InfoHub Logo

Shymkent agrarlyq kolejiniń TK9-162 tobynyń stýdenti Vakasova Nesibeli
Ǵylymı jetekshisi - Jaqyp S.D.

Jospar 

İ. Kirispe 
1.1.Kún júıesiniń basty erekshelikteri

İİ. Negizgi bólim
2.1. Juldyzdyń planetalyq júıesi.
2.2. Jer tobynyń planetalary.
2.3. Alyp planetalar.

İİİ. Qorytyndy
3.1 Planetalar týraly qyzyqty málimetter.

Kún júıesiniń basty erekshelikteri

Bizdiń Qus Joly atty, spırál tárizdes galaktıkamyz shamamen 150 mlrd juldyzdan quralǵan, onyń óziniń ıadrosy men birneshe spırál tárizdes tarmaqtary bar. Onyń mólsheri 100 myń jaryq jylyna teń. Bizdiń galaktıkamyzdaǵy juldyzdardyń basym kópshiligi qalyńdyǵy 1500 jaryq jylyndaı bolatyn alyp “dıskiniń” ishinde shoǵyrlanǵan. Qazirgi kezde bizdiń galaktıkamyz kosmos keńistiginde sekýndyna 550 km jyldamdyqpen qozǵalyp kele jatyr. Onyń eki serigi — Úlken jáne Kishi Magellan bulttary bar. Galaktıkanyń dıametri ekvator boıynsha 3•08•1013 shaqyrymǵa teń. Galaktıka juldyzdary ıadrony aınalatyn qozǵalysy kúrdeli bolady jáne bul qozǵalys basqa qatty jáne suıyq zattardyń qozǵalysynan múldem bólek. Juldyzdardyń aınalý perıody olardyń massasyna jáne galaktıkalyq ortalyqtan ornalasý qashyqtyǵyna baılanysty ártúrli bolady. Galaktıkadaǵy zattar negizinen atomdyq kúıde bolyp, onyń 99% sýtegi quraıdy. Galaktıkanyń ıadrosy kóldeneńinen shamamen 30 jaryq jylyna teń. Osy ıadro sýteginiń negizgi qaınar kózi bolyp sanalady. Bizdiń Kún júıemiz Galaktıkanyń shetinde, ıaǵnı onyń ıadrosynan 30 jaryq jyly qashyqtyqtyǵynda ornalasqan. Eń jaqyn juldyzdarmen salystyrǵanda Kún Lıra shoqjuldyzyna qaraı 20 km/sek jyldamdyqpen qozǵalyp keledi. Sonymen qatar Kún óziniń kórshilerimen birge galaktıka keńistiginde Aqqý shoqjuldyzyna qaraı 250 km/sek jyldamdyqpen aınalyp keledi. Kún galaktıkanyń ortalyǵyn 180 mln jylda aınalyp shyǵady. Iaǵnı bir galaktıkalyq jyl shamamen 180-190 mln jylǵa teń. Kúnge eń jaqyn juldyzdar – Sentavrdiń álfasy (Proksıma) jáne Sırıýs.

Kún – qatty qyzǵan (betki temperatýrasy – 600⁰S), plazmalyq shar (tyǵyzdyǵy 1,4 g/m³). Onyń laýlaǵan ot pen protýberanester ornalasqan táji bar. Kúnniń sáýle shyǵarýynyń – kúnniń belsendiliginiń – 11 jyldyq sıkli bar. Kúnniń belsendiliginiń eń joǵarǵy sheginde onyń betinde erekshe kóp daq baıqalady.Alǵash ret termoıadrolyq reaksıalardyń júrip ótýine qajetti temperatýrany teorıalyq túrde Artýr Eddıngton eseptep shyǵarǵan. Nemis fızıgi Gans Bete (1967 jyly Nobel syılyǵyn alǵan) Kúnde júretin sýtegimen gelııdiń termoıadrolyq sınteziniń reaksıasyn eseptep shyǵardy.Kún júıesi men juldyzdardyń paıda bolýy jaıly kez-kelgen problema nemese gıpotezanyń negizinde, Ǵalamnyń úsh fýndamentaldyq ereksheligi bar: birinshiden Ǵalamdaǵy zattardyń basym kópshiligi sýtegiden (75%), gelııden (25%) jáne basqa da hımıalyq elementterdiń azǵantaı bólikterinen quralǵan; ekinshiden Ǵalamnyń kezkelgen núktesinde juldyzaralyq gaz jáne shań bar; úshinshiden Ǵalamda barlyq zattar aınalmaly jáne týrbýlentty qozǵalysta (galaktıkanyń formasy spırál tárizdes, juldyzdar aınalýda, planetalar kúndi aınalady jáne t.b.). Sondaı aq bizge Kún júıesiniń jasy 5 mlrd jylǵa teń ekendigin bilemiz. Bul maǵlumat bizge ǵalamnyń ózimiz ornalasqan bóliginiń tarıhyn elestetýge múmkindik beredi.

Kún júıesiniń paıda bolýy jóninde birneshe gıpotezalar bar. Ótken ǵasyrda osyndaı gıpotezany I.Kant usyndy. Bul gıpotezany P. Laplas qoldady. Jaqyn arada ǵana V.Fesenkov pen O. Shmıdtiń jańa gıpotezalary paıda boldy. Bul gıpotezalardyń basqa gıpotezalardań aıyrmashylyǵy, olarǵa sáıkes planetalar bastapqy ystyq komponentterden emes, sýyq kúıdegi zattardan túzilgen. Shved astrofızıgi H.Alven usynyp, keıin F.Hoıl jetildirgen Kún júıesiniń paıda bolýy gıpotezasynyń elektromagnıttik varıanty qazirgi tańda keń taralǵan.Juldyzdardyń paıda bolý úrdisi galaktıkada úzdiksiz júredi. Kezkelgen ýaqytta gaz ben shań, týrbýlenttik kúshterdiń áserinen gravıtasıalyq ıadrolar – protojuldyzdardyń elementerine únemi qosylyp jatady. Paıda bolǵan globýla protojuldyz basynan bastap gravıtasıalyq ıadrolardan qalǵan aınalmaly qozǵalysqa ıe bolady. Globýla úlkeıe bere aqyrynda ystyq bolǵandyǵy sonshalyq, onyń ishinde atomdyq sıntezdiń reaksıalary óte bastaıdy.

