InfoHub Logo

Kınopovest

Qara joldyń shalshyq sýy men balshyǵy shashyraǵan jolaýshylar avtobýsy aýdandyq shaǵyn qalanyń ortalyq alańyna shyǵa keldi de, zýlap ótip eki qabatty úlken dúkenniń aldyna kep toqtaı qaldy. Avtobýstan japyrlaı túsken jolaýshylar sol juptaryn jazbaǵan kúılerimen topyrlaı basyp dúkenge qaraı bettedi. Bular qalaǵa bazar aralaı kelgen osy tóńirektegi derevná turǵyndary edi. Áıelderdiń ústerine kıgenderi negizinen púlish keýdesheler men bolonıalar da, erkekterdiń kópshiliginiń aıaqtarynda etik pen jyly botınkalar.

Dúken ishine kire bere árqaısysy ózi qalaǵan bólimderge qaraı ekiden-úshten tarap-tarap ketti.

Túkpir shettegi televızor, radıolalar satylatyn bólimde jańa kelgen plasınka oınalýda. «Los-Alomas» ansambliniń oryndaýynda uıytqyǵan bı áýeni. Osy áýenniń yrǵaǵyna qaraı búkil dúken ishindegi satýshy qyzdar teńsele bılep tur. Plasınka oınalyp bitken kezde satýshy qyzdardyń biri kelip ony basynan bastap qaıta qoıady, dúken ishin uıytqyǵan bı yrǵaǵy qaıta keýleıdi.

Álginde avtobýstan kep túsken jolaýshylardyń ishinen bólinip shyqqan egde jastaǵy eki áıel Evdokıa Fılıppovna men Efrosıná Tıhomırovna erkekterdiń jeıdesi satylatyn bólimniń aldyna kep toqtaǵan.

— Neılon jeıde bar ma? — dep suraǵan Evdokıa.

— Bar, — dedi satýshy qyz.

— Kórsetshi, káne?

— Qaı razmeri kerek edi?

— Qandaı razmerleri bar sonda?

— Barlyq razmer bar, — dedi satýshy qyz qolymen nusqap kórsetip. — Tek bári de ózimizdiń elde tigilgen.

— Nemene, sonda ózimizdiń tikkenimiz nashar ma? — degen Evdokıa.

Satýshy qyz oǵan bastan-aıaq súzile qarap ótti de, onyń bul suraǵyna jaýap berýdi laıyqsyz kórgendeı myrs etip kúldi de qoıdy.

— Óz elimizdiń tikkenin-aq ákel, — dedi Evdokıa.

— Qaı razmeri kerek edi? — dep satýshy qyz qaıtalaı surady.

Evdokıa men Efrosıná suraqty keskinmen bir-birine qaraǵan.

— Seniń Vaskań kishirek adam bolatyn, — dep qoıdy Efrosıná.

— Onda bylaı bolsyn, — dep Evdokıa dúken ishin aralap júrgen erkekterge jaǵalaı kóz salǵan. Biraq izdegendeı adamy kórine qoımady. Shetterinen soqtaldaı-soqtaldaı ylǵı bir boıshań iri jigitter júrgen. Amaly taýsylǵandaı bolǵan Evdokıa endi satýshy qyzǵa jalbaryna sóılegen. — Bizge birdeńe dep óziń aqyl-keńes bershi, syılyqqa alaıyq dep ek.

— Syılyq jasaýǵa osy kúngi neılon moda emes. Muny negizinen kúndelikti jumysqa kıýge alady, — dedi satýshy qyz nemquraıly.

— E, ol da jumys isteıdi, — degen Evdokıa.

— Boıy qandaı sonda onyń, semiz be, aryq pa? — dep satýshy qyz qıtyǵa bastaǵan.

Eki áıel taǵy da bir-birine qarady. Dál osy kezde bular turǵan tusqa aryqtaý bir erkek kele qalǵan.

— Mine, mine, dál osyndaı, — dedi qýanyp ketken Evdokıa sony kórsetip.

— Asyp ketkende otyz toǵyzynshy razmer, — dedi satýshy qyz kesip-piship sóılep, sóıtti de oraýly jeıdeni aldaryna tastaı saldy, — Aqshany kasaǵa tóleńiz. On segiz som.

— Túý, Moskvaǵa baryp qaıtý joly budan arzan shyǵar, — dedi Evdokıa kúrsinip. — Osyny munaıdan jasaıdy demeýshi me edi, al munaı degeniń bizde jeterlik emes pe...

Saýdalaryn jasap bolǵan soń eki áıel tamaqtanyp alýdy oılastyrǵan. Osy dúkenniń ishinde túregep turyp tamaq ishetin, betin mármár taspen japqan birneshe bıik stoldar qoıylǵan kafeterıı bar eken. Ekeýi osy araǵa kep bir-bir stakannan sút qatylǵan kofe men jumsaq nan alyp, stoldardyń birine kep jaıǵasty.

— Sóıtip, baryp qaıtýǵa bel baıladyń ba? — dep suraǵan Efrosıná.

— Baryp qaıtam, — dedi Evdokıa, onan soń kóńildegi dyǵyn jasyra almaı: — Álgi satýshy qyz neılon jeıde modada emes dedi me?! On da muny nege satady? Ózi osynsha qymbat... Aldyńǵy jyly meniń úıime aýdandyq fınans bóliminiń bir adamy páterge turǵanda, ylǵı osy neılon jeıdeni-aq kıetin. Ózi oqyǵan, mádenıetti adam edi ǵoı. Keshkisin jumystan qaıtysymen jaǵasyn sabynmen súıkep-súıkep sýmen shaıqaı salatyn, erteńgisin kıgeninde tipti útikteýdiń keregi joq, jaǵasy appaq bop jańa alǵandaı bop turýshy edi...

Efrosıná bolsa onyń neılon jeıde jaıyndaǵy sózderine esh mán berer emes, estimegen adamsha jaýapsyz qaldyrdy. Tek sálden keıin óz oıyndaǵy suraǵyn aıtty.

— Balańnyń aqsha salyp júrgeni ras pa? Joq, álde jaı jurtqa aıta salǵan sóziń be?

— Ras, júz som salypty. Pochtadaǵylardyń bári biledi.

— Ol jaqta uzaq bolasyń ba?

— Bara kórem ǵoı. Sen meniń taýyqtaryma kóz qyryńdy sala júr. Eger kóbirek jatyp qalǵandaı bolsam, saǵan dereý habarlap jazyp jiberem ǵoı.

— Baqytyń ashylaıyn dedi ǵoı, baıǵus.

— Rasynda da solaı. Tek kúpirlik bolmasa eken de, — dedi Evdokıa kózi jasaýraı kúlip.

Evdokıa Moskva aeroportynda samoletke otyrýǵa bettegen jolaýshylardyń ishinde keledi. Basqalarmen birge trappen kóterilip ol da ishke endi de stúardessaǵa bıletin kórsetip, sol nusqaǵan orynǵa baryp otyrdy.

Onyń orny ortadaǵy kreslo eken, eki jaǵynda eki erkek otyr, ılúmınator jaqta asa uqyppen jańa modaly kostúm kıgen, egde tartsa da jasań kóringen taramystaý adam da, bergi jaǵynda denesi tolysyp, shashy suıylyp túse bastaǵan jýan adam.

Arǵy shettegi taramystanǵan adamǵa Evdokıanyń qylyǵy kirgennen-aq unamaǵan. Óıtkeni, ol qaıta-qaıta moınyn sozyp ılúmınatorǵa úńilip, syrttaǵy qubylystyń birde-birin qalt jibermeıin degendeı ary qaraı eńkeıe bergen, — áne, samolet jaılap qozǵalyp ushatyn tusqa qaraı jyljı bastady.

Taramys aryq, aıtpaı-aq uǵar degen oımen bir jaq ıyǵyn basa otyrǵan Evdokıaǵa birneshe ret tiksine qaraǵan, biraq Evdokıa onyń nege búıtip shytynap otyrǵanyn uǵa qoımady. Aqyry búıtip otyryp mánisi bolmasyn sezgen taramys aryq ornynan ózi kóterilip:

— Siz meniń ornyma aýysyp otyryńyz, — degen.

— Jaqsylyǵyńa kóp rahmet, — dep Evdokıa da ornynan turǵan. Tar aralyqta oryn aýystyryp otyrýdyń ábigerimen bop turǵanda, reprodýktordan stúardessanyń temirdeı daýsy estildi.

— Oryndaryńyzdan turmaýlaryńyzdy ótinem. Belbeýdi baılańyzdar!

Evdokıa sasqanynan óz ornyna qaıta otyra qalǵan.

— Aýysyp otyryńyz, — dep taramys aryq áli óz ornyn nusqap tur eken.

— Turýǵa bolmaıdy dedi ǵoı...

— Eshteńe etpeıdi. Turyńyz.

— Oryndaryńyzǵa otyryp, belbeýdi baılaýlaryńyzdy ótinem, — dep reprodýktordan taqyldaǵan daýys qaıta estilgen. Taramys aryq sonda da qaıtyp otyrar emes, aqyry Evdokıa batyldana turdy. Sasyp-salbyrap ılúmınator jaqtaǵy kresloǵa ázer dep aýysyp otyrdy da, dál osy orynda burynnan otyrǵan adamnyń keıipinde tastaı bop qata qaldy.

Taramys aryq ta ortaǵa jaıǵasa otyryp, belbeýdi baılandy.

— Qoryqpaıdy ekensiń, — dedi oǵan Evdokıa.

— Kimnen? — degen taramys tańyrqap.

— Analardan... — dep Evdokıa reprodýktor jaqty meńzegen.

— Qoryqpaımyn, — dedi taramys.

— Olarmen baılanyspaǵannyń ózi jaqsy, — dep qoıdy Evdokıa. — Bir ret bizdi toǵyzynshy fermadan ústi adam otyrýǵa jabdyqtalmaǵan mashınaǵa otyrǵyzyp alyp qaıtqan shoferimiz birde-biriń bastaryńdy kóterýshi bolmańdar dep eskertip qoıdy. Bylaı shyǵa bere áıelderdiń biri tushtańdap basyn qyltyńdatyp syrtqa qaraǵan. Sol úshin bárimizdi orta jolda mashınadan túsirip ketti. Árıne, olardy da túsinýge bolady. Qolǵa túsip qalsa pravosyn tesedi de jiberedi. Al ózi bizdiń kolhozǵa kómekke kelgen mashına bolsa... Men ózim kolhozdanmyn...

— Bilip otyrmyn, — dedi jýrnal qarap otyrǵan taramys aryq basyn kótermesten.

— Al óziń qaıdan bolasyń? — dep suraǵan odan Evdokıa.

— Men Aýyr mashına jasaý ǵylymı-zertteý ınstıtýtynanmyn, — dedi taramys.

— Joǵarǵy bilimdi ekensiń ǵoı onda?

— Iá, — dep taramys jýrnaldan basyn kóterdi. — Ǵylym doktorymyn.

— Aq halat kıip júrgen saǵan jarasatyn bolar, — dedi Evdokıa oǵan synaı qarap. — Ózi jasyń neshede, sonda?

— Ony nege suradyńyz? — dep taramys jýrnalyn tastaı bere buǵan tikteı kóz salǵan. — Kúıeýge shyǵaıyn dep pe edińiz?

Evdokıa múlde tosylyp, qysylyp qaldy.

— Joǵa, jáı suraǵanym da. Eger jasyńdy aıtýǵa bolmaıtyn bolsa, aıtpaı-aq qoı.

— Aıtaıyn... Bıyl elý beske toldym.

— Al kerek bolsa, — dedi Evdokıa qaıran qala tańyrqap. — Osynsha jap-jas kórinesiń, qalaı saqtalǵansyń? Jumys istemegensiń be sonda?

— İstegem, — dep qıtyqqan taramys jýrnalyn kóterip qaıta úńilip ketti.

— Seniń qurbylastaryń soǵysqa qatysty...

— Men de soǵysta boldym, — dedi taramys tistene sóılep.

— Al sen neshedesiń? — dep Evdokıa endi jýanǵa qaraǵan.

— Jıyrma segizdemin, — dedi anaý.

— Mássaǵan, — dedi Evdokıa abdyrap. — Al óziń tipti dáýsiń ǵoı... Meniń de balam bar, qazir otyz beste.

— Ol qandaı? Men sıaqty dáý me?

— Bilmeımin, — dedi Evdokıa oıly kúıge aýysyp. — Óz balamdy ózim kórgen emespin...

Samolet kólkigen qalyń aq bulttyń ústinde ushyp barady. Jolaýshylar tamaqtanyp otyr. Jýan jigit taýyqtyń bóksesin bólek-bólek etip borshalap op-ońaı týrap alǵan, al Evdokıa bolsa álde pyshaǵy túskir ótpeı me, álde podnosynyń turǵan orny ornyqsyz ba, áıteýir, tamaǵyn durystap jeı almaı áýrege túsken. Onan kóz qıyǵyn salyp qasyndaǵy taramys aryqqa qarap edi, anaý pyshaǵy men shanyshqysyn bylaı qoıyp, taýyq etin asyqpaı qolymen aıyryp jep otyr eken, endi Evdokıa da sonan kórgenin isteı bastady.

Tamaqtan keıin eki erkek Evdokıadan ruqsat surap, burqyratyp temeki tartýǵa kiristi. Taramys aryq bul kezde Evdokıaǵa burtıýyn qoıyp, oǵan ishteı bir keshirimmen qarap otyrǵan. Álden ýaqytta:

— Balańyzdan qalaı aıyrylyp qap júrsiz, osy ýaqytqa deıin kórmeıtindeı? — dep surady.

Evdokıa esh báldengen joq. Bar áńgimesin bastan-aıaq tiliniń jetkeninshe búkpelemeı aıtyp shyqty.

— Soǵystyń lańy da... Nemister órt qaptatyp taıap qalǵan kez bolatyn. Kolhoz bastyǵyna: birde-bir mal jaý qolynda qalýshy bolmasyn, áıtpese basyńmen jaýap beresiń degen buıryq kelipti. Biz maldardy tegis qýyp otyryp stansıaǵa aparǵanbyz, ol jerde qabyldamady, kidirtpesten kelesi stansıaǵa aıdap ákettik. Kishkentaı Serejamdy sińlimniń qolyna tastap ketkem. Osy kezde nemister jetse kerek, al sińlim ózi partıa múshesi, ári ozattardyń biri bolatyn, óziniń qyzy men Serejamdy alyp evakýasıaǵa ketip otyrypty. Sodan sýǵa batqandaı iz-túzsiz joǵaldy. Jolda olar otyrǵan eshelondy bombalapty dep estidim...

— Buryn izdemep pe edińiz balańyzdy?

— İzdedim ǵoı. Taba almadym. Endi úısiz-kúısizder azaıdy-aý, mılısıanyń da arqa-basy keńidi-aý degen kezde, basqalardyń izdegenderi tabylyp jatyr ǵoı, dep taǵy da jazǵam... Taýyp berdi. Bir-birimizge sýretterimizdi saldyq. Minekeı, — dep Evdokıa tós qaltasynan uqyptap oralǵan sýretti shyǵardy. Sýrette jasy on ekiler shamasyndaǵy moıny qylqıǵan aryq bala tur. — Tek maǵan bala kezinde túsken sýretin jiberipti. Eger shyn meniń anam bolsa áýeli osy sýretimnen tanyr degeni bolý kerek. Al qazir ol eńgezerdeı azamat qoı. Qalaı tanımyn, tipti bilmeımin. — Evdokıa kenet irkilgen jasty bildirgisi kelmegendeı kózin jypylyqtata bastady. — Ózine arnap jeıde satyp alyp em. Al eger myna sen sıaqty dáý bolsa ǵoı, — dep jýanǵa qaraǵan. — Onda múlde syımaı qalatyn boldy.

