspandy bezegen sansyz kóp juldyzdardaı talaı zamannan bergi qarańǵy qalany qarańǵy túnde jypyrlaǵan elektr shamdary jaınatyp tur. Kez qazirgige túskende, kóńil sonaý alystaǵyny elestetti... Jaıaý tolarsaǵynan, arba kúpsheginen batqan borpyldaq sary topyraq. Esek, at, túıe, ógiz tuıaqtary kótergen shań tumany. Oqapty, azapty jol… — Olardyń biri kórinbeıdi. Túp-túzý, tep-tegis asfált, poezd, tramvaı relsteri, aǵylǵan mashına, tynymsyz estilgen motor daýystary oıdy saqtan-saqqa júgirtip keledi. Qaıdan qalaı keldik, endi qaıda, qalaı baramyz bári saırap turǵan kóńilde. Keýdeni qýanysh pen arman birden kernep, aýyr bir kúrsintti. Qýanysh belgili. Arman jasaı bersem, tym quryǵanda endi bir jıyrma bes jyl! Onyń ar jaǵy tipti qyzyqty - aý! Tereń dúnıe, túbińe seniń kim jeter! — degen oılarmen kýpege engende, kóz qara ormanǵa tústi. Qalyń, qarańǵy orman. Jap-jańa ózim batyp shyqqan tuńǵıyq oılar sıaqty bul da ózine tarta jóneldi. Arasynan áredik - áredik shamdar jyltyldaıdy, qaısy bir jerin qıratyp úı sala, jyrtyp, bolmashy egin sala bastaǵan. Ekeýi de jaqsy bastama. Biraq aıaqtalýy onsha emes. Óıtkeni, mádenıet, tynys orny bolatyn qymbat ormandy qıratyp, turǵyn úı salý aqyldynyń isi emes. Alataýdyń alqaby kóp etajdy Nú-ıorkti bir etaj etip jaısaq ta jetedi. Qyzyqty ormanǵa kartop ekkenshe, gúl ekse, jaı úıler salǵansha, kópshilikke tán mádenıet, demalys oryndaryn salsa, zaınettese naǵyz ujmaqqa aınalar edi-aý! Qalanyń qaq ortasyndaǵy esil orman ondaǵan jyldar ıesiz, tonalyp, minelip kórki kemip barady.

Bizdiń qala basshylary jumysty bılemeı, jumys keıde olardy bıleıtin tárizdi. Ras. jumys kóp. Sol kóptiń ishinen eń kerektilerin irikteı bilýde, uqsata isteı bilýde olaqtyq, salaqtyq ta az emes. Alataýdyń ár saıy zymyraı aqqan kók móldir ózen. Bir ózen sýyn bir kún bógese, bir shalqar kól. Sol kólge shomylýǵa jurt shetinen yntyzar. Biraq áli jóndi bir kól joq. Qala kún saıyn keńeıip, jańa kósheler kóbeıip barady. Áli kúnge ásem bir býlvar joq. Úı tapshylyǵy úı salýǵa qunyqtyrdy. Keıingi eki-úsh jyldyń ishinde ǵana salynǵandy buryn júz jyl boıynda sala almaǵan bolar. Bul maqtanyshpen birge qaýip te týǵyzady. San kóbeıtýge salynyp, sapany tómendetip almas pa eken? Osynaý oń jaqta qalyp bara jatqan op-ońdy jańa jılkombınattyń etajdary alasa. Úı jaqsy bolsyn deımiz. Bola qalsa, oǵan qoıatyn talap, talǵam óse túsedi. Bir kezde tek baspana úshin qalqaıta salǵan balshyq úıden, mynaý jılkombınatqa kirgen adam, sóz joq, rahattandy. Endi onysyn umytyp, qurylysshylarǵa qynjyla bastaıdy. Óskeleń semá, óskeleń tilekti tar, alasa úıge qalaı qamap qoıasyń. Qynjylmaq túgil, uryssa da, olardiki jón. Sondyqtan, qurylysshylarǵa oılanatyn ýaqyt jetti. Buǵan deıin jılkombınattardyń kóbi búgingi qajetke baǵyttalsa, budan ári óskeleń tilekterge baǵyttalýy kerek. Eger tek búgingige baǵyttap, erteń olardy balshyq baspanalardy qıratqandaı qıratyp jatsaq, budan soraqy esepsizdik bola ma? Biz komýnızmge bara jatyrmyz. Komýnızm qolaısyzdyń birde-birin qabyldamaıdy.