Qyzýdyń belgili bir shegine jetken kezde globýla óziniń qabyǵyna aınalǵan, qalǵan zatty jaryp, jan – jaqqa shashyratyp tastaıdy. Globýlanyń syǵylýy onyń massasyna praporsıonaldy túrde ulǵaıady. Aqyrynda ol atomdar ózderiniń elektron qabyqshalaryn joǵaltatyn temperatýraǵa da jetedi. 15 mln gradýstyq temperatýrada ıadrolyq sıntez reaksıalary bastalady.Sýtegi ıadrolary orasan zor energıa bóle otyryp, gelıı ıadrolaryn túzedi. Aǵylshyn astrofızıgi A. Eddıngtonnyń anyqtaǵandaı, bizdiń Kúnimiz osy ıadrolyq reaksıalar júretin termoıadrolyq qazan bolyp tabylady. Onyń ıadrosynyń temperatýrasy 15 mln gradýs, al betiniń temperatýrasy 60000S-ge teń. Edıngton Kúndi quraıtyn gazdyń turaqty tepe- teńdigin túsindirdi. Onyń túsindirmesi boıynsha tartylys kúshi gazdardyń syǵylýyn týdyrady, al syǵylýǵa gazdardyń qysymy keri áser etedi. A.Eddıngton, budan basqa radıasıalyq qysymnyń juldyzdardyń ishinde bar ekendigin eskerdi, al sáýle shyǵarý juldyzdyń ishinde ıntensıvti júretin bolǵandyqtan, radıasıalyq qysym da eleýli bolýy tıis.

Bul jerde gelııdi kúl retinde qalsa, sýtegi qansha ýaqyt janýy múmkin degen suraq paıda bolady. Juldyzdyń massasyna baılanysty bul úrdis uzaq nemese jyldam bolýy múmkin. Massalary Kúnniń massasyndaı juldyzdarda sýtegi mıllıardtaǵan jyldar boıy janýy múmkin. Biraq sýteginiń qory sheksiz emes, olar qashan da bolsyn taýsylady. Bul jaǵdaıda galaktıkadaǵy sýteginiń qory taýsylǵannan keıin 100 mln gradýs temperatýrada gelıı jana bastaıdy dep joramaldanyp otyr. Endigi kúl ottegi men kómirtegi bolady. Ottegi men kómirtegi janý úshin bizdiń kúnniń massasy jetkiliksiz. Biraq osy kezge deıin de kúnde eleýli prosester ótedi.

Gelıı sýtegiden aýyr, sondyqtan ol janyp bitken soń ortalyqta jınalyp qalady. Endi sýtegi qabyqtyń ishinde janady. Al ortalyqta qalǵan gelıılik shar, qyzǵan saıyn úlkeıe bastaıdy. Onyń temperatýrasy da kóterile bastaıdy. Bizdiń Kúnńiń kólemi úlkeıe bastaıdy. Bul qubylys búkil Kún júıesin katastrofalyq prosesterge alyp keledi. Mysalǵa, Jerde polár muzdyqtary erip, muhıttar býlanyp, planetany qalyń tuman qaptap, onda úzdiksiz jańbyr jaýady. Gelıılik órt ony qorshaǵan sýtegilik qabyqshany jaryp, nátıjesinde búkil planetalyq júıege taralyp, kóptegen planetalardyń atmosferasyn julyp ketip, olardy órtep jiberedi.Budan soń ıadrolyq pesh sónedi. Biraq Kún gelıılik jarylysta joıylmaıdy. Jarylystyń yqpaly kún betine jetkenshe onyń syrtqy qabyqshasy sýyı bastaıdy. Gelıı osydan keıin qaıta jınalyp, joǵaryda kórsetilgen reaksıa qaıta bastalady. İshki qabattardaǵy temperatýra ósip, syrtqy qabattardaǵy temperatýra tómendeıdi. Aqyrynda atomdar túzilýge qajetti jaǵdaılar týyp, fotondardyń aǵyny bastalady.Kóp mólsherde jylý bólinýmen qatar júretin bul úrdis belgili bir shekke jetkende, Kúnniń qabyqshasy keńistikke shashyrap ketedi, ıaǵnı kún jarylady. Syrtqy qabyǵynan aırylǵan Kún aq karlıkke aınalyp, typ – tynysh birneshe mılıondaǵan jyldarǵa sozylǵan tirshiligin jalǵastyra beredi.