— Men sıaqty dáýler kóp emes, — dedi jýan jigit ony jubata sóılep.

— Iá, qýanysh ta bolsa aýyr eken, — dep qoıdy taramys aryq.

Samolet Almaty aeroportyna kep qonǵan. Trap ákelinip, jolaýshylar syrtqa shyǵa bastady.

Evdokıa da solardyń ishinde. Aerovokzal qorshaýynyń syrtynda turǵan kóptegen qarsy alýshylarǵa kózi túsken. Bári de osy jaqqa qarap júzderi jaırańdap, qoldaryndaǵy gúlderin bulǵaıdy. Evdokıa da kúlimsireı qarap, qolyn bulǵap qoıdy.

Kók tústi aeroflot formasyn kıgen qyz temir sharbaqty esikti ashyp, jolaýshylar syrtqa qaraı shyqqan. Jýan jigitti bir ap-aryq áıel júgirip kep asyla qushaqtady. Basqa jolaýshylardy qushaqtap súıip qarsy alýshylar yǵy-jyǵy. Taramys aryqty da eki adam qarsy alypty. Tek Evdokıany ǵana qarsy alǵan jan bolmady.

— Keshirińizder, — dedi taramys aryq ózin qarsy alǵan ekeýge. — Men anaý kisige jón kórsetip jiberýim kerek... — Sóıtti de ózi Evdokıanyń qasyna keldi. — Qamyqpańyz, balańyzdy qazir tabamyz, — dep jubata sóıledi. Alaıda kóńiline syımaı turǵan kirbińdi de jasyra almady. — Árıne, qarsy alýdy durystap uıymdastyrýlaryna bolatyn edi ǵoı...

Osy mezette reprodýktordan sambyrlaǵan ashshy daýys estilgen.

— Fılıppova Evdokıa Fılıppovna, sizdi balańyz aerovokzaldan shyǵa beris esikte kútip tur. Qaıtalaımyn...

— Maǵan aıtqan sıaqty ma mynany, — dedi degbirsizdengen Evdokıa. — Ol shyǵatyn esigi qaı jaqta?

— Júrińiz, men sizdi ertip aparaıyn, — dedi taramys aryq.

Bular aerovokzaldy qaq jaryp ótip, shyǵar esikke taıaǵan.

Dál shyǵa beriste Evdokıa:

— Sál kishkene aıaldaıyqshy, — dep ótingen. — Júregim ornyqsyn, — ózi kidiristep biraz turdy da, júregi ornyqqandaı bolǵan soń, shyǵýǵa bettedi.

Esiktiń shyǵa berisindegi baspaldaqtarda gúl ustaǵan kóp adamdar tur eken, orysy da, qazaǵy da bar, bári aralas. Evdokıa olardyń bárin tez ǵana bir sholyp qarap ótti de, ózine kúlimsireı qarap turǵan alasa boıly, aryqtaý sary jigitke qaraı júrdi, biraq qarsy aldynan uzyn boıly, keń ıyqty basqa bir jigit kes-kestep shyǵa berdi. Evdokıa oǵan jalt qaraǵan, ekeýiniń kózderi bir-birimen ushyrasqan sátte, ana júregi dir ete túsip, ózinen týǵan, ózinen nár alǵan janardy qaltqysyz tanydy, ýaqyt jep solǵany bolmasa, bir kezde óziniń janary da dál osyndaı bolatyn.

Ana men bala qushaǵy aıqasqan... tilshiler jan-jaqtan fotoaparattaryn syrtyldatyp sýretke túsirip ap jatyr.

Aınala turǵan áıelderdiń kózderinde jas móldireıdi. Evdokıa ózi de jylap tur. Samoletpen birge kelgen taramys aryq kózi jypylyqtap jasaýrap bir shetke yǵysa berdi, onan soń ózin-ózi tez jónge keltirip anadaı jerde álgindegi qarsy alýshylar ázirlep turǵan «Volgaǵa» qaraı tez-tez basyp júrip ketti.

Evdokıaǵa endi qarsy alýshylar birinen keıin biri kep sálemdesip jatyr. Sergeı olardy tanystyryp tur:

— Eń úlken baýyrym, — degen.

— Aıtash, — dep jasy qyryq bester shamasyndaǵy eńgezerdeı qara qazaq sálemdesti.

Sergeı basqa da birneshe adamdardyń atyn atap tanystyrǵan, biraq Evdokıa qazaq attarynyń birde-birin esine saqtaı almaı dal boldy. Chemodanyn alý kerek ekendigi esine túsip, balasyna bırkasyn usynǵan. Sergeı ony jastaý bir jigitke tapsyryp qazaqsha sóılep tur.

— Sen baryp myna kisiniń zattaryn alyp kel!

Anaý tez basyp aerovokzalǵa kirip ketti.

— Meniń chemodanymdy taba alar ma eken ol. Ózim baryp alsam qaıtedi, — degen Evdokıa mazasyzdanyp.

— Qyńq demeńiz. Bárin de jóndestiremiz, — dedi Aıtash onyń kóńilin ornyna túsirer nyq únmen. Evdokıanyń baıqaǵany: basqalardyń bárine kúńk etip qana bir aýyz til qatyp, aıtqanyn istetip, bárine bas bolyp qalt jibermeı turǵan osynaý eńgezerdeı qara qazaq, sirá, ózi úlken bir bastyq bolar dep túıdi: boıy da uzyn, qarny da úlken, basyna kıgeni shlápa. Sondyqtan endi ózi de osy Aıtashqa jýyqtaý turyp, osynyń aıtqandaryna qulaq túrýdi jón kórdi.

Sálden soń Aıtash bastap bári mashınalarǵa qaraı júrdi. Bulardyń mashınalary: eki «Volga», «Jıgýlı» jáne «Moskvıch» eken.

Evdokıany birinshi «Volgaǵa» aldyńǵy orynǵa otyrǵyzǵan, artqy orynǵa Sergeı men Aıtash jaıǵasty. Taǵy bir adam otyrǵaly esikti ashty da, Aıtashtyń bir ózi eki adamnyń ornyn alyp otyrǵanyn kórip, keıingi mashınaǵa ketti.

Osy «Volga» bastaǵan mashınalar legi aerovokzal aldynan tizile shyǵyp, keń prospektige túsken. Evdokıa tóńirekke tańyrqaı qaraıdy. Artta otyrǵan uly men Aıtash qazaqsha sóılesip keledi.

— Samolet eki saǵattaı keshikti me? — deıdi Aıtash júrer joldaryn oısha esepteı otyryp.

— Iá. Aýyldaǵylar áne, kep qaldy, mine, kep qaldy dep qyzý ábigerge túsip jatyr ǵoı. Keshikkenimizge ásirese apam qatty mazasyzdanatyn boldy. Sońǵy kezderi ózi bir túrli túri bozaryp aýyrǵan adamdaı júdep barady, — degen Sergeı.

— E, qaıter deısiń. Sabasyna túse kele qoıady ǵoı. Sheshemizdiń minezin bilmeýshi me eń, renjise bir kúnniń ishinde jadap-júdep qalatyn da, kóńili ornyna tússe bir kúnniń ishinde shalqyp shyǵa keletin, — osy sát ózderiniń sózine qulaq túre, keıin qaraı sál buryla otyrǵan Evdokıaǵa kózi túsip ketken edi, qatty qysylyp qaldy. — Izvınıte, Evdokıa Fılıppovna, — dedi Kýlagına deıin kúreńite qyzaryp. — My govorım reıs zaderjalsá, my prıedem pozje, chem predpolagalı, mat býdet bespokoıtsá...

— A kak ona... mat-to? — dep suraǵan Evdokıa ózi de qyzaryp ketti de, ulyna qaraı buryldy.

— Ona jdet vas, — dep jaýap qatty Sergeı.

Bul kezde aýylda qonaqty qarsy alýdyń ázirlikteri jasalyp jatty. Úlken, keń aýlanyń tórindegi eńseli úıge tóńirektegi basqa úılerden stoldar, oryndyqtardy tasyp zyr júgirgen eresek balalar men qyzdar, jas áıelder.

Úıden shyǵa beris sol jaq túkpirde qazan-oshaqtar ornyqqan lapas. Qalıshanyń kelinderi men kórshi-qolańnyń jas áıelderi bir qazanǵa bylqytyp et asyp jatyr da, ekinshi kishirek qazanǵa baýyrsaq pisirip júr. Sál shetkerirek úsh samaýryn býy burqyldap demige qaınap tur. Bir jas kelinshek olardyń úsheýine de ústelep taǵy da sý quıyp, ottyqtyra kómir salyp ketedi.

Aýla ishi toly bala, kele jatqan qonaqtyń saltanatyna osylar erekshe qýanyshty sıaqty. Ystyq baýyrsaqtan ýystap ilip áketip, qarbyta asaıdy, máz-meıram bop, syqylyqtaı kúlisip oınaq salady, biri átkenshek tepse, biri jipten sekiredi, al sál eresekteri ekige jarylyp dop qýyp júr. Doptary keıde qazanǵa túsip kete jazdasa, keıde shelekte turǵan sýǵa túsip kete jazdaıdy. Áıelderdiń: «Óı, aýlaq oınasańdarshy» — dep zilsiz urysqandary bolmasa, shúılige kep qýǵyshtap júrgen eshqaısysy joq.

Sergeıdiń áıeli Sálıma ekinshi ret, álde úshinshi ret taza kıimder alyp shyǵyp eki ulynyń bylǵanǵan kıimderin aýystyryp kıgizdi.

— Balapandarym-aý, eń bolmasa bir saǵattaı ústerińdi bylǵamaı oınasańdarshy, áıtpese ájeleriń kelgende kir-kir túrlerińdi kórip shoshyp ketedi ǵoı, — dep qoıady Sálıma.

Úıden Qalısha shyqty. Bul — jasy jetpiske taıap qalǵan, keskin-kelbeti qartaısa da kesektigimen kórikti, minezi de túrine saı kesek adam. Biraq dál qazirgi kúıi onyń qatty tolqý, abyrjý ústinde ekenin tanytady. Ózi syr bermeımin degenimen daýsy jaryqshaqtanyp dirildeı shyǵady.

— Kórinbeı me? — dep suraǵan ol úı tóbesinde qaraýylda turǵan nemeresi Sapardan.

— Kórinbeıdi, — dedi Sapar.

— Ne bop qaldy eken, munsha keshigetindeı? Álde shesheńmin degeni basqa bóten bir áıel bop shyǵyp, sonyń álegimen ábiger bop júr me eken bári de?! Ondaı da bolady ǵoı, — degen Qalısha ózin-ózi jubatqandaı.

— Áı, áje-aı, nege búıtip kúdiktene beresiz. Jazǵan hatynda da, telegrammasynda da bizdiń Sergeıdiń sheshesi ekenin ap-anyq etip aıtqan ǵoı, — deıdi Sapar.

Sapar — Qalıshanyń nemereleriniń úlkeni, jasy on altylar shamasynda, ózi ájesiniń baýyrynda ósken, erkeligi basylmaǵan, sholjańdyǵy bar jasóspirim bozbala. Ájesine basqalardan góri óktemdeý sóıleıdi.

— Sergeıdiń sheshesi deıdi ǵoı,. áı boqmuryn, sen de bilgishsine qaldyń-aý, á! — dep tistene sóılegen Qalısha, nemeresiniń sózine ókpelegendeı úıge qaıta ketedi.

Úı ishinde kóziniń jasyn irke almaı ózinen ózi kúńkildeı sóılep júr: «Ádire qalǵyr, er jetip, azamat bolǵan balaǵa dap-daıyn sheshe bola qalýyn»... — Eski kebeje sandyqty kóp ashyp, ishin aqtarystyra bastaıdy. Kishkene balanyń bir syńar kishkentaı báteńkesin jáne sarǵaıǵan bir sýretti taýyp alady. Bul — samolet ústinde Evdokıa kórsetetin bala sýretiniń túp nusqasy edi. — «Áı, Serke, Serke, qalaı ǵana kózim qıyp men seni bóten bir áıelge jetektetip jiberem... Sonyń saǵan tipti esh týystyǵy da joq shyǵar, á?! İzdep tapsa baıaǵydan beri qaıda júrdi ol?»

Sýretke qarap otyrǵan Qalıshanyń kózi jasqa tolǵan. Erte kóktemniń bulyńǵyr, syzdy, sýyq kúnderiniń biri. Aspanda tutasqan kúńgirt bult, álde qar, álde jańbyr jaýar túri bar. Aınala tegis jartylaı erip, jartylaı qatqaqtanǵan muzdaq dala. Jasy otyz bes-qyryqtar shamasyndaǵy, ashań óńdi, soǵan qaramastan qajyr qaıraty syrtqa tepken Qalısha úlken arqa tobylǵy arqalap keledi. Qaljyrasa da, alǵa qaraı qaısarlana adymdap, tistene túsedi. Onyń sońyn ala jasóspirim Aıtash keledi, onyń arqasynda da tobylǵy, al sonaý keıinde artta, arqalarynda shaǵyn-shaǵyn ǵana býǵan tobylǵylary bar, múldem jas Leonıd pen Baıtas qalt-qult kórinedi. Ekeýi de ábden tıtyqtap sharshaǵan, qaryndary ash.

Qalısha tobylǵysyn jerge qoıyp, eki kishkene qasyna jetkenshe kútip otyrady. Aıtash bolsa alǵa jyljyp ketip barady. Mine, Leonıd pen Baıtas ta jetken tobylǵylaryn tastaı bere ekeýi de sonyń ústine gúrs-gúrs otyra ketti. Qalısha qoınyna tyqqan bir japyraq nandy alyp ekeýine bólip berdi de, olardyń ashqaraqtana jegenderine kúledi.

— Aıttym ekeýińe de úıde otyryńdar dep, boı bermeı ergen ózderiń, endi shydańdar,-kenet Qalıshanyń kózi eki balanyń sharyqtarynan jylt-jylt etken barmaqtaryna túsken. Ne isterin bilmeı jan-jaǵyna qaraıdy, eń bolmasa, sharyqtardyń tesikterine tyǵa salatyn seleý shóp te joq eken. Aqyry Qalısha eski kóıleginiń keń etegin dar etkizip aıyryp aldy da, tórtke bólip ekeýine shulǵaý jasap beredi. Ózi kóıleginiń sholtıyp qalǵan etegin shalbarǵa yshqyrlanyp alady.

— Qazir úıge jetisimen peshti órtep jaǵyp, qyzdyrynamyz áli, — dep qoıady ózi eki balany kezek baýyryna qysyp...

Syrttan óziniń atyn atap shaqyrǵan ashshy daýys ony selk etkizdi, oı dúnıesinen bólip jiberedi. Shaqyryp turǵan Sálımanyń ákesi — Esbergen shal edi:

— Qalısha!.. Ýa, Qalısha, qaıdasyń?! Oıbaı, shyq beri qudaǵı!

Esbergen at ústinde tur, túri qatýly.

Qalısha kóziniń jasyn súrte sap, túk bolmaǵan adamsha kúle sóılep shyǵady.