Oıdy aıaqtatpaı, poezd birinshi Almatyǵa jetti. Qasymdaǵy taılar — İztaı men Amantaı — ata jóneldi. Olar shyǵysymen esikti dereý kilttep aldym. Eleńdeı beremin. Eki jyl ótse de osy stansıadaǵy bir oqıǵa este... Kespeltek qazaq jigiti korıdordy basyna kóterip júrdi. Mas, esten múlde aıyrylǵan. Sonda da úsh-tórt kisi jabylǵanda, yryq bermeıdi. Dene, bet bitimi, ashý, álýeti aınymaǵan búldog. Ustaǵanynan aırylmaı, qatyp qalady. Kóringenge tap beredi. Bir mezgilde maǵan umtyldy.

— Myltyǵyń bar ǵoı, myltyǵyń? — deıdi ózi, biraq qorqar emes. Abyroı bolǵanda, arashashylar kóbeıip, alyp ketti-aý, áıteýir.

Esikti japqanda taǵy sondaı bireýler kezdese me degenim ǵoı. Kezdespedi. Mac túgil, jaı abyrjyǵan, poezǵa minýge asyqqan kópshilik te baıqalmaıdy. Adam az, oryn kóp, yrǵala basyp minedi jurt. Júrýshiler samoletke aýǵan: eki jyl ishinde Semeıge qaraı júretin poezd eki ese kóbeıgen, ári shapshańdaǵan. Bárinen de mastardyń azaıýy qýanysh. Mastyq, bir qylmysqa soqpaı qoımaıdy. Mastyq adamdy azdyrmaı tynbaıdy... degen oılarmen jantaıdym. Basta oı, qulaqta poezd dúrsili, kóz jumýly, Shubartaýǵa bettep baramyz.

* * *

Ekinshi kúni sáske túste Tańsyqqa jettik. Tańsyq — stansıa, bir-eki úı. Tańsyq — sovhoz, birneshe myń adam. Ekeýiniń arasy bes-alty kılometr. Shıli, kódeli, jýsandy, sortańy aralas keń jazyq. Jazyqty jara batysqa qarap Aıakóz ózeni aǵady. Erte zamanda bul ólkeni Qarabaı jaılapty desedi. «Altyn qazyq», «Kúmis qazyq» alatyn eki shoqynyń arasy qozy kósh jer. Qarabaı jelisi sol eki shoqynyń arasyna jetipti-mis. Bizdiń sovhoz da maldy myń-myńdap aıdaıdy. Átteń, tym quryǵanda, qulashtaı jeli kóre almadyq. Bıe baılaýsyz. Basqa bylaı tursyn, Ysekeń ózi ýyz qymyzdan qaǵylyp, aq kóje iship otyr. Ras, bular jańa qonys. Qurylǵaly úsh-aq jyl ótti. Qoı, sıyr ósiredi. Beretini sút emes, et. Kóńildi etke aýdaryp, jospardy jaqsy oryndaıdy. Biraq gáp qazir qaryn azyǵynda ǵana ma? Baı sovhozdyń kedeı klýbynda jumysshylarmen keshke bas qosyp edik, rýhanı sýsaýshylar daýys kóterdi...

— Joldas depýtat, gazet oqı almaı otyrmyz, — deıdi jumysshy Solovev. Endi bireýdiń:

— Radıo nege joq?! — degen úni yzbarly estiledi. Suraqtar maǵan berilse de, qasymdaǵy basshylar tóbesin qasyp, tómen qarap ketti. Zańdy, tabıǵı tilek toıtarǵanǵa kóne me! Moıyndaǵandary jón, al syltaý izdeý — qur áýre. Júzdegen úıi, myńdaǵan adamy bar sovhozdyń radıosyz sańyraý otyrǵanyn kórgende, tań qaldyq. Radıo jabdyqtary daıyn, kópten beri skladta jatyr. Úıdi-úıge jetkizý úshin júz elýdeı baǵana kerek. Sony oblys ortalyǵynan, tipti, Almatydan da surap ala almapty. Ala almaǵan sovhoz, kináli me, bere almaǵan oblys, nemese Almaty kináli me? Ol arasyn kóldeneń kóz ózi aıyrar. Áıteýir, peıil tabylsa, baǵana tabylatyndyǵy, jumysshylardyń radıosyz otyrǵany anyq. Sondaı-aq oqýshy jetse, qazir gazetter jetkilikti ekeni de anyq. Jetpeı jatqan iskerlik pe deımin. Áıtpese ózinen kim aıanady. Bizdiń elde bári ózi úshin isteletini aıqyn.