Eger Kúnniń massasy úlken bolǵanda sýteginiń janý prosesi basqa hımıalyq elementterdiń, mysaly, neon, magnıı, kremnıı, fosfor, kúkirt, nıkel, t.b. túzilgenge deıin júre berer edi. Bul elementterdiń barlyǵy bir-birine kıgizilgen matreshkalar sekildi janatyn edi, mysaly, magnıı – neondyq qabyqta, fosfor — kremnıılik qabyqta jáne t.b. Biraq, temirge jetkende bul proses toqtaıdy. Sebebi, temir janbaıdy. Biraq qysym men temperatýra joǵarylaǵandyǵy sonshalyq, eń sońynda elektrondar men protondar bir-birimen qysylysyp, nátıjesinde tek neıtrondar ǵana qalatyn jaǵdaıǵa jetedi.Olardyń alatyn orny az bolatyndyqtan juldyzdardyń ortalyq ózegi odan ary syǵylady, sonymen qatar qosymsha energıa bóledi, bul energıanyń áserinen syǵylý prosesi tezdetile túsedi. Nátıjesinde kóptegen neıtrınolar paıda bolady, bul álsiz bólshekter júıeden tez arada syrtqa shyǵyp ketedi. Juldyzdardyń ortalyq bóliginde energıa jetpegendikten syǵylý qaıtadan kúsheıedi. Neıtrınolardyń aǵyny ulǵaıady, biraq olar endi juldyzdardan bólinip shyǵyp kete almaıdy, sebebi syrtqy qabattar ózderiniń tyǵyzdyqtaryn ulǵaıtady. Bizdiń Kún men planetalar asa jańa juldyzdyń jarylysynan keıin evolúsıalaǵan dep sanalady. Globýla protojuldyzymen birge protoplanetalyq “bult” paıda bola bastaıdy, bul bulttyń jazyqtyǵy juldyzdyń aınalysynyń osine perpendıkýlárly bolady.  Kún sıstemasy 9 planetadan turady: Merkýrıı, Venera, Jer, Mars, Iýpıter, Satýrn, Ýran, Neptýn, Plýton. Atalǵan planetalardyń barlyǵy bir baǵytta, bir jazyqtyqta (Plýtonnan basqasy), dóńgelek tárizdes orbıtalary boıymen aınala qozǵalady. Kún sıstemasynyń ortalyq núktesinen onyń shetine deıingi qashyqtyq (Plýtonǵa deıin) 5,5 jaryq saǵatyna teń. Kúnnen Jerge deıingi qashyqtyq 149 mln shaqyrymǵa teń, bul qashyqtyq onyń 10⁷ dıametrine teń.Kishkene planetalarda planetalar serikteriniń basym kópshiligindegideı atmosfera joq, óıtkeni olarda gazdardy ustap turatyn tartylys kúshteri jetkiliksiz. Veneranyń atmosferasynda kómirqyshqyl gazy basym, al Iýpıterdiń atmosferasynda amıak kóp. Aıda jáne Marsta výlkandyq jolmen paıda bolǵan kraterler bar.

Úlken planetalardyń — Iýpıter, Satýrn, Ýran men Neptýnnyń quramy eń alǵashqy tumandyqta bolǵan qubylystardy jaqsy kórsetedi. Olardyń quramy jalpy Ǵalamnyń quramyna óte jaqyn. İshki kishigirim, ıaǵnı Merkýrıı, Venera, Jer men Mars sekildi planetalarda aýyr elementter kóp, al gelıı, neon sıaqty gazdar az mólsherde, sebebi planetalardyń gravıtasıalyq kúshi álsiz bolǵandyqtan gazdy ustap tura almaı, olar ushyp ketken.Iýpıterdiń dıametri shamamen 144 000 km. Bul Jerdiń dıametrinen 12 ese kóp, al massasy Jerdiń massasynan 300 ese kóp. Biraq Iýpıterdegi zattardyń tyǵyzdyǵy bólek. Ol jeńil zattardan – sýtegi men gelııdiń qospasynan, sondaı – aq metan, amıak, kúkirtti gazdar men basqa da hımıalyq elementterden quralǵan basqa da qosylystardan turady. Iýpıterdiń betindegi tartylys kúshi Jermen salystyrǵanda eki jarym ese kóp, sondyqtan joǵarǵy qabattardaǵy qysym Iýpıterdiń qabyqshasyn syǵyp, planetanyń ishndegi zattardyń tyǵyzdyǵy joǵarylaıdy.

        Ǵylymda bul planetanyń qurylymy gazdy — suıyqty ekendigi belgili. Onyń sentrinde ǵana tas tárizdes ıadro bolýy múmkin. Ol sýtegimen qorshalǵan, ol asa zor qysymnyń áserinen elektr togy men jylýdy ótkizetin metaldyq qatty denege aınalǵan. Iýpıterde Kún sıaqty gazdy-shańdy tumannan paıda bolǵan. Bul tujyrymdy olardyń hımıalyq quramy dáleldeıdi. Biraq onyń massasy termoıadrolyq reaksıalar júrýi úshin jetkiliksiz, áıtpese bizdiń planetalyq júıemizde qosarlanǵan juldyz bolyp, bul jaǵdaıdyń Jerde tirshilik paıda bolýyna qalaı áser etetini belgisiz edi. Juldyz bolmasa da Iýpıter spektrde ınfraqyzyl sáýlelerdi shyǵaryp otyrady. Planetanyń temperatýrasy ortalyǵyna qaraı jyljyǵan saıyn joǵarylap, eń ortalyq núktesinde birneshe myńdaǵan gradýsqa jetedi. Joǵary temperatýralar áserinen planetanyń qabyqshasynda konvektıvti qozǵalystar túzilip, ekvatorǵa paralel gorızontaldy syzyqtar paıda bolady. Iýpıterdegi magnıt órisi Kúnnen bólingen sáýlelerdi ustap, tek qana tirshilikke emes, elektrondy quraldarǵa da asa qaýipti zarádtalǵan bólshekterdiń aǵynyn týǵyzady. “Voıadjer” atty avtomatty zond, polárlik shýǵylalar men Iýpıter atmosferasyndaǵy kóz shaǵylystanatyn naızaǵaı jarqyldaryn, sondaı aq 400 km/saǵ jyldamdyqpen joıqyn soqqan daýyldardy baqylaǵan. Bunymen qatar Iýpıterdiń serikteri de anyqtalǵan. Olardyń birinde – Ioda, seriktiń qabyǵynyń aktıvtiligi jaıly tujyrym jasaýǵa múmkindik beretin segiz výlkan tabylǵan.