— Esbergenbisiń? Aý, ne bop qaldy oıbaılap?! Mynadaı qýanyshty kúnde neden tútigip júrsiń órt sóndirgendeı bop. Tússeńshi shirenbeı atyńnan. Qadyrly meıman kele jatyr, osy úıde birge qarsy alaıyq.

— Qýansań óziń qýan. Qadyrly bolsa, saǵan qadyrly shyǵar, — dedi Esbergen miz baqpaǵan kúıi. Onan soń daýsyn nyǵarlap zilmen sóıledi: — Áı, Qalısha, osy men qyzymdy kimge berdim?! Maǵan kep quda túsip, quıryq-baýyr jesken qudaǵıym kim deımin?!

— Menmin.

— Sen bolsań, onda meniń senen ózgeni tanyr jaıym joq. Bilip qoısyn, aıt analardyń birine, men qyzymdy eshqaıda jibermeımin. Bes emes, on balasy bolsa da alyp qalam. Osyny bilip qoıyńdar...

Qastaryna alqyna basyp Sálıma kelgen.

— Kóke, saǵan ne bolǵan?! El-jurttan uıat emes pe, munyńyz ne?! Qoısańyzshy.

— Qoımaımyn. Sen de osyny bilip qoı. Eshqaıda da barmaısyń. Sóz bitti! — dep Esbergen atyn borbaılata salyp qap júrip ketedi.

— Endi qaıtsin, jazǵan-aı, — dep kúrsingen Qalısha aıaýshylyq bildirip tur. Jasyrary joq. Esbergenniń myna qylyǵy unap-aq tur.

Aýylǵa kire bere mashınalar júrisin baıaýlatqan. Tizbektele kep álgindegi qaqpasynyń aldyna toqtady bári de.

Mashınadan túsken Evdokıa, áýeli, sál abdyrap turyp qaldy da, ózine Qalısha taıap kelgen kezde, ekeýi de kózderi jasqa tolyp bir-birine qushaqtaryn asha berdi. Biri oryssha, biri qazaqsha sóılegen kúıi eki ana birine-biri muńdaryn shaqqandaı, birine-biri ókpe-nazdaryn aıtqandaı, biriniń kóńilindegi kirbińdi biri tarqatqysy kelgendeı kózderiniń jastaryna erik bergen edi.

— Mılaıa... mılaıa... rodnaıa... rodnaıa... Chto ty... chto ty...

— Sen de qaıbir jetiskenińnen aıryldym deısiń... Sende ne jazyq... Mende ne jazyq...

Eki ana maýyqtaryn jazyp, kóz jastaryn súrtkennen keıin, Sergeı endi óz anasynyń aldyna áıelin, balalaryn ákeldi.

— Sálıma osy. Al mynalar balalarym: Aıgúl, Bıbigúl, Pavel, Vasılıı, Nurgúl.

Evdokıa nemereleriniń bárin de betterinen súıip, qushaǵyna qysa turyp túrlerine úńile qaraıdy biri orys sıaqty kórinse, biri qazaq sıaqty, endi biri orysqa da, qazaqqa da uqsaıdy... shetinen móldiregen súıkimdi balalar edi. Uldardyń attaryn esine saqtap úlgergen, al qyzdardyń attary qazaqsha bolǵan soń ba múlde uǵa almaı dal boldy.

Munan keıin ananyń aldyna ylǵı bir yǵaı men syǵaı er adamdar kep sálemdesti.

— Bular meniń baýyrlarym, — dep tanystyrǵan Sergeı.

— Baıtas, Kókesh, Tókesh...

Evdokıa erinderi jybyrlap qaıtalap, esinde saqtaǵysy kelse de, báribir tez umytyp qaldy.

Aǵaıyn-týǵandarmen amandasyp bolǵannan keıin Qalısha ózi bastap Evdokıany úıge alyp kirdi. Tórt bólmeli, eńseli, úlken úıdiń ishi qonaq qurmetine qulpyrta jınalǵan.

— Ózińniń jeke menshik úıiń be? — dep suraǵan ana Sergeıden sybyrlap qana.

— Kolhozdiki, — dedi uly.

— Sen sonda úlken bastyqpysyń?

— Joq, bastyq emespin, mal dárigerimin, — dep kúldi Sergeı. Bizdiń kolhozda jurttyń bári de osyndaı úlken úılerde turady. Balalarymyz kóp qoı.

— Al biz jaqta osy kúni balany kóp tappaıtyn boldy ǵoı, — dep kúrsindi Evdokıa.

Aýyl adamdary sálemdesýge ústi-ústine kelip jatyr. Sergeı olardyń bárin de tanystyryp tur. Taǵy da qazaq esimderi, Evdokıa birde-birin esinde saqtaı alar emes. Bir qalt etken sátte ol Sergeıdi shetke shaqyryp ap:

— Seniń baýyrlaryńnyń attaryn taǵy da umytyp qaldym, qaıtalap bir aıtshy, — dep ótingen.

— Eń úlkenimiz Aıtash, onan keıingi anaý menimen jasty Baıtas, mynaý Kókesh, odan bergi otyrǵan Tókesh.

— Al qyzdaryńnyń esimderi qalaı edi?

— Aıgúl, Bıbigúl, Nurgúl.

Evdokıa kúbirlep qaıtalaı bastaǵan. Osy kezde art jaǵynan kelgen úlken nemeresi Nurgúl oǵan kúle qarap, iri áriptermen ózderiniń esimderi jazylǵan dápterdiń bir paraǵyn usynady.

Stol ústine dastarqan ázirlenip, tór tóbesine Evdokıa men Qalısha qatarlasa, onan tómen qaraı jastary men joldaryna qaraı basqa aǵaıyn-týǵandar da tegis japyrlap otyrdy. Dastarqan basy bop ornynan turǵan Aıtash, alǵashqy tosty kóterdi:

— Bul tosty men baýyrym Sergeıdiń anasy, endigi jerde bizdiń de anamyz Evdokıa Fılıppovnanyń densaýlyǵy úshin kóterýdi usynam. Deni saý, jasy uzaq bolsyn!

Dastarqan basyndaǵylar bir aýyzdan qostaý aıtyp dúr etip oryndarynan kóterilgen kózi jasqa tolǵan. Evdokıa orys halqynyń izetti ádetimen turǵandarǵa ıilip sálem etti. Dastarqan dýmany bastaldy da ketti... Kelinderi eki ananyń tarelkalaryna túrlep-túrlep taǵamdar salyp, syı-qurmet kórsetip júr. Evdokıanyń baıqaǵany stol basynda orystar da kóp eken: áıeli, erkegi aralas, qazaqsha da, oryssha da birdeı sóıleıdi. Birine-biri ázil sózder aıtyp qarq-qarq kúlisedi. Jáne bir qyzyǵy qazaq sózderiniń jartysyna jýyǵy orys sózderi sıaqty. «Bálkim, ondaı sózder orysqa da; qazaqqa da ortaq sózder bolar», — dep túıdi ana.

— Slýshaı, Valá, maǵan balyqtan ápershi, — deıdi sampyldaǵan qazaq áıeli. Oǵan aq sary orys kelinshegi.

— Pojalýısta, qazir áperem, — dep jaýap qaıyrady.

Ana endi óz balasy — Sergeıge kóz salǵan. Ol qasyndaǵy Baıtaspen qyzý bir áńgimege kirisip, sóılesip otyr. Onyń qazaqsha sóılegenine anasy tańyrqaı da, bir túrli ersi, oǵash kórip qaraıdy. Osynaý óńin dala jeli totyqtyrǵan ıyqty ádemi jigit shynymen-aq óziniń Serejasy bolǵany ma, kózine qarasa, keskinine qarasa — sol, al qazaq tilinde sóılegenin tyńdasa ol emes, bóten bireý sıaqty kórinip ketedi.

Óstip otyrǵanda álgi aq sary orys kelinshegi qazaqsha shyrqap án bastap ketken. Onyń ánine stol basynda otyrǵandar tegis qosyldy. Munan soń «Katúsha» aıtylǵan, tipti aına-qatesi joq, ózderiniń derevnálaryndaǵy jińishke daýyspen bar yqylas tarymen berile shyrqaıdy. Qasyndaǵy Qalıshaǵa kóz qıyǵyn tastaǵan, ol da aýzy jybyrlap qosylyp otyr eken. Endi birde óziniń án yrǵaǵyna qosylyp ketkenin Evdokıa tipti ańǵarmaı da qalǵan.

Án aıtylyp bop, jurt jańa tostaryn toltyrǵan kezde, Evdokıa Qalıshanyń qabaǵy túıilip, tomsyraıa qalǵanyn ańǵardy.

— Ne bop qaldy? — dep suraǵan Evdokıa.

— Anaý Kókeshti qarashy, kóp iship qoıypty, — dedi Qalısha renjip.

Endi Evdokıa da anyq baıqady, aǵaıyndy baýyrlardyń biri — Kókesh qolyn jan-jaǵyna sermep, erekshe qyzyna sóılep otyr eken.

— Jaqsy emes, — dedi Qalısha kúızele túsip.

— Qýanysh ústinde ishkeni ǵoı. Áıtpese ózi júzi jyly jaqsy bala eken. Men baǵana kórgende-aq ózin basqalardan góri ish tartyp unatyp em,- dep Evdokıa jubata sóılegen.

— Onyń meıirimdi, aq kóńil ekeni ras, — dedi Qalısha qostap. — Tek átteń ne kerek, ishetini jaman. Shamasyn bilmeıdi. Balalarymnyń ishindegi joly aýyry osy boldy. Túrmege de otyryp shyqty, shofer edi pravosynyn da aıryldy. Qazir traktor aıdap júr. Ne áıeli, ne balasy joq... Ý — Ýh! bárinen de janyma osynyń taǵdyry batady.

Qyzyp alǵan Kókesh eshkimdi tyńdamastan óziniń súıikti ánine basty:

«Bejal brodága s Sahalına...»

Biraq onyń ánine eshkim qosylyp, qostaǵan joq.

Eki ana ózara áńgimelerin jalǵastyra túsken.

— Úlken Aıtashyń bastyq bolý kerek, sirá? — degen Evdokıa.

— Traktor brıgadasynyń brıgadıri, — dedi Qalısha maqtanyshpen. — Óte jaqsy brıgadır. Baıtas — shopan. Oblys pen aýdanda ótetin jınalystardan qaldyrmaıdy. Ylǵı prezıdıýmǵa otyrǵyzady. Tókesh — arhıtektor. Biraq onyń qandaı arhıtektor ekenin bilmeımin. Ázirge salǵan úılerin kórgem joq. Sergeı — mal dárigeri. Jaqsy dáriger. Amandyq bolsa kúzge ózimizdiń sovhozǵa dırektor etip qoısaq deımiz.

— Nemene, aýdan basshylary solaı dep kelisip qoıyp pa edi? — dep surady Evdokıa abaılap qana.

— Ol basshylarmen sóılesemiz ǵoı, — dedi Qalısha keýdesin kótere otyryp. — Birinshi sekretardyń ózine baram áli.

— Óz balań úshin barǵanyń yńǵaısyz bop júrmese.

— Ne yńǵaısyzdyǵy bar. Jumystyń jaıyn biletin, jurtpen istese alatyn qabiletti adam — óz balam bolsa oǵan nege yńǵaısyzdanam, qaıta maqtan etpeımin be. Jáne Serkemdi eldiń bári maqtaıdy, dırektor qoısaq deý báriniń tilegi. Qazirgi dırektorymyz qart adam demalysqa shyqqysy keledi...

Stol basyndaǵylar taǵy da barlyǵy qosylyp án aıta bastady. Osy sátti paıdalanyp Evdokıa ornynan tura bergen, nemeresi — qasy-kózi moıyldaı qap-qara kishkentaı Pavel kep ony qolynan ustaı aldy.

— Júr beri, — dep ájesin óz bólmelerine qaraı súıreı jóneldi.

Munda Pavelden úlken bıdaı óńdi, sary shashty Vasılıı tátti uıqynyń qushaǵynda jatyr eken.

— Sen meniń neni jaqsy kóretinimdi bilesiń be? — dep surady nemeresi birden.

Ana oılanyp qaldy da, onan soń esine túskendeı kúle turyp nemeresiniń kekilinen sıpady.

— Shokolad konfetti jaqsy kóresiń.

— Joq. Shokolad konfetti kóp jeýge bolmaıdy, zıandy, — dedi nemeresi basyn shaıqap. — Men ertegi tyńdaǵandy jaqsy kórem. Sen maǵan ertegi aıt.

Nemeresi tósegine jaıǵasyp jatty da ertegi tyńdaýǵa daıyn ekenin bildirdi. Ana oılanyp otyr.

— Saǵan qandaı ertegi aıtsam ekem, á?

Ol ómirinde eshqashan aıtyp kórmegen, sondyqtan birden oıyna jóndi ertegi de orala qoıǵan joq. Aqyry, óziniń bala kezindegi estigen bir ertegi esine túskendeı boldy da, aýzyna qadala qarap, kútip jatqan nemeresin basynan sıpap qoıyp bastap ketti.

— Bylaı bolypty. Erte-erte ertede aǵaıyndy úsh jigit ómir súripti. Ekeýi aqyldy eken de, úshinshisi Ivan aqymaq eken...

— Joq, joq, áje, — dep Pavel qolyn sozyp alaqanymen Evdokıanyń aýzyn basty. — Men aqymaq týraly ertegi tyńdamaımyn. Maǵan basqasha ertegi aıt.

— Apyraı, á, — dedi tosylyp qalǵan ana qapelimde ne derin bilmeı. Qysylǵany sonsha mańdaıy terlep ketti. — Sonda qandaı ertegi aıt deısiń?..

— Kosmos týraly aıt.

— Kosmos týraly?

— Iá.

Evdokıa múlde sasa bastaǵan, abyroı bolǵanda kelini Sálıma kelip qutqardy bul qyspaqtan.

— Sizdi Sereja kelsin dep jatyr, muny qazir men ózim uıqtatam, — dedi.

Qonaqtar otyrǵan bólmege shyqpas buryn, Evdokıa endi qyzdar jatqan bólmege basyn suqqan. Úlken nemeresi jalǵyz jatyr eken de, eki kishkene qyz bir tósekte qushaqtasyp uıqtap jatyr eken, ústerindegi odeıaldaryn teýip tastapty. Ana kep olardyń odeıaldaryn japty, qara torysynan góri, onan kishileý aq sarysyn basynan sıpap qoıdy, sál bógelip turdy da, qaıyrylyp kep qara torysynyń da basynan sıpady. Ekeýine kezek qarap kóz almastan únsiz turyp qalǵan. Bólmege sál teńsele basyp Sergeı kirdi. Anasynyń qasyna kep qatarlasa otyrdy da, onyń betine jymıa qarady. Ana basyn balasynyń keýdesine basyp, solqyldap jylap jiberedi. Balasy bolsa ony qushaqtaı túsip:

— Jylama, jylama, — degen. Bul onyń kezdeskennen bergi alǵash ret «mama» dep aıtýy edi. Evdokıa onan beter óksı jylady, endi Sergeıdiń kózine jas tolyp, anasynyń aq basqan shashyna tumsyǵyn tyǵyp býlyǵa berdi...

Kelesi kúni tańerteń tátti uıqyda jatqan anany Sálıma aqyryn ǵana kep oıatqan. Evdokıa kózin ashyp, basyn kótergen, edáýir ýaqyt bop qalypty.