Jınalystan keıin qonaqta bolyp kesh jatsaq ta, erte turyppyz. Kóz jetpes mıdaı jazyqtyń Tarbaǵataı jaq shetinen kún shashyrap jańa kóterilip keledi. Jupar ıisi ańqyǵan keń daladaǵy bir shoq sovhoz tań raýanynan oıanypty. Jappaı qımyl. Mal saýǵan, jer qazǵan, kirpish quıyp, úı salǵan, ot jarqyldatyp, temir pisirgen — eńbektiń ulyly-kishili alýan túrlerimen qosa, alýan ilkemder de kózge túsedi. Sol jan-jaqty árekettiń bári jaqsy turmys jasaýǵa jumsalǵan. Mańyraǵan eshki - laq, qoı-qozy, móńiresken sıyr - buzaý, álde qaıda bozdasqan ingen - bota, sambyrlaǵan adam únderi, traktor gúrili... tańerteńgi tunyq áýede tipti alysqa ketip jatyr. Bir shette jaıraǵan kóp mashına. Esil qymbatty múlikterdi kúnnen, sýdan qorǵar pana joq. Pana salýǵa qyrýar kúsh kerek. Aldymen adam kúshi jetpegen bolar. Jyldan-jylǵa óse túsken egin, pishen, mal jumystary qurylysqa qol bosata bermeıdi ǵoı. Degenmen, ortalyqta qıqy-jıqy alasa úılerdiń arasynan eńsesi bıik aq úıler kóterile túzý kósheler tartyla bastaǵan. Mektep qasynan eki júz balalyq ınternat ashyp úlgiripti. Orny pishýli, jabdyqtary tasýly, bolashaq áıbat úıler de, ádemi nıetter de «maǵan qaralap» tur. Sovhozdyń batys jaǵynda qımyl tym qyzý. Japa tarmaǵaı úı salyp júr. Tóbesi cherepısa, irgesi tas, tuıanadaı - tuıanadaı tekshe kirpish úıler birinen soń biri kóterile qatar túzep barady. Kirpishteri shıki eken. Ura basyndaǵy qartań jumysshyǵa kezdesip, suraq berdik:

— Kimge salyp jatyrsyz?

— Ózime.

— Balshyq úıdiń sonda ómiri qansha?

— Topyraǵy kelisip, ıi qansa, irgesin, tóbesin myqtasa, júz jasaıdy. Áıtpese bir jaýynda - aq qulaı salady.

— Kúsh - qarajatyńyz jetkilikti me?

— Ózimdiki degende — ógiz qara kúshim bar. Qazyna on myń som járdem berdi.

Úıshi joǵary qaramady. Qoly jumysta, aýzy sózde. Qunyqqan jumysyn qurǵaq áńgimemen bógemeı, jylystap kettik. Óz kúshimen salýshylardy qospaǵanda, osyndaı memleket kómegimen salýshylardyń sany elýge jetipti. Eger kooperasıa qurylys jabdyqtarymen kezinde qamtamasyz etse, jumysshylar tezinen - aq úıge jaryǵaly otyr. Biraq kooperatıvshilerdiń kóbi qyńyr minezden áli arylmaǵan. Jol boıy talaı dúkenge kirdik. Halyqtyń qazirgi keregi áli tapshy, burynǵy keregi mol. Satýshylar shampanskıı suraǵanǵa aq araq, jaqsy jibek júnnen toqyǵan mata suraýshylarǵa maqta matalaryn usynady. Kitap suraýshyǵa jóndi jaýap ta qaıyrmaıdy. Óıtkeni kitap joq, bar bolsa, skladta ne bir tasada bylyǵyp jatyr. Onymen áýrelengenshe, uzyn moıyndardy ustata salý ońaı ǵoı. Ońaı, qashan da arzan. Arzannyń jiligi tatymaıdy deıdi qazaq. Jurttyń talap, talǵamy ózgergen, alǵa ketken shaqta talaı kooperatıvshiler artta júr-aý, qashan qýyp jeter eken? — deımiz...