Julyzdardyń planetalyq júıesi

Juldyzdardyń paıda bolýy jáne olardyń evolúsıasy jóninde juldyz evolúsıasy týraly teorıa jasaýǵa qajet baqylaý nátıjesiniń dálelderi jetkilikti. Ókinishke oraı juldyzdyń planetalyq júıesi, onyń paıda bolýy jáne evodúsıasy jóninde joǵarydaǵydaı senimmen aıta alamyz. HÚİ ǵasyrda Djordano Brýnonyń uıǵarymy boıynsha juldyzdar Kún sıaqty planetalar tobymen qorshalǵan, ol planetalar úzdiksiz paıda bolady, ómir súredi jáne óledi. Biraq biz tikeleı Kún júıesindegi planetalardy ǵana zertteı alamyz. Sońǵy on jylda juldyzdar myńnan 100-den astam planetalar júıesi ashyldy. Baqylaý quraldarynyń kómegimen juldyzdardyń planetalyq júıelerin izdep tabýdyń eki úlken qıynshylyǵy bar. Birinshiden planetanyń massasy, ortalyq juldyzdyń massasynan áldeqaıda kishi, ekinshiden onyń jarqyraýy ortalyq juldyzdyń jarqyraýyna qaraǵanda eskerýsiz.

Eger bizge jaqyn juldyz mańynda fızıkalyq sıpattamasy Iýpıter planetasyna uqsas planeta bolsa, onda onyń kórinerlik juldyzdyq shamasy +23m bolyp jáne odan doǵanyń 4o qashyqtyǵynda ornalasar edi.

Planetalardyń gravıtasıalyq kúshiniń ortalyq juldyzdyń áreketin baqylaý arqyly planetalar júıesin izdeý áldeqaıda utymdy. Planeta júıesi massasynyń 99%-y ortalyq juldyzǵa tıisti bolsa da (mysaly Kún júıesindegi tárizdi), onyń massalar sentri juldyzdyń sentrine sáıkes kelmeıdi jáne onyń aýytqýyn Jerden birneshe jyl boıy baqylaýlar nátıjesinde osy juldyzdardyń biri – “Barnardanyń ushyp bara jatqan juldyzynyń” (ózindik qozǵalysy jylynda doǵanyń 10,27o-yn quraıdy, qashyqtyǵy 6 jaryq jylyna teń) keńistiktegi ózine tán traektorıalardan shyn máninde de perıodty túrde aýytqyp otyratyny baıqaldy. Osy aýytqýlar arqyly juldyzdyń kúńgirt serikteriniń me-ry anyqtaldy. Ol massalar (Van de Kalep boıynsha) 0,0058 jáne 0,0030 Kún massasyna teń. Planetalar júıesin spektroskopıalyq ádispen izdeýdiń bolashaǵy zor. 1983 jyly Vega juldyzy (qashyqtyǵy 26 jaryq jyly) 60 mkm-mk ınfraqyzyl dıapazonda 10 ese artyq, al 100 mkm-de 20 ese artyq eenrgıa shyǵaratyny belgili boldy. Salqyn denelerden turatyn osyndaı dóńgelekter basqa da keıbir juldyzdardan tabyldy. Basqa juldyzdardyń mańynda da planetalyq júıeler ber. Jerge uqsas planetany ashý bolashaqtyń isi. 
Kún júıesi. Kún júıesiniń paıda bolýyn tabıǵı jolmen túsindirýge tyrysý áreketi HÚİİ ǵasyrda bastaldy. HÚİİİ ǵasyrda fılosof I.Kant pen matematık P.Laplas Kún júıesiniń paıda bolýynyń úılesimdi teorıasyn qurdy. Biraq ol teorıa ókinishke oraı, kóptegen baqylaý derekterin túsindirmedi.

Kún júıesiniń de osyndaı kezeńderdi basynan ótkizgeni yqtımal. Asa jańa juldyzdar jarylǵannan keıin, aýyr elementter búkil álemge shashylyp ketedi de jańa juldyzdardy quraıtyn materıalǵa aınalady. Ondaı jarylys jaqyn jatqan gaz ben tozańnyń ózgerýine, osylaısha Kúnniń paıda bolýyna áser etken. Asa jańa juldyz jarylǵannan keıin, soqqy tasqyny gravıtasıa zańy boıynsha bultty sıaqty da sentr qyzyp, jana bastaıdy. Sóıtip, Kún paıda bolady. Kún magnıt órisi arqyly ózin qorshaǵan zattarmen baılanysyn saqtady. Kún magnıt órisi arqyly ózin qorshaǵan ortaǵa dóńgelek túrinde qozǵalys momentiniń barlyq shamasyn bere alady. Dóńgelekterden planetalar paıda bolady. Kúndi qorshaǵan planetalarǵa deıingi bulttarda kezdesetin bólshekter men salqyn denelerdiń birigýi nátıjesinde planeta túziledi. Onyń ústine Kúnniń sáýle shyǵarýyndaǵy ystyq jel Kúnniń mańynan jeńil ushatyn zattardy ala ketedi. Zattardyń bir-birine jabysýynyń nátıjesinde Kúnniń janynan kishkene tyǵyz kremnıılik planetalar, al Mars orbıtasynan ári qaraı sýtegi men gelııden turatyn alyp planetalar paıda bolady.