— Qalaısha búıtip kóp uıyqtap qalǵam. Úıde tipti erte oıanýshy edim, — dedi Evdokıa qysylǵandaı.

— Bul tórt saǵattyq ýaqyttyń aıyrmasynan ǵoı. Sizderde qazir tańǵy saǵat bes, naǵyz tátti uıqynyń kezi, — dedi Sálıma túsindire turyp kúlip.

Balalardyń eresekteri mektepke ketti, al kishileri tamaqtaryn iship, kıinip alǵan, syrtqa ketýge saqadaı saı tur eken.

— Siz dem ala berińiz. Men mektepke bara jatqan soń, eskertip qana keteıin dep oıatyp em. Eki sabaqtan keıin bir saǵattaı úzilisim bar, sol kezde qaıtyp kelem, — degen Salıma.

— Alań bolma, balalardy ózim qaraı turam.

— Bular. kúndegi ádetterimen úlken ájesiniń úıine barady.

— Onda men de baraıyn sol úıge. Qalıshaǵa. Uıqym ábden qanyp, jaqsy demalyppyn, — dep Evdokıa tez turyp kıinip, jınala bastady.

Sálden keıin bular úlken úıge qaraı bet alǵan. Qaqpadan kire bere Evdokıanyń nemereleri aýla ishinde shýyldasyp júrgen ózderindeı kóp balaǵa qosyldy da aralasyp ketti. Kishigirim balabaqsha derlik edi. Evdokıanyń áýelde kózi bajyraıyp, esi shyqqan.

— Meniń, balabaqsham osy, — dedi Qalısha qalyń shýdy basqan óktem únmen. — Kelinniń bári jumys isteıdi, balalaryn qaraıtyn men. Óziń esepteı ber, Dýsá, meniń eńbegimniń qandaı ekenin. Aıtashtyń jeti ul, eki qyzy bar. Baıtastyń tórt qyz, úsh uly bar. Sergeıdiń qansha balasy baryn óziń bilesiń jáne Almatydaǵy Tókeshtiń úsh balasy bar, al solardyń báriniń taýqymeti maǵan kep túsedi. Bárin emshekten ózim aıyryp, ózim baýyrma salyp ósirdim ǵoı.

— Az eńbek emes eken, — dedi Evdokıa.

Úıden qolynda birneshe geografıalyq kartalary bar Sapar shyǵyp:

— Sálemetsiz be, Evdokıa Fılıppovna, — dedi.

— Sálemet pe, Sapar, — Evdokıa bul balanyń esimin keshe tanysqan kezde-aq uǵyp alǵan.

— Qaı jerde turatynyńyzdy kartadan kórsetińizshi, — dep ótingen Sapar.

— Áı, so bizdiń derevná kartada bola qoımas, — degen Evdokıa kúlip.

— Nege? Minekeı,Opochka, mine,Nevel...

— Onda sol tóńirekten Sınáá Nıkolany izdep tap.

— Qalaısha Sınáá Nıkola atalǵan?

— Bizde: jazǵy Nıkola, qysqy Nıkola degen dinı meıramdar bar, al bizdiń derevná Sınáá degen ózenniń boıynda, sodan baryp derevnámyz Sınáá Nıkola atalǵan.

— Áı, Saǵyn, sabaǵyńnan qaldyń ǵoı, — dedi Sálıma qatqyl únmen.

— Qazir, — dep Sapar úıge júgirip kirip portfelin alyp qaıtpaqshy. — Sınáá Nıkolany kartadan tappaı qoımaımyn.

Sáskege taıap qalǵan kóktem kúni sáýleli shýaǵyn barynsha jomart tógip tur. Syz tartqan jer ıin-ıini bosap, ústinen kóriner-kórinbes býy burqyrap býsanyp jatyr... Alystaǵy qyrattar men jotalar ústinen jóńkile týlaǵan taý sýyndaı bop saǵymdar aǵady.

Qalısha men Evdokıa úlken úıdiń aldyndaǵy oryndyqta otyr, bular otyrǵan jer sál bıikteý de tómenirektegi aýla ishinde apyr-topyr bop oınaǵan balalar, oıynshyq úı, terbetpe oryndyqtar, aǵash at, plasmassa mashınalar men traktor .. qysqasy aýla ishin balalar baqshasy deýge ábden bolatyn.

— Jalǵyz óziń bes balany qalaı ósirip, jetkizdiń? — dep suraıdy Evdokıa sóz retine qaraı. — Áı, qıyn-aq bolǵan shyǵar.

— Qıyn boldy ǵoı, — deıdi Qalısha qostap. — Biraq ol kez kimge shyn bolmady deısiń.

— Iá-á, — dedi Evdokıa kúrsinip. — Baıqaýymsha Kókesh pen Tókesh soǵystan keıin týǵan balalar sıaqty. Soǵan qaraǵanda kúıeýiń soǵystan qaıtyp kelip mert bolǵan-aý...

— Qyryq tórtinshi jyly jaralanyp qaıtqan. Kelgen soń bes jyldaı ómir súrdi. Biraq uzaq tura almady, sol jaraqatynan ketti ǵoı, marqum... Óz kúıeýiń soǵysta qaıtys boldy ma?

— Joq, soǵystan buryn aǵash qıyp júrgen kezinde ústine bórene qulap ólgen. — Ekeýi de árqaısysy qasiretterin esterine túsirgendeı júzderin kóleńkeli ájimder basyp, biraz únsiz otyryp qalǵan.

— Serejany qalaı aldyń, sony aıtshy? — dedi álden ýaqytta Evdokıa.

— Soǵys kezinde bizdiń osy aýylǵa jıyrma jeti sábı kelgen. Oılanyp-tolǵanyp turatyn ýaqyt pa? Ózimiz jetim-jesir bolsaq ta sábılerdi jaýdyratyp taǵy qaıda jiberemiz. Ash bolsaq birge ashyǵar, toq bolsaq taǵy birge kórermiz dep ár úı bir baladan bólip aldyq. Sergeı maǵan sóıtip bala boldy.

— Al sol balalardyń barlyǵynyń da týǵan-týysqandary tabyldy ma qazir?

— Birazyniki tabyldy, birazyniki áli tabylǵan joq. Sergeı de seni kóp izdedi-aý.

— Sen alǵanda qandaı edi ózi?

— Tipti kishkentaı, aryq bolatyn. Óziniń atynyń Sergeı ekenin ǵana biledi, basqa eshteńeni bilmeıdi. Úsh jasqa tolar-tolmas bala basqa ne bilýshi edi?!

— Minezi qandaı boldy?

— Minezi óte jaǵymdy bolatyn, tek balapan áteshshe urynshaq, tóbelesqor edi.

— Taıaqty da kóp jegen shyǵar?

— Joǵa, o ne degeniń ol kezde Aıtash dardaı bop ósip qalǵan, qansha urynshaqtanyp júrse de Serkeni eshkimge urǵyzbaıtyn. Áýeli birde bular bári jabylyp, soqtaldaı bir jigitti sabapty.

Olaryn keıin estidim ǵoı. Anaý da bir bar bolǵyr, úp-úlken bop,aıaǵyna orala bergen Serkeni teýip jibergen be, birdeńesi bar.-.. Serke jylap Aıtashqa barady. Sóıtse Aıtash, Baıtas, Serke úsheýi bop kep, álgi dardaı jigitti bas salyp alyp uryp, sabaıdy... Oı, nesin suraısyń, Evdokıa, bulardyń istemegeni joq qoı. Ol qazir ǵoı, olardyń shetterinen áldeqandaı bop shirenip júrgenderi. Oqý oqymaı, mektepten qashyp, qanshama qorlyq kórsetti deseńshi...

— Apa, apa! — dep aıqaılaı daýystap kóshe jaqtan boıjetken qyz kirgen.

— Iá, ne bop qaldy?

— Álgi Kókesh iship alǵan mas eken, traktory bizdiń úıdiń qasynda toqtap tur. Jas qozdaǵan qoılarǵa jem jetkizip berýi kerek edi, endi ne isterimdi bilmeı turmyn.

Qalısha qyzdyń sózin óńi buzyla tura únsiz tyńdady, dereý ornynan turdy.

— Bara ber, men qazir kelem.

Ózi úıge kirip ketip, sálden keıin ústine qalyńdaý kúrte kıip qaıta shyqty.

— Júr, menimen birge, qoıly aýylǵa baryp qaıtalyq, — dedi Evdokıaǵa, — Serkeniń jumysyn kórip qaıtasyń.

Aýyldyń tastaq kóshesimen asyǵa basyp Qalısha keledi. Sońynda Evdokıa. Kekesh traktoryn toqtatyp qoıyp, kóshe shetindegi kógalda aıaǵyn sheship jalańaıaq otyrǵan, túıilip kele jatqan sheshesin kórip, etigin kıe bastady. Onan soń ornynan táltirekteı turyp, traktoryna barǵan, biraq aıaǵyn kóterip otyra almaıdy. Keıin sheginshekteı túsip, umtylyp kep qaıta tyrbanǵan, báribir otyra alar emes, aıaǵyn kótere almady. Alqyna basyp jetken Qalısha ony tý syrtynan kep qapsyra qushaqtap traktordan aýlaqtaý alyp shyqqan.

— Apa, men iship qoıdym... osy sońǵy ret... sońǵy ret... Kishkene demalaıynshy, sonan keıin aparam, — dedi tili kúrmelgen Kókesh sheshesiniń aldynda aqtalǵysy kelgendeı.

— Jaraıd... Jaraıd... bar úıge!

Eki ıini salbyraǵan Kókesh táltirekteı basyp úıge qaraı ketti.

Qalısha traktorǵa otyryp ot aldyrdy da, seplenıeni, jyldamdyqty baıqap kórip alǵa sál jyljyta júrgizdi de, báriniń durys ekenine kózi jetken soń, tómende ańyra qarap turǵan Evdokıaǵa daýystap:

— Kel, otyr beri. Serkege alyp baram, — dedi.

— Júrgize alasyń ba? Qıyn emes pe? — degen Evdokıa birden traktorǵa otyraryn da, otyrmasyn da bilmeı qıpalaqtap.

— Kel, soz qolyńdy!

Qorqaqtaǵan Evdokıany Qalısha qolynan ile tartyp kóterip qasyna otyrǵyzdy. Traktor kósheniń ortasyna shyǵyp júrip ketti.

— Sen endi muny qalaı toqtatýyn bilýshi me eń? — degen áli de úreıi ushyp otyrǵan. Evdokıa.

— Qoryqpa, — dedi Kalısha. — Men otyz altynshy jyldan bastap traktor aıdaǵam. Soǵys jyldary kúndiz-túni traktordan túspeıtinbiz. Alǵan ordenderim de bar...

Aýyldan shyǵa bere Qalısha traktordyń jyldamdyǵyn arttyra tústi de, Evdokıaǵa buryla qarap jymıdy.

— Jastyq shaǵymyzdy eske alamyz ba, a... — dep kúle otyryp, kenet shyrqaı jóneldi.

My s jeleznym konem

Vse polá oboıdem

Soberem ı poseem ı vspashem.

Evdokıanyń esine de ekpindetken otyzynshy jyldar, óziniń jastyq shaǵy, baqytty jarqyn shaǵy túsken, endi ol da ájimdi júzinde sáýleli kúlki oınap Qalısha bastaǵan ándi ilip áketkenin ózi de andamaı qaldy.

Nasha postýp tverda

I vragý nıkogda

Ne gýlát po respýblıkam nashım...

Kedir-budyr qara jolmen sońynda tirkeme arbasy bar «Belarýs» zyrlap keledi, ústinde eki ana — ómirdiń nebir qıyn-qystaý kezeńderin, tipti shamadan tys aýyrtpalyqtaryn ıyqtarymen qaıyspaı kótergen orys jáne qazaq áıeli — ózderiniń jastyq ánderin eske túsirip shyrqap keledi...

Traktor qyr astyndaǵy buqpa yqtasynda turǵan shopan aýlyna kep tirelgen. Bir top jas saqpanshylar eki anany dúrkireı kúlisip qarsy aldy.

Jerge túsken soń Evdokıa tóńirekke qaraǵan: ushy-qıyry joq keń dala, sol dalanyń mynaý yqtasyndaý tusynda jumyrtqadaı appaq karkas úı tur, áýdem jerde uzyn qamys qora, qoranyń aldy keń aýla bop qorshalypty, qyrat ústi shashyraı jaıylǵan qoı, munsha kep bolar ma, — Evdokıanyń munsha qoıdy birinshi kórýi edi, qaıran bop, qyzyqtaı qarap tur. Mańyraǵan qozylardyń daýysy qulaq tundyrǵandaı.

Qorshalǵan aýla ishinde aq halat kıgen Sergeı qozylardyń quryǵyn kesip júrgen, qos anany kórip skalpelin kúnge shaǵylystyra qolyn bulǵady da isine qaıta kiristi. Bulardyń qasyna Baıtas kelgen. Evdokıaǵa qol berip amandasty.

— Álgi ıt taǵy da ishken be? — dedi sheshesine.

— Iá, — deı saldy Qalısha.

Baıtas basyn shaıqap qoıdy da, basqa bir aýyz sóz aıtpastan qoraǵa qaraı júrdi. Evdokıany ertip qorany, jas tóldep jatqan qozylardy kórsetpek bop Qalısha da solaı qaraı bettegen.

Qorshaý ishinde sabalaq uzyn shashy ıyǵyna deıin túsken bala jigit, osydan birer saǵattaı buryn týǵan jas qozyny kóterip ap bir qoıdan ekinshi qoıǵa aparyp telip júr. Táltirektegen qozy emshekke tumsyǵyn tıgize bergende-aq saýlyq qoı ony aıamastan nuqyp súzip tastaıdy. Demek, anasy bul emes, kelesi saýlyqqa aparyp ıisketip telimek bolady, biraq ol da súzip jolatpaıdy qozyny.

— Belgilep qoı enesin, — dep baǵana eskertip em ǵoı, — dedi taıap kelgen Baıtas, oǵan renjip. — Búıtip qarasań mal óse me?!

— Áı, óspese qoısynshy, — dedi yzaly jigit.

Mundaı tosyn jaýapqa Baıtastyń kózi sharasynan shyǵa tosylyp qaldy.

— Apyraı, á?! Onda nege keldiń munda, shyraǵym.

— Ózim keldim deısiz be, praktıkaǵa jibergen soń keldim.

Qalısha men Evdokıa anadaı jerde bulardyń sózin tyńdap turǵan. Qazaqshaǵa túsinbegen Evdokıa:

— Ne bop qaldy?  — dep suraǵan.

— Mynaý bala, qozynyń qaı eneden týǵanyn umytyp qapty, — dedi Qalısha jaǵdaıdy túsindirip. — Endi áne, basqa saýlyqtar súzip emizbeı júr.

— Qıyn jaǵdaı, — dedi Evdokıa aıaýshylyq bildirip. — Baıǵus, bul áli shóp te jeı almaıdy, emshek embese ashtan óledi ǵoı.

Qozyny taǵy bir saýlyqtyń baýyryna aparyp telip kórgen bala jigit, ol saýlyq ta qozyny almaǵan soń, amaly taýsylǵandaı kóshek shóp ústine baryp aıaǵy tórt jaqqa ketip qıralańdaı qulap, aıanyshty mańyraıdy.

— Túý, baıǵus-aı... — degen Evdokıa.

Endi qozyny kep Baıtastyń ózi kóterip aldy da, enesin izdestire bastady.