Qasymyzdaǵy qudyqtan eki áıel bala shelektep sý tartyp tur. Ákesi balshyq salyp berip, sheshesi súıretpe qalyppen kirpish quıyp júr. Dáý bóreneni eńkeıtip, shelekti sýǵa batyrarda balalar myqshyń - myqshyń etedi. Myqtymsyp kelip ustaı alyp edim, meni de myqshıtty. Kishkentaı ǵana bir nasos birneshe adamnyń osy qyzmetin atqara alady. Nasos qıyn da, qymbat ta dúnıe emes. Sovhoz basshylary «adam jetpeıtinin» kóp aıtqansha, bar adamnyń eńbegin ónimdi etýdi kóbirek oılasa degen pikirmen Ysekeńe qaıta oraldyq.

Ysekeń degenim — sovhoz dırektory Ysmaǵul Myrzabekov. Aýyl sharýashylyǵynda kópten isteıdi, Sosıalısik Eńbek Eri. Keıingi kezde kárilik aıaqtan alypty. Oǵan moıyndamaıdy. «Kárilik emes, aıaǵymdiki aýrý ǵoı deıdi. Qystaı Almaty dárigerlerine emdetse de, saýyǵa almaǵan. Aýrý bolsa da, tizgin qolynda. Sovhoz týraly ne málimet surasań jatqa aıtady. Tiri tarıh. Biz kelgende páteriniń aldynda, aıaǵyn mamyrlaı basyp, jan-jaqqa kóz tastap júr eken. Tutqıyldan bir suraq qoıdyq:

— «Qazaq ádebıetin», «Juldyzdy» oqısyzdar ma?

— Oqıtyn shyǵarmyz.

— Ózińiz she?

Ysekeń múdirip qaldy. Oqymaǵany bep-belgili. Mádenıetshil, úgitshil bastyqtardyń kórkem ádebıetten bul qasıetti taba almaýyna talaı tańdanǵanbyz. Biz tomsara qalyp edik, aqyryn ózi túzedi...

— Basqa gazet, jýrnaldar jetkilikti. Shynynda «Qazaq ádebıeti» men «Juldyzdy» eskermeppiz. Eskertýshi de bolmady. Endi sonyń árqaısysyn úsh-tórt júz danadan aldyrsaq qanaǵat pa?

— Qanaǵat! — dep janymdaǵy eki taı birden kúlimdedi. Sovhoz buryn segiz dana aldyrsa, segizden tórt júzge bir-aq yrshydy. Yrshý-aq! «Tek árqashan, ár iste osynysynan tanbasa» degen tilekpen sovhozdan attandyq.

* * *

Tarbaǵataı taýlarynan bastalyp Balqash kóline quıatyn Aıakózdiń, ón boıy el, otar-otar mal. Sonshama ózenniń sýyn sýsynnan ózgege paıdalanbappyz. Kópir de sala almappyz. Burynǵy qazaqtar sý keship óte bergen. Bizdiń mashınalar qalshyldap turyp qaldy. Aqyry traktor súıredi. Traktor kópirdiń atqaratynyn atqaryp júr. Al traktordikin ne atqarady? Kópirsizdiktiń shyǵyny men azabyn eseptesem de, ushyǵyna jete almadym. Arǵy qabaqqa shyqqanda kóńil Qozy Kórpesh — Baıan zıratyna aýdy. Yńǵaı jalpaq, qyzǵylt tastan qalanǵan, kıgiz úı músindes bıik kúmbez eken. Esigi ońtústikke qaraýly. Syrtynan jóndi baıqalmaıdy, ishinen tórt buryshty. Ár buryshtyń aldynda saty. Kelýshiler qabyrǵalarǵa qıly-qıly sózder jazyp ketipti. Ataqty Baıan sulý anyq osynda jatyr ma? Eski mola kóp, álde bir jýannyń qýraǵan súıegine bas ıip turmyz ba? El ańyzyn dáleldeıtin moladan ózge taǵy ne bar dep izdeseńiz, basqa eshteńe tappaısyń. Kinálaýǵa bolmaıdy. Ár halyq ár kezde shamasynsha istegen. Biz keıde shama kelgendi uqsata almaı, olaqtyǵymyz aıǵaılap turady. Semeı mádenıet basshylarynyń bul tarıhı muraǵa kóńil bólgeni durys - aq. Búlingen jerlerin jamaǵan. Jamaýdyń da jamaýy bar. Shoqpyttap jamaǵan. Jurtqa tanys kúreń kúmbez ár jerine sement jaqqan soń tory ala túrge enipti. Munysyn semeılikter ózderi de kórkem deı almas, kózdegenderi beriktik shyǵar. Onda sementti tek dáneker esebinde paıdalanyp, syrtyn qojalaqtamaý kerek edi. Olaq isten sholaq oı da kórinedi. Mola kimdiki, qashan jasaldy, kim túzetti? Jaýap joq. Ádeıi eńbek etken soń bir aýyz túsinik jaza salý murashylardyń basyna kelmegen. Bul kórgenimiz bizdiń bastan «Kalının» qoıshylaryna jetkenshe shyqpady.