Jer tobynyń planetalary

Kún júıesindegi planetalar ózderiniń fızıkalyq qasıetterine qaraı eki topqa bólinedi – jer tobyndaǵy planetalar jáne alyp planetalar. Jer tobyndaǵy planetalarǵa: Merkýrıı, Sholpan, Jer, Mars, Plýton da jatady. Jer tobynyń planetalary, negizinen tabıǵı tuzdar men temirden turady. Jer tobyndaǵy planetalardyń atmosferalary óte kúrdeli evolúsıany bastarynan ótkizdi: birtindep jáne apatty túrde gazsyzdaný (výlkandar), basıapqy akkresıa (bólinip shyǵý, ósý) perıodynda ár túrli bólinýler, birinshi planetalyq tumandyqtardan gazdardy qarmap alý. Jer tobyndaǵy planetalarda serikter az (Merkýrıı men Sholpanda olar tipti joq,  Marsta – eki kishkene serik, Jerde – bireý). Fızıkalyq sıpattamalar boıynsha bul toptaǵy planetalarǵa alystaǵy Plýton da jatatyn bolar.

Merkýrıı. Merkýrııdiń betinde oǵan qulaǵan meteorıtterdiń saldarynan shuńqyrlar paıda bolǵan (túrli-tústi qosymshadaǵy). Onyń eń úlkeni Kalorıs dep atalady. Dıametri 1300 km bolatyn osy úlken shuńqyrdyń búıirlerinde meteorıttiń soqtyǵysý kúshinen taý úıindileri paıda bolǵan. Merkýrııdiń Kúnge jaqyn ornalasýy ony baqylaýǵa kedergi keltiredi. Aspan aıasynda onyń Kúnne eń alys ketý buryshy 29⁰. Sondyqtan ol kún shyǵar aldynda (erteńgi kórinýi) nemese keshke kún batqanda (keshki kórinýi) kórinedi. Merkýrıı orbıtasynyń eklıptıkaǵa kólbeýligi úlken bolǵandyqtan ony ár ýaqytta kórý múmkin emes. Planeta quralsyz kózge anyq kórinedi. Eń jaqsy kóriný perıodyndaǵy jyltyrýy –1m-ge teń. Merkýrııdiń magnıt órisi Jerdikinen 100 ese álsiz. Planetanyń shamamen tórtten úsh bóligin quraıtyn  ıadrosy  temirden  turady.  Merkýrııdiń   dıametri   Jerden 3 ese, massasy 20 ese az, al tyǵyzdyǵy Jerdiń tyǵyzdyǵymen shamalas (5,43 g/sm3). Merkýrıı Iýpıter men Satýrnnyń keıbir serikterinen kishi. Planeta sfera túrine ıe. Merkýrııdiń serikteri joq. Eger olar bolǵan jaǵdaıda da planetanyń alǵashqy paıda bolýy kezinde planetanyń betine qulaǵan bolýy kerek.

Sholpan planetasy. Sholpandy Jerdiń «sińlisi» dep te ataıdy, óıtkeni olardyń massalary jáne ólshemderi shamalas. Sholpan óziniń Kúndi aınala qozǵalysyna keri baǵytta jáne Jerge qaraǵanda 243 ese baıaý qozǵalatynymen basqa planetalardan ózgeshelenedi. Jas Merkýrıı men Sholpan óz osterinen 10 saǵat perıodpen aınalǵan bolatyn. Bul planetalardyń deneleri alys dáýirde (matıa) qatyp qalǵandaı áser qaldyrady. Eger Sholpanda magnıt órisi bolsa, ol óte álsiz, onyń polárlyǵy jerdegi sıaqty ǵana. Sholpannyń massasy Jer massasynyń 0,815 bóligin quraıdy, tyǵyzdyǵy 3,24 g/sm3-qa teń. Sholpannyń orbıtasyn dóńgelek deýge bolady, onyń eksentrıstıtiligi 0,0068-ge teń. Sholpan Kún júıesindegi Jerge eń jaqyn planeta, oǵan deıingi qashyqtyq 40-tan 259 mln kılometrge deıin ózgeredi. Sholpan planetasynyń serikteri joq. Atmosferasy, negizinen, kómir qyshqyl gazynan turady jáne tyǵyzdyǵy jerdegiden toqsan ese artyq. Planetanyń betindegi atmosferalyq qysymdy jer betindegi muhıttyń bir kılometr tereńdigindegi qysymymen salystyrýǵa bolady. Planetany únemi tyǵyz bulttar jaýyp turady da, planetada «parnıkti effekt» baıqalady. Kúnniń jaryq sáýleleri qaıta sáýlelenip, jylý sáýlelerin shyǵarady. «Magellan» zondy Sholpanda výlkandar tapty. Olardan bólinetin qos totyqty kúkirt tyǵyz qyzǵylt-sary bult quraıdy. 50-100 km bıiktikte odan kúkirt qyshqyly nemese tuz qyshqyly tamshylarynan turatyn jańbyr jaýýy múmkin. Sholpannyń betinde taýlar, výlkandar (ádettegideı emes, dóńgelek pishindi keledi), ańǵarlar bar. Jalpy alǵanda , bul jer tobyndaǵy planetalar ishindegi eń bir tegisteý planeta.

Jer planetasy. Merkýrıı men Sholpannan keıingi turǵan bizdiń kógildir planeta Jer. Jerdiń gıdrosferasy jylýdy saqtaıdy. Jerdiń ishki qurylysy óte kúrdeli. Qatty planetalar arasynan Jer eń aktıvti bolyp esepteledi. Betki qabaty únemi ózgeristerge ushyrap turady. Jer zalalınnyń teorıasy boıynsha jerdiń suıyq jáne qatty ıadrosy anyqtalady. Jerdiń magnıt órisi óte kúshti. Onyń magnıt osiniń óz kindiginen aınalý osine kólbeýligi 11o, 5o burysh jasaıdy. Jer kókshil kógildir, Aı qyzǵylt sary tústi. Aı Jerge tek bir jaq betimen kórinedi. Aıdyń Jerdi aınalyp shyǵý ýaqyty onyń óz osimen aınalyp shyǵý ýaqytyna teń. Merkýrııdegi tárizdi Aıda da atmosfera joq.