— Baıtas qazir tabady, — dedi Qalısha senimdi únmen.

Shynynda da Baıtas sharbaqtyń shóp tastaǵan jaǵynda uılyǵysa turǵan kóp saýlyqtardy jaǵalaı qarap kele jatyp, orta tusynda kúrt-kúrt shóp jep turǵan saýlyqqa toqtaldy. Qozyny ákep soǵan ıisketip baýyryna salǵan, saýlyq typyr etken joq, qaıta qomaǵaılana emgen qozynyń quıryǵynan qaıyra ıiskelep qoıdy.

Saqpanshy praktıkant-stýdentter: birazy qoıǵa sý beretin astaýdy tóńkerip sonyń ústinde, birazy qorshaý taqtaıdyń jaqtaýlaryna shyǵyp otyr. Bári de ortalarynda turǵan Sergeıge qaraı qalǵan. Sergeı bolsa uzaq sózin túıindeı kele, sońǵy jaǵyn zilmen aıaqtaıdy.

...— Solaı jigitter, balalyqty qoıyńdar. Senderdiń atústi, saldyr-salaq qaraǵandaryń jas tólderdiń ajaly. Kóz aldaryńda dúnıege jańa kelgen, esh jazyǵy joq jas tóldiń ashtan buralyp ólip jatqany jandaryńa batpaı ma?! Al sen, inishegim, — dedi ol endi álgindegi sabalaq uzyn shashty jigitke burylyp, — mal qaraýdy unatpaıtyn bolsań osy bastan basqa bir oqýǵa aýysyp ket. Mal baqqanǵa bitedi, deıdi emes pe, al seniń oǵan ıkemiń de, yqylasyń da joq sıaqty...

Qazaqsha túsinbegen Evdokıa:

— Ne aıtyp tur? — dep sybyrlaı suraǵan Qalıshadan.

— Myna jastarǵa aqyl aıtyp tur. Anaý balaǵa mal qaraýdy unatpasań basqa mamandyq alatyn oqýǵa aýys deıdi. Aıtam ǵoı, bizdiń Serkeden jaqsy dırektor shyǵady dep.

Qalıshanyń sózinde de, úninde de, keskin-kelbetinde de eljiregen analyq meıirim, maqtanysh bar edi. Kenet Evdokıanyń kókiregi syzdap ketkendeı boldy.

Stýdent-praktıkanttarmen áńgimesin aıaqtaǵan Sergeı halatyn sheship qorshaý taqtaıdyń birine ile saldy da, umtylyp kep anasyn ıyǵynan qushaqtap, Baıtastyń úıine qaraı alyp júrdi.

— Qazir tústik ishemiz. Qalaı, bizdiń sharýashylyǵymyz unaı ma? — dep suraǵan.

— Baı sharýashylyq. Qoılaryń kóp eken.

— Bul bizdiń bir ǵana otarymyz ǵoı. Al sovhozda mundaı júzge jýyq otar bar.

— Sonyń árqaısysynda osynshadan qoı bar ma?

— Iá. Jáne áli de kóbeıte bermekpiz.

— Joq, munsha qoı bizde joq, — dep kúldi Evdokıa. — Biz sıyr ósiremiz...

Baıtastyń áıeli dastarqan jaıyp, stol ústin ázirlegenshe Qalısha Evdokıany as bólmege ertip kirgen.

— Júr, men saǵan bulardyń qupıalaryn kórseteıin, — degen qýlana kúlip, Qalısha. — Myna qýys bólme Sergeı men Baıtastyń laboratorıasy. Ázirge eshkimge aıtpaıdy.

— Munda olar ne isteıdi?!

Qalısha shaǵyn polka ústinde jatqan álbomdy alyp asha bastaıdy. Ár paraqtyń betine bir shymshymnan qoı júni japsyrylǵan.

— Olardyń isi mine. Ekeýiniń bul ispen shuǵyldanǵandaryna tórt jyl boldy. Júni jibekteı sozylatyn qoı tuqymyn ósirip shyǵaramyz, deıdi. Ózderi ashyp aıtpasa da baıqaımyn. Serke osy tájirıbeleri jaıly kitap jazyp júrgen sıaqty.

Kenet Evdokıa sol jaq keýdesin qolymen basyp, óńi surlanyp turyp qaldy.

— Ne boldy? — dedi Qalısha úreılenip.

— Eshteńe emes... júregimniń óstetini bar... qoıady ózi...

Qalısha ony súıemeldeı demep qýys bólmeden alyp shyǵyp tórgi bólmedegi dıvanǵa aparyp jatqyzǵan. Syrttan esteri qalmaı umtylyp Sergeı men Baıtas kiredi. Sergeı anasynyń qolyn alyp, tamyryn ustap kóredi.

— Aptechkany ákel, — deıdi Baıtasqa.

Baıtas ákelgen kishkene qoraptan dári-dármekterdi shyǵaryp jatyr, biraq qajet dári tabylmaıdy.

— Valeránka joq pa edi?

— Joq. Júregimiz aýyrmaǵan soń, qaıdan bolsyn.

Sergeı eńkeıip qulaǵyn anasynyń keýdesine tósep tyńdaıdy.

— Aýylǵa shabý kerek. Tez dáriger jetsin.

— Já, álek bolmańdar, biraz tynysh jatsam ózi-aq qoıady, — dedi Evdokıa balasyn tynyshtandyrmaq bolyp. Biraq oǵan toqtar Sergeı joq, kıimin júre túzep syrtqa ketken, sálden keıin esik aldyndaǵy gazıktyń gúr etip ot alǵany estiledi.

Aýrýhananyń qabyldaý bólmesinde Sergeı men Sálıma ish jaqtan shyqqan árbir dybysqa eleńdeı qulaq túrip otyr. Aqyry dáriger shyqqan, orta jastaǵy, saqal-shashyn aq shalǵan adam.

— Stenokardıa, — dedi ol Sergeı men Sálımaǵa kezek qarap, — Anańyzdyń júregi aýyrady eken. Jáne asqynǵan túri. Sondyqtan ony esh tolqytýǵa bolmaıdy. Onyń ústine myna taýly jerdiń aýasy da ol kisige jaramaıdy. Óte zıandy. Osy jasqa kelgende bir qıyr shetten ekinshi qıyr shetke sapar shegip tabıǵatty kúrt ózgertýge bolmaıdy ǵoı.

— Bálkim, tura kele úırenip keter? — dep suraǵan Sergeı.

— Qartaıǵan kezde jańa qonysqa úırenedi dep áýre etpegenderińiz jón bolar.

— Qashan shyǵarasyńdar?

— Eki jetideı jatady. Qazir bireýińizge ǵana kirýge ruqsat, — dep dáriger ishke ketti.

Sálden soń sestra alyp shyqqan halatty ıyǵyna jamylyp Sergeı anasy jatqan palataǵa kirgen. Evdokıa óńi bozaryp júdep qalypty. Ulyn kórip júzinde qýanysh oınap qozǵalaqtaı bastaǵan. Sergeı oǵan qolymen qozǵalma degendeı belgi jasap, ózi qasyna kep otyrdy.

— Biraz jatýyńa týra keledi, — dedi ol anasynyń qolynan sıpap. — Qamyqpa, biz ishińdi pystyrmaı kúnde kelip turamyz.

— Kúnde kelip áýre bolmańdar, eki-úsh kúnde bir kelseńder de jetedi ǵoı, — dedi ana balasyna eljireı qarap. — Men aýrýhanada jatqandy unatam. Dárigerler jandary qalmaı qarap, únemi qadaǵalap turady. Munda eń qıyny bir úıde bir óziń aýyryp jatyp qalǵan ǵoı. Aýzyńa sý tamyzatyn adam bolmaı qınalasyń-aý.

— Endi eshqashan jalǵyz bolmaısyń. Men de, Sálıma da, nemereleriń de ylǵı qasyńda birge bolamyz.

— Rahmet, — dedi ana kózine jas úıirilip, — men baqyttymyn. Sereja...

Túnniń bir ýaqyty. Eldiń bári uıqyda. Tek Sergeı men Sálımanyń qımyl-qozǵalysyna qaraı turyp unatqan kıimderin: «sal» — dep basyn ızeıdi de, unatpaǵandaryn: — «qajet emes», — dep qaıtara ilgizedi. Sálıma bir býda galstýkterdi shyǵaryp:

— Ekeýin salsam jeter, — degen.

— Joq, galstýkterdiń bárin sal, — dedi Sergeı.

Sálıma unatpaǵandaı basyn shaıqap qoıdy.

— Bir jylǵa ketip bara jatqandaı jınaldyń ǵoı.

— Bara kóremiz de, qansha bolatynymdy onda.

Sálıma kúıeýine súzile bir qarap, basqa bólmege ketti de, ol jaqtan úlken konvertke salynǵan bir nárseni alyp shyǵyp chemodannyń ústińgi jaǵyna saldy.

— Ol ne taǵy? — degen Sergeı.

— Sýret qoı, — dep Sálıma konvertti ashqan: ekeýiniń balalarymen túsken semályq sýreti eken. — Salmaı-aq qoıaıyn ba?

Sergeı áıeliniń betine qaraǵan, onyń ishteı bir tolqý, arpalys ústinde ekenin ańǵaryp, ezý tartty da:

— Sal.. Durystap orap sal, — dedi.

Onan soń Sergeı chemodanyn ózi jaýyp bekitti de, áıeliniń belinen qushaqtady.

— Meni saǵynasyń ba? — degen.

— Kezinde kóremiz, — dedi Sálıma álgindegi Sergeıdiń sózin qaıtalaǵandaı. — Erte turýyń kerek qoı, qazir jatyp demal.

Evdokıa, Sergeı jáne Sapar úsheýi aýdan ortalyǵy shaǵyn qalashyqqa kep poezdan túsken. Endi derevnáǵa deıin mashınamen barý kerek. Ózine tanys, úırenshikti ortaǵa jetken soń Evdokıa da burynǵysynan góri jaldana bastaǵan.

Ortalyqtaǵy alańda avtobýs tur, soǵan jolaýshylar otyryp jatyr. Evdokıa jeńildeý chemodannyń birin kóterip ap solaı qaraı asyqqan, biraq Sergeı men Sapar asyǵa qoımady.

— Júrińder, tez baryp oryn almasaq, jetkenshe túregep baramyz, — degen.

— Sol avtobýspen selkildep júremiz be, taksı turǵanda, — dedi Sapar ózinshe mańǵazdanyp.

— Bizdiń derevnáǵa deıin jıyrma shaqyrym.

— Eki somdaı tóleımiz.

— Sen óziń aqsha tabatyndaı-aq sóıleısiń ǵoı.

— Ótken jyly oraq kezinde júz jetpis som tapqam, — dedi Sapar burynǵysynan da shirenip. — Al bıyl odan da kóp tabam, áli.

— Jaraıdy, eseptesip turatyn ýaqyt emes, júrińder, — dep Evdokıa qaıyryla qaraǵan.

Sergeı men Sapar chemodandaryn kóterip taksı toqtaıtyn jerge qaraı ketip barady eken. Amal joq, ana da solaı qaraı júrdi. Taksıge jetken soń, áı-sháı joq aldyńǵy orynǵa ózi otyrdy da, esikti bar salmaǵymen tars jaýyp aldy da, jol basshy ózi ekenin bildirgisi kelgendeı shoferge:

— Bodrenkıge tart — dedi.

...Taksı dala jolymen zýlap keledi. Ortalyq Rossıanyń tamasha sulý tabıǵaty: oıdym-oıdym ormandy dala, áredik-áredikte jalǵyz-jarym turǵan alyp samyrsyndar, keı tustarda toptasa ósken aq qaıyńdar, anda-sanda jol jıeginen aqqan-aqpaǵany belgisiz móldireı kóringen ózen: jol bult etip qyrqaǵa kóterilgen sátte aıaq asty qaptaldaı jatqan onshaqty úıli derevnálar, — bár-bári Sergeı men Sapar úshin tańsyq ta, ǵajap kórinister edi.

Kenet shofer úlken joldan shyǵyp, kilt solǵa qaraı burylǵan.

— Qaıda barasyń? Týra júr! — dedi Evdokıa julyp alǵandaı.

— Aldaǵy Krıýlınoda kópirdi jóndep jatyr, sondyqtan Dýlovka arqyly aınalyp júremiz, — dedi taksıst.

— Áı, sonda jeti shaqyrym aınalyp júrmekpiz be?! Joq. Tokta. Túsemiz.

Shofer mashınany toqtatqan.

— Toqtalma, júre ber, — degen Sergeı.

— Júresizder me, joq túsesizder me? — dedi shofer.

— Árıne, júremiz, — dedi Sapar.

— Joq, túselik, — dedi Evdokıa moınyn burmastan. — Jeti shaqyrym aınalyp júrý degen sumdyq qoı. Onan da túsip qap, osy aradan avtobýsty kúteıik.

— Túk te sumdyǵy joq, qaıta biraz jer kórip baramyz. Qandaı sulý tabıǵat! — dep tamsanyp qoıdy Sapar.

— Maqul, onda kettik, — dedi Evdokıa lajsyz keliskendeı.

Taksı taǵy da shalǵyndy dalaǵa shyqty, onan jaıqalǵan egindi jaryp ótip, ormandy alqapqa endi, taǵy da bir shaǵyn derevnány janaı júrdi...

— Tamasha!.. Seraǵa, qarashy, qandaı tamasha! — dep qoıady Sapar.

— Sulý eken!..

Evdokıa bolsa bulardyń sózine qulaq asar emes, eki kózi taksı schechıginde, tıyndar ústin-ústine jamala túsýde, áne eki som qyryq bes tıyn boldy. Evdokıa eriksiz kúrsinip qap, teris qarap otyrdy.

Taksı derevná kóshesine kirgen. Sergeı tóńirekke qanshama úńile qarasa da, eshteńeni esine túsire almady.

— Mynanyń birde-biri esimde joq, — dedi.

— Ol kezde munyń biri de joq bolatyn, — dedi Evdokıa da.

— Bári soǵystan keıin salynǵan jańa úıler.

Kósheniń eki jaq boıynda da eńseli bıik aǵash úıler: biri shıfermen, biri qańyltyrmen jabylǵan, esik-terezeleri ádemilep órnektelip boıalǵan, tóbelerinde teleantennalar.

— Toqta! — dedi Evdokıa shoferge. — Osy jerden túsip jaıaý baraıyq, jurt kórsin kimdi ákelgenimdi.

Bular kolhoz basqarmasynyń aldynda túsip qalǵan. Evdokıa jaýlyǵyn jóndep baılap, álgindegi chemodanyn qolyna alyp alǵa túsken, Sergeı men Sapar sońynan erdi.

Jolaı qarsy kezdeskender Sapar men Sergeıge tańyrqaı qarap ótedi, Sergeı de olarǵa tesile qaraıdy. Traktor aıdap balań jigit ótken qastarynan, túr-turpatynda, qasy-kózi, qabaq bitiminde Sergeıge uqsas sıpattary baıqaldy.

Tipti qaqpasynyń aldynda alaqanymen kózin kúnnen kólegeılep qarap, bularǵa ıile sálemdesken kempirdiń keskininde de Sergeıge alystan bolsa da bir uqsastyǵy bar sıaqty kórinedi.