...Kóp buırattyń arasynda, ózendi, bulaqty kók salalardy saǵalaı qonysyp, qoıshy aýyldary otyr. Ár aýyl — birer úı, baqqany bes-alty júz qoı. Qoılar qotanda, tal sharbaq ishinde. Qorqaq, úrkek janýar úırenipti — qasyndaǵy motor gúriline myńq etpeıdi. Shetinen súırep aparyp qyrqyp jatyr. Buryn tek qyryqtyqshylar qyryqsa, endi mektep balalaryna, qyzdarǵa deıin qyrqady. Qyryqtyq — mashına. Mashına, álsizdiń eńbegin áldimen teńegen. Mashına japandaǵy jalǵyz úılerge deıin engen. Átteń, tehnıkany jete paıdalansaq, osynaý arman bolǵan qurym úılerdiń ákesindeı kóshpeli úıler jasar edik - aý! Osynaý jyl saıyn toqylatyn tal sharbaqtardy julyp tastap, myqty sym sharbaqtar ornatar edik - aý!.. degen pikirdiń shyrmaýynda turǵanda, aǵa qoıshy Qalıasqar:

— Kirińizder! — dep esik ashty. Kirdik. Syrty kóne úıdiń ishi jap-jańa. Mádenıeti, saltanaty baıaǵy qazaqy baılardikinen kóp ilgeri, taqaýda jasaýly kelin túsirgendeı jaınatyp qoıypty. «Tańsyqta» joq radıo munda bar. Keshe Túrkıada bolǵan úkimet ózgerisin, búgin Tokıoda júrip jatqan Úkimetke, Eızenhaýerge qarsy ereýilderdi qoıshylar aýly bilip otyr. Qoıshy ertede qoıdan basqany bilmegen, adamnyń eń sorlysy edi. Qazir bilimdi, aýyldyń eń betke ustary. Qonaq tańdap túsedi. Biz de tańdap túskenbiz. Bul óńirge málim Qalıasqar kózge qorash, kóńilge tolymdy kisi kórinedi. Dereý mal soıýǵa, soıǵyzbaǵan soń óli et asýǵa umtyldy. Et te astyrmaǵan soń, eriksiz shaıǵa qaratty. Ádette «qoıshynyń sóıleýi qoıdyń qozdaýynan qıyn» desetin edi. Qalıasqar biraq qınalar emes: baıaý sóılep, damytyp barady...

— Qoıdy kókshe qoıan da óltiredi, — deıdi mal kútimin áńgimeleı kelip... — Neden shoshydy desem, kókshe qoıan qashypty. Qashqan qoıannan bular qashypty. Bir qoı butaǵa shabynan ilinip ólip jatyr...

Aǵa qoıshy tipti baıypty, tili jatyq. Ara-tura kitap sózderin de qoldanyp qoıady. «Oqyǵansyz - aý?» degenimde «oqytqanmyn da» dep kúlimsireıdi. Sóıtsem, on jeti jyl muǵalim bolǵan. Otan soǵysyn basynan ótkizgen, bir aıaǵy kem pensıoner. Qoı baqpaı-aq kúneltetin túri bar. Sonda da eńbeksiz otyra almaǵan.

— Qalaı otyrarsyń! — deıdi — Sovhozda jumysshy, aldymen malshy jetpeıdi. Jetken kúni jatarmyn. Oǵan deıin kómek etem, ári ermek etem. Jasym alpysqa jýyqtaǵanymen, janym ermek tileıdi. Ermeksizdiń kúni kún be?

Aýdan basshylary bul qadirli qoıshymen keńesip, keıbir qajetterin arnap jiberetin kórinedi. Bir jibergen shı barqyttaryn sovhozdaǵy bir sum qaǵyp áketipti. Elsizde, ystyq, sýyqta jan aıamaı halyq baılyǵyn jasaýshy osyndaı erlerdiń sybaǵasyn jegen sol sumdy qalaı jazalasa da, obal joq! — degen yzamen shyqtyq bul úıden.