Mars planetasy. «Qyzyl juldyz» planetasy Jerden álde qaıda kishi. Ol, bir jaǵynan, Merkýrıı men Aıdyń arasyndaǵy, ekinshi jaǵynan, Jer men Sholpannyń arasyndaǵy aralyq planeta tárizdi, onyń atmosferasynyń tyǵyzdyǵy Jer atmosferasynyń tyǵyzdyǵynan 10 ese az.  Marstyń atmosferasy Sholpandaǵy tárizdi kómir qyshqyl gazynan turady. Mars planetasynyń eki serigi bar. Olar ólshemderi shaǵyn, shamamen 20 km bolatyn Fobos jáne Deımos.Mars Kún júıesindegi Jerden adam balasynyń onda detilgen jerdegideı tirshilik bar degen úmitpen qarap, erekshe qyzyǵýshylyq týdyrǵan birinshi planeta. HİH ǵasyrda negizgi pikirtalastar men aıtystar týdyrǵan Marstan basqa birde-bir planeta bolǵan emes. Qazirgi kezde Marsta ósimdikter men organıkalyq ómirdiń bar bolýy jóninde talas júrip jatyr. HHİ ǵasyrda bul pikirtalastyń jumbaǵy azaıǵan joq.

Plýton. Endi Jer tobyndaǵy Plýton planetasyn, onyń serigi Harondy qarastyramyz. Bul Kún júıesindegi eń salqyn eń kishkene planeta.  Onyń   dıametri  2260 km, al betiniń ortasha temperatýrasy    –230oS. Ǵalymdar planetada óte sırek azot pen metannan turatyn salqyn atmosfera bar bolar dep jobalaıdy. Plýtonnyń túngi aspanynda Kún tek jaryq juldyz tárizdi kórinedi. Onyń serigi Haron planetadan eki ese kishi. Kún júıesiniń sońǵy planetasy 1930 jyly tabyldy, oǵan áli eshqandaı ǵarysh apparattary ushyp barǵan joq. Sońǵy kezde Plýtondy Kún júıesine kiretin teń quqyqty planeta arasyna jatqyzýǵa bola ma degen pikirtalas ta qyzý júrip jatyr. Al Jerden alynǵan fotosýrettermen onyń qandaı da bir erekshelikterin anyqtaýǵa áli múmkindik bolmaı tur. Plýton men Harondy zertteý dáýiri  áli alda.

Alyp planetalar

Jalpy Alyp planetalar (Iýpıter, Satýrn, Ýran, Neptýn, Plýton) jalpy kólemi men massasynyń óte úlkendigi-men,tyǵyzdyǵynyń tómendigi-men jáne óz osinen aınalý jyldamdyǵynya joǵarylyǵymen sıpattalady. Bulardyń ishinde Plýtonnsh orny erekshe. Bul planeta Kúnnen eń qashyq ornalasqan planeta bolyp sanalady. Ázirge óte nashar zerttelgen. 1978 j. Plýtonnyń serigi bar ekendigi anyqtaldy. Iýpıter, Satýrn, Ýran sekildi alyp planetalardyń serikteri óte kóp. Olar meteorıttik zattardan quralǵan saqınalar túrinde baıqalady. Mysaly, Iýpıter planetasynyń 15_serigi Iýpıtermen birge ózindik planetalar júıesin quraıdy deýge bolady.

Jer — Kún júıesine enetin planetalardyń ishinde ózindik erekshelikterimen aıryqsha ajyratylady: atmosfera, gıdrosfera, bıosfera jáne lıtosfera qabattaryna jikteledi. Jer serigi Aı Jerge jaqyn (384 395 km) bolǵandyqtan, Jerge tartylý jáne ózine tartý kúshine karaı gıdrosfera men lıtosfera qabattarynda tolqý áreketterin týdyrady. Aıdyń kólemi jermen salystyrǵanda 4 ese, al massasy 81 ese kishi. Tyǵyzdyǵy 3,3 g/sm3. Aıdyń óz osinen aınalý jyldamdyǵy Jermen shamalas, sondyqtan da ol Jerden ár ýaqytta da bir jaǵymen ǵana baıqalady. Ózine tartý kúshi Aı betinde Jermen salystyrǵanda 6 ese az. Óıtkeni Aı-da atmosfera qabaty jok.

Aı betinde baıqalatyn beder pishinderi — keń taralǵan jazyq alqaptar (aı teńizderi) men bıik taýly aımaqtar (materıkter) túrinde oryn alǵan; Kún sáýlesiniń áserine jáne meteorıttik bombylaý áreketterine baılanysty úgilý zattary jıi kezdesedi. Sonymen qatar,magmalyq (ásirese výlkandyq) prosester de baıqalady.

Aı qyrtysynyń qalyńdyǵy shamamen 30—65 km.Onyń joǵarǵy bóligi regolıtten (bazaltty qabattyń úgilý zaty) turady. Aıdyń ishki qurylysy jerdiń ishki qurylysy sıaqty mantıa (960 km) jáne ıadro (750 km) qabattarynan turady dep joramaldanady.