Bularǵa qarsy ushyrasqan bir top jas óspirim qyzdar jamyraı sálemdesken, báriniń de qoldarynda asha-tyrma, shabyndyqtan qaıtqan betteri bolsa kerek, keýdeleri kózdi arbaǵandaı kóterińki, tolyq tuńǵıyq kók kózderi men aqsary nurly keskinderi — bolashaq orys sulýlaryn tanytqandaı, endi bir-eki jylda shetterinen aıtýly sulý bolatyndaryna shek joq. Sapar ótip ketse de, eriksiz qaıta burylyp qaraǵan, qyzdar da munyń sońynan qaıyryla qarapty, syqylyqtasa kúlisip, ózara bul týraly birdeńe dep sóz etip barady.

— Osy derevnádaǵylardyń bári saǵan uqsaıtyn sıaqty, — dedi Sapar Sergeıge.

Alda kele jatsa da Evdokıanyń qulaǵy túrik, sózdi qalt jibermeı estip kele jatqan. Sapardyń myna sózin ol da estidi.

— Árıne, uqsas, — dedi qostap, — Óıtkeni jarty derevná bizdiń týystarymyz ǵoı. Álginde ıilip sálemdesken kempir saǵan ákeń jaǵynan apa bop keledi, ákeńniń nemere ápkesi.

— Jańaǵy qyzdar da týys pa? — dep suraǵan Sapar.

— Týys, — dedi Evdokıa. — Anaý tyrma arqalaǵan qyz Tonka shóbere týys bop keledi.

— Jasy neshede óziniń?

— Jasy ma? — Evdokıa oılanyp qaldy. — Qazir aıtam... Ol Kırıldiń Mankasynan bir jyl keıin, Fılá áskerden qaıtqan kezde, dál Spas qarsańynda týdy ǵoı, so jyly alma qalyń ósip edi, meniń bir megejinim almaǵa qaqalyp ólgen... Demek, Tonka qazir on altyda.

— Menimen jasty eken ǵoı, — dedi Sapar.

— Áli áskerge baryp qaıtýyń kerek, asyqpa, — dep qoıdy Evdokıa oǵan. — Mine, biz de úıge keldik.

Sapar baqtyń túkpir jaǵynda turǵan, terezeleriniń jaqtaýlary kók syrmen boıalǵan úlken aq úıge qaraı burylǵan.

— Joq, ol úı emes, meniń úıim mynaý, — dedi Evdokıa, álgi úıdiń aldyńǵy jaǵynda turǵan kishkentaı ǵana jermen jeksen qońyr úıdi nusqap. Tóńiregindegi qorshaý taqtaılary qısyq-qyńyr alasa úı, eńseli aq úıdiń qasynda múlde suryqsyzdanyp, asa aıanyshty kórinedi.

Sergeı bir kezdegi ákesinen qalǵan úıdiń aldyna kep toqtaǵan.

— Saraıyń sáýletti-aq eken, mama, — dedi kúrsinip.

— Erkegi bar, bala-shaǵasy bar úıler soǵystan keıingi ýaqyttyń ishinde eki retten úılerin qaıta jańǵyrtyp saldy. Al meniń jalǵyz basyma ondaı úıdiń keregi qansha. Kúıeýim salyp bergen, maǵan, osy da jaraıdy dep týra berdim, — dedi esigin ashyp jatyp.

Shaǵyn bir bólmeli úıdiń úshten birin eski orys peshi alyp tur eken. Úı ishi óte jupyny ǵana jınalǵan: kereýet, stol, eki uzyn oryndyq, úlken sandyq jáne kıim iletin eski shkaf.

— Dál osyndaı shkafty men oblystyq mýzeıden kórip edim, — dedi Sapar.

— Bul Serejanyń atasynan qalǵan buıym, — dep qoıdy Evdokıa. — Maǵan jyltyraǵan garnıtýrynyń keregi joq, osy da jaraıdy... Qazir men tamaq daıyndap jibereıin. Pesh jaǵam.

Evdokıa syrtqa ketip, qushaqtap otyn alyp kirdi.

Úsheýi tamaq ishýge otyrǵan. Evdokıa tarelkalarǵa botqa salyp, ústine bir-bir qasyqtan maı saldy. Tuzdalǵan kapýsta, sańyraýqulaq jáne bir konservi «Stavrıda» ashylyp stol ústine qoıyldy. Sapar botqadan qarbyta asap jeı bastady. Sergeıge bas barmaǵyn kórsetip «vo!» degendeı maqtap qoıdy.

— Tek bir kesek eti bolsa tipti tamasha bolar edi, — deıdi. Evdokıa eleń etip:

— Eger jeıtin bolsań shoshqanyń tuzdalǵan maıyn ákeleıin, arasynda qara kesek eti de bar, — degen.

— Qara kesek eti bolsa jeýge bolady, — dedi Sapar jymyń etip. — Tek keıin úıge barǵanda úlken ájeme aıtyp qoımasańyz boldy.

— Aıtpaımyn, — dedi Evdokıa, ózi turyp baryp senekten tuzdalǵan shoshqa maıyn alyp keldi.

Sergeı men Sapar bárin aralastyra asap soǵyp otyr. Ol ekeýiniń tamaq jesterine qarap Evdokıa taǵy bir sheshimin aıtqan.

— Maǵan buryn botqa pisirip jesem de bola beretin, sender erkeksińder ǵoı, endi etsiz tamaq bolmas. Keshke taýyqtardyń birin soıyp sorpa jasaý kerek shyǵar.

— Aınaldyrǵan úsh-aq taýyǵyń bar eken, olardy soıyp qaıtesiń. Erteń aýdan ortalyǵyna baryp biraz et, basqa da azyq-túlikter alyp qaıtamyz, — dedi Sergeı.

— Búgin osydan artyq eshteńe ishpeımin, — dep qoıdy Sapar da.

Tamaqtan keıin bular kóshege shyǵyp biraz qydyrystaǵan. Derevnány aınalyp aqqan ózenniń jaǵasyna shyqqan. Evdokıa ulyn sol ózenniń boıymen biraz alyp júrdi.

— Osy bir tusta bıik jarqabaq bar sıaqty edi, tómen qaraı uzyn baspaldaqtarmen túsetin, — dedi Sergeı kórgen tústeı bolymsyz elesterdi esine túsire turyp.

— Sol bıik jarqabaq mine, ol baspaldaqtar mynaý, — dep Evdokıa kishkene jarlaýyt pen baspaldaqtardy kórsetken. Bári de kip-kishkentaı, shaǵyn edi...

Úsheýi jardyń jaǵasyna otyrǵan. Sergeı baıaý aqqan ózenge tesile qaraıdy. Anadaı jerde teńkıip jatqan qoı tastar kórinedi. Kenet onyń kóz aldyna monsha keldi, qyp-qyzyl bop parǵa shabynǵan jalańash áıelder atyla shyǵyp, ózenge baryp qoıyp-qoıyp ketti. Ózen sýy mol da arnaly. Altyndaı sary shashy ıyǵyn japqan jas áıel shette qorqaqtap turǵan sábıdi ózine shaqyrdy. Sábı táltirekteı basyp sýǵa túsken. Áıel ony kóterip aldy, bala ony moınynan tas qyp qushaqtap, aıaǵymen sýdy shalpyldatty...

— Myna jerde monsha bar edi ǵoı? — dep surady Sergeı.

— Monsha bar bolatyn. Soǵys kezinde órtenip ketti, — dedi anasy.

Selolyq magazınde Evdokıa azyq-túlik alyp tur. Sergeı syrtta esik kózinde onyń shyǵýyn kútip shylym shegip tur. Satýshy jasy — otyz bester shamasyndaǵy, ústine jyltyraq gúldi halat kıgen, erkek ataýlynyń kózin birden arbap áketetin tolyq bókseli kelinshek. Veronıka makaron ólshep bere tura jaltaqtap syrtta turǵan Sergeıge qaraı berdi. Aqyry uıalý, qysylýdyń bárin jıyp tastap ózin mazalaǵan suraqty qoıyp qaldy.

— Dýná apaı, balańyz úılengen be?

— Úılengen. Sen oǵan kóz salyp tekke áýre bolma, onyń bes balasy bar, — dedi Evdokıa onyń suraǵyn jaqtyrmaı.

— Zań júzinde eki bala úshin de, on bala úshin de tólenetin alıment birdeı. Maǵan salsa, onyń bir ul, bir qyzyn ózim-aq surap alar edim, al úsh balasyn áıeline qaldyrar edik, — dedi Veronıka ázildese de oıyndaǵysyn bildire sóılep. — Qalaı, Dýná apaı, osyǵan kelisemiz be?

Evdokıa shynymen-aq tistenip qolyn sermeı berdi:

— Já, já, ondaı sózińdi aıtpa da, estirtpe de. Aýlaq júr.

— Bálkim, biz bir-birimizdi unatyp qalarmyz.

Osy kezde Sergeı ishke kirgen.

Alǵan zattaryn sómkesine salar-salmas Evdokıa:

— Júr, kettik. Júr, júr, — dep asyqtyra bastady.

— Kelińiz, kelińiz, — dedi Veronıka qylymsı kúlip syńǵyrlaǵan únmen.

— Kelemiz, — dedi Sergeı de oǵan qarap.

Evdokıa munan ári balasyn qaqpaılaǵandaı bop syrtqa alyp shyqqan.

— Sen onymen abaı bol, — dedi shyǵa bere ulyna qatty eskerte sóılep. — Ol qazir eshteńeden de taıynatyn áıel emes, basyńdy aınaldyryp, ózine qaratyp alý úshin nege bolsa da daıyn. Onyń bar maqsaty kúıeýge tıý.

— Ol maqsaty jaman emes, — degen Sergeı.

Biraq Evdokıa onyń ázil sózin shyndaı kórip, múlde báıek qaǵyp keledi.

— Sereja, sen ol áıelden aýlaq júr. Qyryqqa taıap qalǵan qatynda endi qansha dáýren qaldy deısiń. Bolsa bolar, bolmasa qoıar, dep ol basyńdy pálege shatýdan da taısalmaıdy.

— Já, men ol jaǵynan qoryqpaımyn, — degen Sergeı kúlip.

— Astam sóıleme. Tek aýlaq bol, — dedi Evdokıa áli de azar-bezer bop.

Keshkisin Sergeı men Sapar otyrarǵa oryn tappaı ishteri pysa bastady. Ne istep, ne qoıarlaryn bilmeı úıge bir kirip, bir shyǵyp ábden shıryqqan. Ásirese Sapar eki-úsh ret kóshege shyǵyp qaıtty.

— Babýshka, televızorsyz ishiń pyspaı qalaı turasyń? — dedi aqyrynda.

— Men úırengem. Keıde myna kórshilerdikine baryp kórip júrem. Eger kórgiń kep tursa júr, ertip baraıyn.

— Joq, kelmeı jatyp kirgenimiz uıat bolar.

Sapar endi úı ishindegi zattardy túrtpektep ersili-qarsyly júre bastady.

— Álde klýbqa bıge barsam ba eken, — dedi bir kezde.

— Baryp qaıt, — dedi Evdokıa da ile qostap. — Tek, álgi Tonkaǵa qyryndaýshy bolma. Osyndaǵy Mıshka Tıhomırov sonyń sońynan túsip júrgen kórinedi, buqasha kújireıgen neme, sabap júrer. Kóktemde kórshi derevnádan kelgen bir jigitti sol Tonka úshin ońdyrmaı sabap jibergen.

— Mássaǵan, — dedi Sapar yza bop. — Men Evropaǵa keldim desem, eskiliktiń qaldyǵyn aıtasyz ǵoı.

— Qaıtesiń endi, ondaı-ondaıymyz bar áli de.

— Jaraıdy, ony da kórip qaıtalyq, — dep Sapar bıge jınaldy.

Júregi shanshyp ketkendeı bolǵan Evdokıa úıge kirip, kishkentaı qobdıshasyn qoly dirildeı turyp aqtaryp, dárisin taýyp aldy da kesek qantqa tamyzdy. Sóıtti de qantty aýzyna salyp sorǵan kúıi oryndyqqa sylq etip otyra ketti.

— Babýshka! — degen Sapar qorqyp ketip.

— Qazir, qazir... qoıady...

Ol óziniń osynsha álsiz kezin sezdirgisi kelmegendeı.

Sapar ketken soń Sergeı men anasy ekeýi esik aldyna shyǵyp otyrdy, Sergeı asyqpaı shylym shegýge kiristi. Evdokıa bolsa aýyq-aýyq balasyna kóz qyryn tastap qoıyp, kórgen tústeı osy kúıine, osy otyrystaryna eljireı qýanyp, kózi jasaýraı máz bolady. Mynaý eńgezerdeı jigittiń óz qursaǵynan shyqqanyn ishteı maqtanysh etedi, alaıda aralarynda kózge kórinbes bıik bir dýal bardaı, sol dýaldan birine-biri áli de sekirip óte almaǵandaı kúıge túsip júregi qurǵyr sýyldaı beredi.

Álden ýaqytta qaqpanyń esigi syqyrlap ashylyp, ishke qaraı aqsańdaı basyp egde tartqan er adam endi, basyndaǵy kepkisin alyp:

— Sálemet bolarsyzdar! — dep dańǵyrlaı amandasty.

— Sálemetsiz be, Ivan Petrovıch, — dedi ornynan ushyp turǵan Evdokıa jany qalmaı ebelek qaǵyp, — Úıge kirińiz, sháı ishińiz.

— Raqmet, — dep kep ol Sergeıdiń qasyna baspaldaqqa qatarlasa otyrdy da qolyn sozyp.— Al tanysyp qoıalyq, Fılıppov Ivan Petrovıch — kolhoz predsedatelimin, — dedi.

— Meıramov Sergeı Meıramovıch!

— Ym, — dedi Fılıppov buǵan bastan-aıaq qarap qoıyp. — Óz famılıańdy saqtamaǵan ekensiń ǵoı.

— Ómirimdi saqtady, — dedi Sergeı sabyrly.

— Durys aıtasyń, ómirińdi saqtady,— dep Fılıppov ile qostady. — Tek munyń seniń durys emes... týǵan jerińe qaıtyp oraldyń, demek kolhoz basqarmasyna kirip, bizben tanysyp, jón-josyǵyńdy aıtýyń kerek edi. Mine, men aıaǵymnyń aqsaqtyǵyna qaramastan ózim izdep kep sálemdesýge májbúr boldym. Erteń keńsege kel, keń otyryp áńgimeleseıik.

— Qajeti qansha, — degen Sergeı nemquraıdy.

— Qoı, nege olaı deısiń? — dedi Fılıppov onyń myna qylyǵyna qaıran qap. — Biz ekeýmiz alystan qosylsaq ta atalas týyspyz... Jáne men osy kolhozdyń basshysymyn, endeshe basshy dep kirip jón-josyǵyńdy aıtýyń kerek.

— Men munda kolhozdyń basshysyna emes, anama keldim, — dedi Sergeı túıile sóılep. — Al anamnyń turmysy qýanarlyqtaı emes eken. Mine, úıi qulaýǵa jaqyn tur. Kolhoz tarapynan eń bolmasa durystap pensıa da bermepsińder. Endeshe, men kolhoz basshylaryna nemene dep baram, osylaryń úshin raqmet deıin be. Joq, aýlaq júrińder, sendersiz de birdeńe istermin.

— Solaı de.

— Solaı.

Stolǵa dastarqan ázirlep esi shyǵa báıek qaqqan Evdokıa syrtqa qaıta shyqqan.