* * *

Mine — Shubartaý. Aýdan ortalyǵy taýlardyń dál taýsylǵan jerinde, Baqanas ózeniniń boıyndaǵy bir qýysqa tyǵyla ornapty. Shyǵysy: sıyr búırek qalyń buırat — birte-birte irileı taýǵa aınalady da belgili Shyńǵyspen tutasady. Bul jaǵy salqyn, saı-salasy toly kók shalǵyn, kishigirim ózen, qasqa bulaq, erteden eldiń en jaılaýy. Al batysy — Balqashpen jalǵasqan baıtaq dala. Myńdaǵan malǵa, myńdaǵan kıikke moıymas jaıylym. Átteń, sý jetpeıdi. Burynǵy qazaqtar sonda da amaldaǵan. Búgingi qazaqtar nege amaldamaıdy? Aýdannyń jer kólemi eki jarym mıllıon gektar. Paıdalanatyny toǵyz júz myń ǵana. Mal basyna bólsek — ondaǵan gektar, adam basyna bólsek — bes júz gektardan jerge ıe, qudiretti tehnıkasy bar elde ıt basyna irkit tógilip jatpas pa? Shubartaýda ázir tógilgen irkit joq. Kedeı de emes. Jyldan jylǵa baıyp, Semeıdiń ozyq aýdandarymen úzeńgi qaǵysyp keledi. Ozyqtar bulardyń ortalyǵy «Barshatasty» -«Barshagrad» dese, Kárimin «prosentshil sekretar» dep ázildeıtin kórinedi. Ázilde de shyndyq bar. Onysy: qalań joq, prosentin kóp bolǵanymen, memleketke bereriń bizden az degeni ǵoı. Árıne, kóp bergeni jaqsy. Biraq eshkim múmkindiginen artyq bermeıdi. Saıyp kelgende, sosıalısik jarystardyń kózdegeni — múmkindikterdi tolyq paıdalaný emes pe? Bul jóninde Kárimniń prosenti arta berse, túbinde sol ozady.

Biz osy aýdannyń alty kolhozynyń altaýynda da boldyq. Bárin qossań, úlken bir kolhozdaı-aq. Shaǵyn qalpynda shashyrap jatyr. Shashyrandylyǵyna, temir joldan alystyǵyna qaramastan, qurylysqa kirispegen biri joq. Aldymen mektep, kontor salady. Qaısybiri op-ońdy klýb, turǵyn úıler salyp úlgirgen. Alystaǵy aýylǵa mádenıet kóktemi de kelgen eken desemiz. Bolmashyǵa at sabyltyp, ýaqyt óltirý qalǵan. Telefonmen kúnbe-kún, aýyzba-aýyz sóılesedi. Burynǵy júzdegen kólikten qazirgi ondaǵan mashınalar álde qaıda ónimdi isteıdi. Kólik kúshi tek qoı baǵýǵa bolmasa, mardymdy eshteńe bitirmeı júr. Qaı aýylǵa kelsek, alýan-alýan traktor, kombaın, jer kásibine kerekti tehnıkanyń neshe túrin kóresiń. Bárinen de kadr ósýi tamasha. Sol qıly -qıly tehnıkany qazaqtyń qara domalaq balalary mine sala, yzǵytyp barady. Qoıshylar men muǵalimderdi bylaı qoıǵanda, mal, adam dárigerleri, agronom, traktorıst, kombaıner, shofer...— shetinen qazaq. Eger Shubartaýdyń bir maqtanarlyǵy bolsa, — dál osy bolý kerek.

Bıylǵy qystyń qyspaǵynan tyń shyqqan, mashınaly, maldy, kóńildi eldi aralap júrgende kóńilsiz nárseler de kózge shalyndy. Lenın atyndaǵy kolhoz jańa qonys dep eski qonysqa qonypty. Aýyldyń ortasynda, qaısybir úılerdiń dál esiginiń aldynda adam molalary tur. Olardy halyq buzdyrmaıdy. Buzbasqa taǵy bolmaıdy. En daladan meken tappady ma eken, joq jerde shatasýyn qarashy! Kolhoz predsedateli Shákenniń ýaıymy budan úlken:

— Qyrýar mashına bar. Solardyń bir vınti túse qalsa, qyryq-elý shaqyrymdaǵy RTS-ke shabamyz. Jumys toqtaıdy. Jeńil-jelpi búlingendi túzeı salatyn ózimizde túk qural joq! — deıdi.