Asteroıdtar. Mars jáne Iýpıter orbıtalar aralyǵyndaǵy ishki jáne syrtqy planetalardy bir-birinen bólip turatyn shekarany asterıodtar nemese kishi planetalar beldeýi dep ataıdy. Qazirgi kezdegi belgili asteroıdtar sany 2000-ǵa jýyq. Olardyń ishindegi eń irileri — Serera (767 km), Pallada (489 km), Vesta (386 km), Iýnona (193 km) bolyp sanalady.Asteroıdtardyń jalpy sany 100 myńnan astam, al massalyq salmaǵy jer massasynyń 0,001 bóligindeı ǵana dep esepteledi. Olardyń quramy tasty-temirli, al syrtqy pishini úshkir qyrly bolyp keledi. Qóp ǵalymdardyń pikiri boıynsha olar ǵaryshtyq katastrofa kezinde bólshektengen Qún júıesiniń Faeton atty onynshy planetasynyń qaldyq synyqtarynan quralǵan dep jo-ramaldanady.

Meteorlar — kometanyn, óte usaq synyq bólshekteri bolyp sanalady. Olar ǵarysh áleminde paıda bolyp, óte usaq mıneraldyq zattar túrinde planetaaralyq keńistikten Jerdiń atmosfera qabatyna úlken jyldamyqpen (11—72 km/s) kelip soqtyǵysady da, býǵa aınalyp “aqqan juldyz” sekildi iz qaldyrady. Al meteorıtter asteroıdtardyń synyq bólshekteri dep esepteledi. Olar jer betine jetip qulaıdy, sondyqtan osynyń nátıjesinde krater pishindes orlar men oıyqtar paıda bolady.

Eń iri krater — “Meteordyń” (AQSH, Arızona shtaty) dıametri 1,6 km, al tereńdigi 150 m. Jer betine jetip qulaý kezinde baıqalynǵan meteorıtterdiń jalpy sany (F. Steısıdin. sanaǵy boıynsha) 700-den artyq. Meteorıt-terdiń qulaý kezin dál sýretke túsirý múmkindigi eki-aq ret júzege asyryldy (Cheho-Slovakıa, Prshıbram, 7.IV. 1959 j.; AQSH, Lost-Sıtı, 4.01.1970 j.). Quramyna qaraı meteorıtter úsh topqa bólinedi: 1) temirli meteorıtter (sıderıtter) kópshilik jaǵdaıda temirden (95%) jáne kobált pen nıkel qospalarynan quralady. Olar barlyq tabylǵan meteorıtterdiń 6%-in quraıdy. Temirli meteorıtterdiń quramy Jerdiń ıadro qabatynyń quramymen sáıkes keledi; 2) temirli-tasty meteorıtter (sıderolıtter) birdeı mólsherde kezdesetin temir men sılıkatty mıneraldardyń qospasy deýge bolady. Olar jer betinde sırek kezdesedi (barlyq tabylǵan meteorıtterdiń 2%-i). Olardyń quramy Jerdiń jalpy quramymen uqsas; tasty meteorıtter (evkrıtter) sılıkattardan (olıvın, gıpersten, bronzıt) jáne nıkeldi temir qospalarynan (kamasıt, tenıt) turady. Olar jer qyrtysynda kezdesetin keıbir taý jynystaryna óte jaqyn. Evkrıtter — hondrıtter jáne ahon-drıtter bolyp ekige bólinedi.

Meteorıtterdin shindegi tasty meteorıtter eń kóp taralǵan (barlyq tabylǵan meteorıtterdiń 92%-i) túri bolyp esepteledi. Meteorıtterdiń massasy birneshe gramnan júzdegen tonnaǵa deıin jetedi. Osy ýaqytqa deıin tabylǵan meteorıtterdin, ishindegi eń irisi — Goba (Afrıka, 1920) atty meteorıt bolyp sanalady. Onyń quramy temirli meteorıtke jaqyn, al massasy 60 tonnaǵa jýyq. Odan keıingi orynda Keıp-Iork (Grenlandıa) —33,2 t. TMD terıtorıasynan tabylǵan en, iri meteorıtter: Bogýslavka (1916) —257 kg, Sıhote —Alın (1947) — 130 kg.

Kometalar — aspan áleminde uzynsha sozylǵan, quramy jaǵynan alyp planetalardyń atmosferalyq quramyna jaqyn ǵaryshtyq deneler. Olar elıpstik orbıta boıymen Kúnge jaqyn aralyqty jáne odan ary Plýton orbıtasyn basyp ótip, Kúnnen birtindep qashyqtaı beredi. Kometalar ystyq deneler emes. Olardyń jaryq shyǵarýy Qún sáýlesine baılanysty. Qazirgi kezde bizge 1000-ǵa jýyq kometalar belgili boldy. Olar óz orbıtalarynan aýytqyp ketken jaǵdaıda, basqa planetalarmen soqtyǵysyp qalýy da múmkin. Mundaı jaǵdaıda iri oıyqtar men kraterlar paıda bolady. Sońǵy kezde ǵalymdar Sibir terıtorıasynda (1908 j.) baıqalǵan belgili Týngýsk meteorıtiniń jaratylysyn shaǵyn (5 mln. t) kometanyń Jermen soqtyǵysý áreketterimen baılanysty dep túsindiredi. Bul meteorıt kometanyń ıadrosy nemese onyn, synyqtary bolýy múmkin, biraq osy ýaqytqa deıin meteorıt synyqtary tabylǵan emes.