— Ivan Petrovıch, úıge kirip meniń qýanyshym úshin bir rúmke ishseń etti. Raqym etip kir endi, — degen Evdokıa qıyla ótinip. Onyń bul minezi ulyna unaǵan joq.

— Mama, sen buǵan bola epelekteme, — dedi qatqyl únmen.

— Káne, Evdokıa, sen úıge kire turshy, — degen Fılıppov buıyra sóılep. — Bul ekeýmiz erkektershe bir qaqtyǵysyp alaıyq.

— Balam, onyń ne, — dedi úreıi ushqan Evdokıa. — Ivan Petrovıch jurt qadirleıtin úlken adam. Óıtip sóıleskeniń jaramaıdy ǵoı.

— Men de jurt qadirleıtin úlken adammyn, — dedi Sergeı tákapparlana.

— Bar, úıińe kir! — degen kenet Fılıppov Evdokıaǵa aqyryp.

— Daýysyńyzdy kótermeńiz, — dedi Sergeı oǵan qatal eskertip.

— Sen de sózińdi qoıa tur, — dedi Fılıppov ony bólip. — Áýeli men sóıleýim kerek.

Klýbta bı bastalǵan. Burynnan kele jatqan derevná dástúri boıynsha jigitter bir jaq qabyrǵaǵa, qyzdar qarama qarsy jaq qabyrǵaǵa tizile turǵan. Sapar eki jaq toptan da oqshaý esik jaqta tur. Oǵan jurttyń bári tańyrqaı qaraıdy, ásirese qyzdar birin-biri túrtpektep, sybyrlasa kúlip qyzyq kórgendeı jaltaqtaı beredi. Sapar mundaǵy aqsary shashty, kúreń shashty, aqsary óńdi, kógildir kózdi derevná jigitterine múlde uqsamaıdy, qyzdarǵa sol oqshaýlyǵymen qyzyq.

Dınamıkke jalǵastyrylǵan shaǵyn magnıtofonǵa kasseta salynǵan. Klýb ishin oınaqshyp alyp ushqan «Kazachok» áýeni dóńgelete jóneldi. Lezde tabysa ketken qyzdar men jigitter úıirile sekirip qos-qostan ortaǵa shyqqan. Sapar umtylyp baryp Antonınany bıge shaqyryp úlgirgen edi.

— Biz ekeýmiz týysqan bop shyqtyq, — degen bı yrǵaǵyna qaraı sekirektegen Sapar sálden keıin.

— Jer betindegi adamdardyń bári de týysqan, — dep qoıdy Antonına ózinshe bilgirsip. — Siz sonda Sergeıdiń balasymysyz?

— Joq, men onyń inisimin.

— Qalaısha?.. — degen Antonına tańdanyp. — Ol ǵoı...

— Orys demeksiz ǵoı, — dep Sapar ilip áketti. — Al men qazaqpyn. Jańa ǵana ózińiz jer betindegi adamdardyń bári de týysqan dedińiz emes pe? Demek erkek ataýlynyń bári birine-biri aǵa, ini bop keledi.

— Men shynymen surap turmyn.

— Men de shynymen aıtyp turmyn, — dedi Sapar qyzdy úıire túsip. — Soǵys kezinde meniń ájem Sergeıdi bala etip alǵan, al men bolsam ájemniń nemeresimin, sondyqtan oǵan ini bop kelem.

— Biz, endeshe, seni balasy bolar dep oılap edik... Onyń balalary bar shyǵar?

— Bar. Úsh qyz, eki uly bar.

— Oı, qandaı tamasha, — dedi Antonına shyn kóńilden.

Sapardyń Antonınamen bılep, ekeýiniń shúıirkelese sóıleskenderi nazardan tys qalǵan joq edi. Mıhaıl Tıhomırov, jasy on altyda bolsa da qazirdiń ózinde jópshendi jigittermen teń túser zor tulǵaly bozbala bolatyn. Soǵan dostarynyń biri Vıktor Tıhomırov kelip (teginde búkil derevná eki famılıadan ǵana: Fılıppovtar men Tıhomırovtardan taraıtyn) qulaǵyna sybyr etip qana:

— Mısh, qazir sabap jibereıik pe, álde bıden keıin be? — dep suraǵan.

— Qoı, ne dep tursyń óziń? — degen Mıhaıl oǵan. — Ol bizdiń qonaǵymyz emes pe. Qaıdaǵy bir agresorlar sıaqty bolmaıyq. Áýeli, ózine beıbit jolmen jaılap qana eskertip qoıyńdar. Sen qazir baryp eskertseń de bolady.

— Qup bolady, shef, — dep Vıktor Saparǵa qaraı bettedi. Mıhaıl olardy baqylap qarap otyr. Birinshi Vıktor birdeńe dep sóıledi, onan soń Sapar oǵan birdeńe dep sóıledi, onan soń Sapar oǵan birdeńe dep jaýap qaıtardy, taǵy da Sapar salǵan jerden Antonınaǵa baryp taǵy da ekeýi bılep ketti. Vıktor qaıtyp oralǵan.

— Iá, ne deıdi? — dep surady Mıhaıl.

— Ol: tóbelesý degen eskiliktiń qaldyǵy. Al eskiniń qaldyǵymen kúresý kerek dep aqyl aıtady. Durys ıdeıaly bireý sıaqty.

— Maqul. Onda sabaımyz, — dedi Mıhaıl sheshimdi túrde.

— Qazir shaqyraıyn ba, álde bıden keıin be?

— Bıden keıin bolsyn.

— Tonkany da jóndep alǵan teris bolmas edi, kim kóringenge yrjańdaǵanyn qoıar edi, — degen Vıktor.

— Onymen men ózim sóılesem, — dedi Mıhaıl qabaǵyn túıip.

Sergeı men Ivan Petrovıch sol esik kózindegi baspaldaqta otyr. Ekeýi de kóp nárseni aıtysyp, endi túsinisken saıabyr áńgimege kóshken. Qaqpa aldynan kóleńdep Veronıka ótken, biraq oǵan nazar aýdarǵan bular bolǵan joq.

— Kiná taqpas buryn aldymen istiń egjeı-tegjeıin bilip alý kerek, — dedi Fılıppov tuqylyna deıin sorǵan papırosyn sóndirip, laqtyryp tastap, qaıtadan jańa papırosty tutata otyryp.

— Jumyrtqanyń dámin anyqtaý úshin taýyq bolý shart emes shyǵar, — degen Sergeı.
— Til degende súıek joq, nebir ashshy sózderdi taýyp aıtýǵa bolady, — dedi yzalana tistengen Fılıppov. — Soǵystan keıingi jyldarda bul jerde ne qıynshylyqtyń bastan keshkenin bilseń sen. Sharýashylyqty qalpyna keltirgenshe talaı jyldar boıy sińirimiz sozylyp ash-jalańash eńbek ettik. Qazir ǵoı, mine, jurttyń baılyqqa kenelgeni. Ras, birli-jarym jetim-jesirlerdiń áli de jetimsiz turatynyn moıyndaımyn. Biraq sony túzeýge birden shama kep jatyr ma. Soǵystan keıingi Rossıanyń jesirleri az deısiń be? Mıllıondaǵan áıel jesir qaldy ǵoı.

— Ózińiz ǵoı baılyqqa keneldik deısiz, — dedi Sergeı qarsy daý aıtyp. — Endeshe jesirler qamyn da oılaýǵa bolatyn edi. Soǵan kedeı bop qalmas edik.

— Onyń da ras, — dedi predsedatel kelisip. — Maqul, sen meni jeńdiń. Anańnyń qamyn oılaǵanyń ábden durys. Myna úıdi jóndeý kerek. Men saǵan qurylystyq aǵash bereıin, tek kómekke beretin aǵash ustalarym joq. Ony óziń izdep tap.

Sergeı basyn ızedi.

— Onan soń, — dep Fılıppov kózin syǵyraıta qarap, kóńiliniń túkpirindegi oıyn aıtty: — Estýimshe mal dárigeri kórinesiń. Naǵyz bizge qajet mamandyq. Bizde de mal sharýashylyǵy bar ǵoı... Bálkim, týǵan jerińe kóship kelersiń. Ózińe arnap jańa úı salyp beremiz. Áıelińniń mamandyǵy qandaı edi?

— Muǵalim. Qazaq tili men ádebıetinen.

— Qazaq tili joq bizde endi. Bizge aǵylshyn tilinen muǵalim kerek. Múmkin daıyndaý kýrsyna jiberip oqytyp alarmyz. Aǵylshyn tiline mamandanyp shyǵa keledi. Tilden-tildiń aıyrmasy bar deısiń be, a?! Osy jaǵyn oılanshy.

— Oılanaıyn, — deı saldy Sergeı onyń kóńilin birden jyqqysy kelmeı.

— Bizge mal dárigeri bop kelseń tamasha bop keter edi... Al jaqsy, erteń keńsege kel, aǵash jazyp beremin, — dep Fılıppov ornynan kóterilgen.

— Úıge kirip, sháı iship ketpeısiz be?

— Áı, — dep Fılıppov qolyn bir siltedi de aqsańdaı basyp syrtqa bettedi. — Sen meniń eski jaramnyń aýzyn ashtyń emes pe. Onan da sen bizdikine kel, bóten emespiz ǵoı...

Osy sátte predsedateldi qaǵyp kete jazdap, qaqpadan Antonına júgirip kirgen.

— Tez júgirińizder, anaý jerde Sapardy urǵaly jatyr jabylyp. Qutqaryńyzdar!

Sergeı baspaldaqtan sekirip túsip kóshege shyqqan. Antonına ekeýi qatarlasa júgirip keledi.

— Sen ony nege jalǵyz qaldyryp kettiń? — dep suraǵan Sergeı.

— Men shamamnyń kelgeninshe ony biraz qorǵadym...

— Jabylǵandar sonsha kóp pe?

— Kóp. Tıhomırovtar túgel derlik...

Bular jetkende qalyń eki top birine-biri qarama-qarsy kep tiresip tur eken. Bir bette Tıhomırovtar, qoldarynda aıyl men ońtaılap orap alǵan áskerı beldikter, ákeleri men aǵalarynan aýysqan mura. Olarǵa qarsy turǵan Fılıppovtar da qarýlanyp alypty. Ázirge ózara kelissózder júrip jatyr edi.

— Sender nemenege ony qorǵaısyńdar? — deıdi Mıhaıl Tıhomırov.

— Óıtkeni ol bizdiń týys, — deıdi oǵan qarsy turǵan ekinshi Mıhaıl, tek munyń famılıasy Fılıppov, bul da iri deneli, tulǵaly bozbala.

— Qaıdaǵy senderdiń týys, — dep Tıhomırov qolymen kóziniń qıyǵyn jyrtıta syǵyraıtyp kórsetip Sapardy nusqap qoıǵan.

— Endi neǵyl deısiń, — dedi Fılıppov onyń bul mazaǵyna berispeı. — Ol bizdiń Sergeıdiń inisi, endeshe bizge týys bop keledi. Jáne ózi bárimizge kelgen qonaq.

— Jaraıdy, — dedi Tıhomırov kelissózdi túıindep. — Olaı bolsa eki jaq bop bárimiz de tóbelesemiz.

— Maqul, — dep Fılıppov ta kelisti.

Jastardyń myna kıkiljińi jaıly habar derevnáǵa jetip, endi jan-jaqtan osylaı qaraı júgire basyp úlkender kelgen. Olar balalardy byqpyrt tıgendeı ǵyp jelkelep, úıdi-úılerine qýa bastaǵan.

— Káne, tarańdar tegis! Qara, tóbeleskishterin bulardyń!

Dál osy tusta alǵa Sapar shyǵyp sóılep bersin.

— Bir adamǵa top bolyp jabylý degen eskiliktiń qaldyǵy. Naǵyz jigit bolsa jekpe-jekke shyǵady. Sondyqtan men Mıhaıldy jekpe-jekke shaqyramyn.

— Áı, qoı ári, tilmarsymaı, — dedi úlkenderdiń biri ony sóıletpeı. — Áýeli ósip al, sonan keıin kúsh salystyrarsyń. Ózińe qara da, Mıshkaǵa qarasańshy. Áne ol zińgitteı, onymen úlken jigitterdiń ózi kúsh synassa da bolady.

Sergeı kóp ishinde, únsiz tyńdap turǵan.

— Káne, tarańdar! — desti úlkender.

— Men jekpe-jekke shyqqandy ádildik dep oılaımyn, — dedi kenet Sergeı daýysyn kóterip. — Kimde-kim qıanat jasaǵan bolsa jazasyn alýy kerek qoı.

— Já, sóz bop pa, — dedi úlkender jamyrasa sóılep. — Sen de kishkentaı balanyń qoltyǵyna sý búrikpeı qoı endi, bir shalymǵa da kelmeıdi ǵoı, myna túrimen.

— Eger osydan Sapar jeńilse bir jáshik syra qoıam, — dedi Sergeı de berispeı.

— Bolsyn, eger meniń balam jyǵylsa, bir jáshik syrany men qoıam, — dedi Tıhomırovtyń ákesi de qyzynyp.

Aıaq asty qyzyq báseke týǵan edi. Úlkender ortalaryn ashyp, aınala tura qalǵan, ortaǵa jylarman bop Antonına shyǵa keldi.

— Uıalmaısyzdar ma?! — dedi aıqaılap. — Joq, bul jekpe-jekke men ruqsat etpeımin, — dep Sapardyń qasyna baryp tura qalǵan.

— Qystyrylmaı bylaı tur, — dep ákesi ony shetke tartqan, Antonına bulqyna qarsylasyp boı berer emes.

Osy eki arada Sapar pıdjagyn sheship, galstýgin aǵytyp, ortaǵa shyqqan.

Mıhaıl beldigin qysa býynyp, ıyqtaryn qomdap Saparǵa qaraı júrdi. Sapar bolsa onyń ár qımylyn qalt jibermeı ańdı qarap tapjylar emes. Mıhaıl óziniń temirdeı tegeýrindi qushaǵyna qarmap qysa bermek bolǵan, osy sátte Sapar bult etip bir jaǵyna qaraı qısaıa berdi de, ózine ekpindep tónip kelgen Mıhaıldy tartyp qaldy. Anaý óz ekpinimen ushyp túsken. Alaıda ol lyp etip qaıta atyp turǵan, biraq úlkender jan-jaqtan Mıhaıldyń ákesin keý-keýlep ketti:

— Ákel, qoı syrańdy, Mıhaıl jyǵylyp qaldy, — desip.

Biraq Mıhaıl alǵashqy jyǵylǵanyn mise tutpaı, Saparǵa qaıyra tap bergen, bul joly da jerge ózi domalap tústi.

— Ol nege aıla qoldanady. Onysy durys emes, — dedi yzadan jarylardaı bop turyp jatyp Mıhaıl.

— Bul eshqandaı da aıla emes, biz osylaı kúresemiz, — dep Sapar endi Mıhaılǵa qaraı ózi júre bastaǵan.

Biraq úlkender jekpe-jekti osymen toqtatty da, Mıhaıldyń ákesi aqshasyn shyǵardy.

— Sapar utty, endi Tonkany shyǵaryp salsyn, — desken úlkender.

— Qalaısha shyǵaryp salady, — dep endi Antonınanyń ákesi kúıip-pisti. — Káne, qaıt úıge!

Alaıda búkil Fılıppovtar sońdarynan ergen Antonına men Sapar derevná kóshesin boılap uzaı berdi.