«RTS-ke, bolmasa aýdan basshylaryna aıtyńyz», — desek:

— Oblys bastyǵy Hasenov joldasqa deıin bardym. Eshteńe shyqpady, — dep qynjylady Sháken.

Bir vınt bir mashınany toqtatsa, bir mashına talaı jumysty toqtatady. Sony kóre tura aýdan, oblys basshylary qalaı shydap keledi? Árıne, ár kolhozdyń qasynan RTS ashýǵa bolmas. Al mashınaly jerde birli-jarym stanoksyz, kóriksiz kúneltýge bola ma? Úlken zıandy kóbinese osyndaı usaq bógetter jasaıtyn kórinedi. Usaqty elemeseń, bir kezde myqtap eletedi.

Bul jaqta: sý! Átteń sý jetse!... degendi kóp aıtady. Biz keminde úlkendi-kishili on shaqty ózennen óttik. Baılasa, sonyń árqaısysynan bir teńiz jasaýǵa bolar edi. Sansyz saı-saladan óttik. Baılasa, tek qar sýynyń ózinen sansyz kól jasaýǵa bolar edi. Baılaýǵa ázir qol bosamaı jatqany ras. Biraq boldy boldyra almaǵannyń bárin «qol bosamady», «kúsh jetpedige» jaba beretinder de bar. Aýdandyq partıa komıtetiniń ekinshi sekretary Júnisov joldastyń aıtýyna qaraǵanda, shólsinip, mal jaımaıtyn jerlerde qyryq santımetrden bastap, eki jarym metr tereńdikte sý jatyr. Sony ala almaǵan. Qudyqshy mashınalar ońaılyqpen kelmeıdi, kelse, tym qymbatqa túsedi desedi... Qoldan qazýǵa moıyn jar bermeıdi.

— Jer qazǵyshymyz bolsa, qudyqqa qaryq qylar edi-aý! Semeı men Almatydan surap ala almadyq — dep kúrsinedi sekretar. Biz túsine almadyq. Kolhozǵa bári berilgende, jer qazatyn mashına nege berilmeıdi? Al berilmegen eken, qolmen nege qazbaıdy? Kolhoz basy eki adamnan ǵana shyǵarsa, bir jylda óz malyńdyq qudyqtar qazyp ala alady. «Sen salar da men salarmen» ushan-teńiz jaıylym dalasynyń jyldar boıy murty synbastan jatyr. Myńdaǵan maldyń órisi tarylyp, belgili sýattar mańyn sharlap júr. Zańy, Shubartaý jaıyn oılasý kerek. Eń jaqyn qalasy, temir joly — Aıakóz eki júz kılometr. Joly — jol emes. Onyń ózi jazda bar, qysta joq. Qystaı adam tek kishkene samolettermen qatynasady. Júkter jazdy kútip jata beredi.

Bul jeri mol, jerinen peıili mol meımandos eldi biz birsypyra aralaǵan soń, Almatyǵa bet burdyq. Keń daladaǵy tar jolmen kelemiz. Tunyq dúnıeni shańdata, jeldete kelemiz. O jaq, bu jaǵymyzda qurtsha qybyrlaǵan qoılar qalyp barady. Aldymyzdy eregise kesip, kıikter orǵyp barady. Kóp jaýyndardan keıin ashylǵan kún nuryn aıamastan quıyp tur. Nurǵa, sýǵa toıǵan jer gúl jaınaı kúlimdep tur. Zymyraǵan mashınadan jan-jaqqa qyzyǵa-qyzyǵa qaraımyz. Kórgenimizdi ózimizshe oıǵa salyp eksheımiz... Osynaý usaq kolhozdardy iri sovhozǵa aınaldyrsa, bir «Alǵabastyń» jerine eki úlken sovhoz erkin sıar edi. Egin jaıy, shabyny, sýy qandaı tamasha! Qaraǵandyǵa baratyn «Drýjba» temir joly Shubartaýǵa soǵa júrse, mynaý baı ólkeni baýraý ońaılanar edi... Aqshataý kenin de órkendeter edi degen oılarǵa maltı berdik...

1960 jyl.

---