Planetalar týraly qyzyqty málimetter

1. Eger Satýrn ǵalamsharyn óte úlken bir sýǵa salsa, ol júzip júrer edi. Sebebi, onyń tyǵyzdyǵy sýdyń tyǵyzdyǵynan az.
2. Neıtrondy juldyz materıalynan jasalǵan sháı qasyqtyń salmaǵy jer betinde 112 mıllıon tonnany quraıdy eken.
3. Eger siz jaryqtyń jyldamdyǵymen usha alsańyz (sekýndyna 300 000 shaqyrym), onda bizdiń galaktıkany aınalyp shyǵý úshin sizge 100 000 jyl qajet bolar edi.
4. Orıon shoqjuldyzynyń sol jaǵynda ornalasqan Betelgeıze atty jaryq juldyzdy Kúnniń ornyna qoısa, ol Jerdi, Marsty jáne Iýpıterdi jutyp keter edi. Onyń dıametri Kúnnen 1000 ese úlken. Ǵalymdardyń boljamynsha, ol 2-3 myń jyldan keıin jarylýy tıis. Eki aıǵa sozylatyn qýatty jarylys kezinde Betelgeızeniń jaryqtyǵy Kúndikinen 1 050 ese asyp túsip, Jer betinen ony eshbir quralsyz-aq kórýge bolady eken.
5. Siz Andromeda galaktıkasyna kóz salǵanda (bizden ara-qashyqtyǵy – 2,3 mıllıon jaryq jylyna teń), onyń bizge 2,3 mıllıon jyl boıy júrip kelgen jaryǵyn kóresiz. Iaǵnı, sizdiń kórip turǵanyńyz, ol galaktıkanyń 2,3 mıllıon jyl burynǵy kórinisi.
6. Jaryq Kúnnen bizge deıin 8 mınýt júrip keledi, ıaǵnı bizdiń dál qazir kórip turǵan Kúnimiz – osydan 8 mınýt burynǵy Kún. Eger ol 4 mınýt buryn jarylyp ketken bolsa, biz ony bilmes edik.
7. Iýpıterdiń salmaǵy Kún júıesindegi barlyq ǵalamsharlardyń salmaǵyn qosqandaǵydan kóp.
8. Eger Kúndi bir núkteniń kólemindeı etip kishireıtse, eń jaqyn jerdegi juldyz odan 16 shaqyrym qashyqtyqta bolar edi.
9. Jerdiń tartylys kúshi adamnyń omyrtqasyn basyp, syǵyp turady, sondyqtan ǵaryshqa ushqan ǵaryshkerdiń boıy shamamen 5,08 sm-ge uzarady.
10. Ekvatorda sizdiń salmaǵyńyz polústerge qaraǵanda 3 paıyzǵa aýyr bolady.
11. Jer orbıtasynda ǵarysh salasynyń damýyna baılanysty túrli qaldyq temirler ushyp júrgen kórinedi. Mamandardyń esepteýinshe, salmaǵy birneshe gramnan 15 tonnaǵa deıingi 370 000-nan astam zattar saǵatyna 9,8 myń shaqyrym jyldamdyqpen Jerdi aınalyp ushýda. Sonymen birge, olar keıde bir-birimen soqtyǵysyp, kishkene bólshekterge shashyrap ketip jatyr.
12. Kúnniń salmaǵy búkil Kún júıesi deneleriniń salmaǵynyń 99,86 paıyzyn quraıdy. Qalǵan 0,14 paıyzy ǵalamsharlar men asteroıdtarǵa tıesili.
13. Ǵarysh keńistiginde jańa juldyzdyń jarylýy (tutanýy) kezinde ol óte ǵalamat kólemde energıa bóledi eken. Onyń alǵashqy 10 sekýnd ishinde bólgen energıasy Kúnniń 10 mıllıard jyl ishinde bólgen energıasynan kóp bolady.
14. Sholpan – Kúndi saǵat júrisine qarama-qarsy baǵytta aınalatyn jalǵyz ǵalamshar. Buǵan birneshe joramal bar. Sonyń biri, ǵalymdardyń pikirinshe, buryn Sholpannyń betine iri asteroıdtar soqtyǵysyp, ony keıin qaraı aınaldyryp jibergen.
15. 1957 jyldan beri («Spýtnık-1» jasandy jer serigi ushyrylǵannan keıin) adamzat balasy jer orbıtasyna qanshama jasandy jer serikterin ushyrdy. Tek sonyń bireýi ǵana Tıtanıktiń taǵdyryn qaıtalady. 1993 jyly Eýropa Ǵarysh Agenttigine tesili «Olımp» jer serigi asteroıdpen soqtyǵysyp, joıyldy.
16. Joǵaryda aıtylǵan Andromeda galaktıkasy – bizge eń jaqyn galaktıka. Osy eki galaktıka bir-birine qarsy óte qatty jyldamdyqpen jyljyp keledi eken. Andromedanyń jyldamdyǵy – sekýndyna 300 shaqyrym, bizdiń Qus joly galaktıkamyzdyń jyldamdyǵy – sekýndyna 552 shaqyrym. Ǵalymdardyń pikirinshe, eki galaktıka 2,5-3 mıllıard jyldan keıin bir-birimen soqtyǵysýy múmkin.
17. Adam balasy ashyq ǵarysh keńistiginde skafandrsyz 90 sekýnd qana shydaı alady, eger tek ókpesindegi barlyq aýany shyǵarsa ǵana. Al eger ókpede kishkene ǵana aýa qalsa, ol birden kópirship úlkeıe bastaıdy eken. Eger ol qanǵa ótip ketse, adam birden óledi. Al adam ǵarysh keńistigine shyqqanda, ókpesi aýaǵa toly bolsa, onda ókpesin jaryp jiberedi.
18. Jerdiń salmaǵy turaqty emes. Ǵalymdardyń anyqtaýynsha, jyl saıyn Jer ózine 40 160 tonna salmaq qosyp, 96 600 tonnasynan aıyrylady. Iaǵnı, sonda Jer jylyna shamamen 56,5 tonnaǵa jeńildep keledi.

---