Kelesi kúni erteńgisin Sergeı men kórshidegi Mıhalych qart ekeýi Evdokıanyń úıin aınala qarap júrgen. Mıhalych bóreneleri eskirgen úı qabyrǵasyn ár tustan bir toqyldatyp tyńdap kóredi. Bir jaǵyna qaraı qısaıǵan buryshtyń qıýy shyǵyp ketken eken.

— Iá, — dep qoıyp Mıhalych sózin salmaqtaı túseıin degendeı biraz únsiz turdy. Sergeı men anasy onyń ne aıtaryn taǵatsyzdana kútip aýzyna qarap qalǵan.

— Qaıta jóndeımiz deýleriń bos áýreshilik, — dedi Mıhalych aqyry. — Onan da jańa úı salý arzanǵa túsedi.

— Maǵan jańa úıdiń qajeti qansha, — dedi kelise qoımaǵan Evdokıa.

— Nege qajet emes, — dedi Mıhalych oǵan birden qarsy daý aıtyp. — Endi sen jalǵyz basty adam emessiń. Nemereleriń bar kórinedi jáne bireý-ekeý emes, beseý kórinedi, olar kelgende qaıtesiń. Joq, Evdokıa, olaı deýiń endigi jerde jaramaıdy. Al sen Sergeı aqyr anańnyń úıin durystaǵyń kelgen eken, onda jańadan salyp ber. Predsedateldiń ózi aǵash berip otyrsa tipti jaqsy, arzanǵa túsedi.

— Onyńyz da durys eken. Jańa úı salamyz, — dedi Sergeı de.

— Qoı, balam, — dedi Evdokıa úreılenip. — Jańa úı salý úshin keminde eki myń somdaı qarjy kerek bolady. Ony qaıdan alamyz?

— Úı salý degen basty másele, Evdokıa, — dep tóndire sóılep qoıdy Mıhalych. — Áıel men úı adamǵa ómirde bir-aq ret sátimen oralady.

Baǵanadan beri úlkender sózin tyńdap qana júrgen Sapar osy tusta óz oıyn qystyra salýdy jón kórip:

— Osy kúni áıel máselesi basqasha ǵoı, — dedi bilgirsinip.

— Ajyrasýshylar kóbeıip ketti emes pe.

Mıhalych oǵan kózin alarta bir qarady da, jaýap qatýdy jón dep tappady. Al Evdokıa bolsa ony: qystyrylma úlkender sózine, degendeı jeńinen tartyp qalǵan.

Kúnniń ystyqtyǵyna qaramastan Sapar qońyr kostúmin kıip, galstýgin taǵyp Antonınanyń úıiniń tusynda qaqpa aldynan ári bir ótip, beri bir ótip teńselip júr. Dúkenge deıin baryp, odan jáı qydyrystaǵan adamdaı keri qaıtqan.

Antonınanyń sheshesi orta jasqa kelgen tolyq áıel terezeniń perdesin kólegeılep qoıyp, ony syrtynan baqylaı qarap tur. Ekinshi terezeniń aldynda ábden mújilip qartaıǵan kempir — Antonınanyń ájesi otyr.

— Bar, shyǵyp aıtsańshy, Antonına úıde joq dep, baıǵus bala bekerge sendele bermesin, — degen ájesi.

— Sendele tússin, — dep qoıdy Antonınanyń sheshesi. — Erkekterdi óstip biraz sendeltip qoısań baǵań arta túsedi.

— Sóz bopty, — dedi kempir ernin sylp etkizip. — Sen ǵoı óziń kezinde anaý Fedány óstip sendeltip qoıamyn dep, aqyry aıyrylyp qaldyń. Ol Katkaǵa úılendi de kete bardy.

— Ol ketse men jerde qalǵam joq qoı, men de kúıeýge shyqtym emes pe.

— Shyqtyń. Tek otyzǵa kelgenshe kári qyz atanyp otyryp baryp ázer shyqtyń, — dedi kempir kúńkildep. — Endi Antonınaǵa kese-kóldeneń turma. Eger unatatyn bolsa, meıli, osy bir qara balaǵa-aq kúıeýge shyqsyn.

— Aljıyn degen shyǵarsyń, — dedi Antonınanyń sheshesi yza bolyp ashýlanyp. — Qyzdyń jasy áli on altyda ǵana ǵoı.

— Men sol on altymda-aq kúıeýge tıgem, qudaıǵa shúkir, jaman turmys qurǵamyz joq, — dedi kempir miz baqpastan.

— Ol baıaǵy patsha zamanynda bolatyn. Al qazirgi ýaqytta on segizge tolmasa turmys qurýǵa ruqsat etpeıtin zań bar.

— Eger qyzdyń óziniń turmysqa shyqqysy kep tursa, zań degen ondaıǵa qarsy turmaýy kerek dep bilem. Álginde Froska aıtyp ketti maǵan, keshe myna qara bala Antonına úshin Mısha Tıhomırovpen tóbelesken kórinedi.

— Iá, sóıtipti, — dedi endi Antonınanyń sheshesi áldeqandaı bir ishteı maqtanysh únmen.

— Demek, bul bala da úıge ıe bolýǵa jarap qalǵan erkek degen sóz...

Sergeı kolhoz keńsesinde Ivan Petrovıchtiń qarsy aldynda otyr.

— Durys, — dedi Fılıppov, ózara áńgimelerin túıindep. — Jańa úı salam deseń onyńdy da qostaımyz. Qurylys materıaldary úshin qam jeme, bárin taýyp beremiz. Bálkim, bala-shaǵań kelse unatqandaı bop turyp qalarsyńdar. Solaı emes pe?

Sergeı kúlip jiberdi.

Bólmege jas býhgalter kelinshek kirgen. Fılıppovtyń aldyna qol qoıylatyn qaǵazdardy jaıyp qoıa turyp eki kózi Sergeıde bolatyn. Sergeı de oǵan qaraǵan, kelinshek jymyń ete qaldy.

— Al sen buǵan qarap jymyńdama, — dedi qaǵazdan basyn kótergen Fılıppov. — Munyń bes balasy bar, bildiń be?!

Kolhozdyń tovarly-sút fermasynda saýyn júrip jatqan kez. Álgindegi Sapar endi osy tóńirekti jaǵalap qydyrystap júr. Ferma meńgerýshisi egde jastaǵy er adam qol bulǵap, ony qasyna shaqyrǵan. Sapar jaqyn keldi.

— Áı, jigitim, sen ana qyzdardy alańdatpaı jasyryn otyra turshy, — dedi ferma meńgerýshisi ótinish etip. — Áıtpese olar sıyrlaryn jóndep saýmaı qoıýlary múmkin.

— Siz maǵan Tonány shaqyryp jiberseńiz boldy, basqalarynda sharýam joq.

— Saýyndaryn aıaqtasyn, sonan soń shaqyryp berem. Al ázirshe myna jerde kóleńkede otyr, basyńnan kún ótpesin.

— Men kúnnen qoryqpaımyn, úırengem, — dep qoıdy Sapar, alaıda ózi kóleńkege kep otyrdy.

— Tonány unatyp qalǵansyń-aý shamasy? — degen ferma meńgerýshisi.

— Iá, — dedi Sapar búkpesiz moıyndap.

— Ǵashyq bolý degen jaqsy ǵoı, shirkin, — dedi ferma meńgerýshisi armandaı sóılep. — Jas kezimde men de bir ret ǵashyq bolǵam.

— Qazirgi áıelińizge me?

— Jo-oq. Odan aıyrylyp qaldym. Uıalshaqtap sóz aıta almaı júrgenimde basqa bireý qaǵyp ketti. Baýyrym, mahabbat jolynda qolma-qol aıqasqa túskendeı eshteńeden taısalyp, jaltaqtaýshy bolma... Antonına! — dedi kenet ferma meńgerýshisi daýystap.

— Shyq beri, seni kútip... Bol tez endi, seni ómir boıy kúter dep pe eń!..

Aýdandyq qurylys basqarmasynyń keńsesinde topyrlaǵan jurt: kolhoz predsedatelderi, prorabtar, stýdentter qurylys otrádtarynyń komandırleri.

Basqarma bastyǵy — pensıa jasyndaǵy, ústine jaǵasy aıqara ashyq sholaq jeń jeıde kıgen mosqal adam selektor aldynda otyr. Kishkentaı shamdar birinen keıin biri lypyldaı janady, ár jaqtan ár túrli daýys ıeleri basqarma bastyǵynan samosval, greıder, sement surap mazalaıdy. Bastyq olardyń bárine de:

— Joq, eshteńe joq. Jýyq arada bola da qoımas, — dep jattap alǵandaı birkelki jaýap qaıyryp otyr.

— Ivan Efımovıch, — degen qatqyldaý daýys.

— Joq, eshteńe joq, — dedi bastyq ile jaýap berip.

— Siz meniń ne suraǵaly otyrǵanymdy bilmeısiz ǵoı, — dedi álgi daýys renjigendeı.

— Men bárin de bilem. Seniń suraıtynyń da mende joq. Saǵan keregi kran ǵoı?

— Kran, — dedi qatqyl daýys kúrsinip.

— Aınalyp keteıin, eshqandaı járdem ete almaımyn.

Sergeı óz kezegin tózimdilikpen kútken, aqyry bastyqqa taıap kelgen, anaý birden:

— Eshteńe joq jáne jýyq arada bola da qoımaıdy, — dedi jattandy sózin qaıtalap.

— Al eger jigittermen ózim kelissem she? —  dep suraǵan Sergeı stýdent otrádynyń formasyn kıgen jas jigitti mezgep. Anaý arıfmometrde áldeqandaı bir esepterin tekserip otyrǵan.

— Bos áýreshilik, — dedi bastyq qolyn siltep. — Olar shet jumysqa attap baspaıdy. Jáne ústerinen qadaǵalap turatyn... komısar, keńes degenderi bar... Sóılespeı-aq ta qoı olarmen. Sen onan da osynda shaldardan quralǵan brıgada bar, solardy taýyp ap, solarmen kelis. Brıgadıri Stepanov Stepa aǵaı degen shal, ata-babasynan bermen aǵash ustasy ózi. Bir kónse solar kónedi. Tek qymbat suraýlary múmkin.

Já, óziń saýdalasyp kóresiń ǵoı. Al keshir, — selektordyń shamy jypylyqtaǵan. Bastyq daýysyn kenet arǵy jaqtaǵy suraýshynyń sózin kútpesten-aq:

— Joq, jáne jýyq arada bolmaıdy da, — dedi kesip.

Ananyń júregi taǵy da shanshyp aýyra bastaǵan. Ol úı qabyrǵalaryna súıenip, súıretile ilip baryp terezeni ashty da aýa jetpegendeı aýyr tynystap tósegine qısaıdy. Biraq kóp jatqan joq, saǵatqa qarap edi tús bolyp qalypty, aqyryndap bir qolymen júregin basa turyp demalyp-demalyp pesh aldyna jetti. Aqyryndap tyqyrlata qyrnap shógendi tazalady, onan soń kartoshka tazalaýǵa kiristi. Esil-derti uly oralǵansha tamaq pisirip qoıý.

Magnıtofondy avtomobıl akýmýlátoryna jalǵap qoıǵan eken. Oınaqy mýzyka tógilip tur. Ústerine djınsı, bastaryna tehas mánerimeı eki jaq jıegin qabystyra shlápa kıgen jas jigitter mýzyka yrǵaǵyna qaraı qımyldap jumys istep júr. Sergeı olardyń brıgadırimen sóılesken.

— Aıtpaǵyńyzdy tolyq túsindim, — dedi brıgadır. — Ǵylym kandıdaty Kýzovlev saǵatyna qaraı turyp. — Ókinishke qaraı biz mynaý obektiniń ózin belgilengen ýaqytynda ázer aıaqtaǵaly otyrmyz.

— Múmkin jumystan keıingi keshki ýaqyttaryńyzda kelersizder, — degen Sergeı.

— Joq, — dedi brıgadır. — Keshkisin dem alýymyz kerek, áıtpese kelesi kúngi jumystyń sapasyn tómendetip alamyz. Olaı bolǵan kúnde kelesi jyly bizdi qurylys salýǵa qaıtyp shaqyrmaı qoıady. Renjimeńiz, biz sizge járdem bere almaımyz.

Osy kezde magnıtofondaǵy kasseta bitken, qurylysshylar da dereý jumystaryn doǵardy. Alaıda brıgadır baryp magnıtofonǵa jańa kasseta salyp, odan baıaý áýendi mýzyka oınaı bastaǵan, qurylysshylar qural-saımandaryn qoldaryna qaıta aldy, birtindep mýzyka da jyldamyraq oınap, jumys ta qyza tústi...

Sergeı olardyń myna qylyqtaryna qarap biraz turdy da, kilt burylyp ózin kútip turǵan taksıge baryp otyrdy.

Bul osy bette kil pensıonerlerden quralǵan shaldar brıgadasyna tartqan. Aldaryna uzyn aljapqysh baılaǵan, bózden jeıde kıgen shaldar jańa mal qoranyń bórenelerin qyrnalap jonyp jatyr eken.

Brıgadır jasy alpystan assa da áli qaıraty qaıtpaǵan Stepanov degen shal Sergeıdiń . aıtqandaryn janashyrlyqpen tyńdady.

— Aıanyshty oqıǵa eken. Óte aıanyshty. Osynsha jyldan keıin anańdy tabýyń et júrekti eljiretetin jáı eken. Saǵan kómektesýge tıispiz. Aǵash ustalarymyz bar. Az kúnniń ishinde-aq syńǵyrlaǵan aǵash úı jasaımyz da beremiz. Tek, artyǵy joq, kemi joq, myń somǵa. Kelisesiń be? — degen Stepanov buǵan synaı qarap.

— Jaqsy, — dedi Sergeı. — Endi úsh kúnnen keıin aǵashtar tegis túsiriledi. Aldyn ala qansha tóleýim kerek?

— Bitirgen soń, bir-aq eseptesemiz. Aldyn ala eshteńe tólemeı-aq qoıa tur. Al ázirge tórt somdaı qaryz bere tursań bolady.

Sergeı qaltasynan qapshyǵyn alǵan.

— Olaı emes, — dedi Stepanov kúńkildep... —  Áne, meniń shaldarym qarap tur. Al olar mundaıdy unatpaıdy. Ózderiniń densaýlyqtaryna jaqpaǵan soń, meniń ishkenime de qarsy. Alaqanyńa búgip qoı da qoshtasqan kezimizde eshkimge bildirmeı bere sal.

Sergeı dál solaı istedi. Brıgadır ekeýi kelisip qol soǵysqan kezde tórt som Stepanovtyń alaqanyna aýysyp úlgirgen.

— Shaldar, — dedi Stepanov jadyraı daýystap. — Men predsedatelge baryp keleıin, bir kelisetin sharýa bar edi... Mensiz eshteńeni búldirip ap júrmeńder, — dep qoıyp, bir úıdi aınalyp ótti de, anadaı dúkenge qaraı jylystaı tartyp otyrdy.

Fermadan shyqqan qyzdar ózenge bettep barady. Sapar osylarmen birge, Antonına ekeýi qatarlasa júrip keledi. Qyzdar shýyldasa kúlip jamyraı sóıleıdi.

— Sapar, bizdiń derevná unaı ma saǵan?

— Unaıdy.

— Onda osynda qal. Bizben birge bolasyń.

— Oılaný kerek, — deıdi Sapar.

— Oılanatyn nesi bar. Óziń Antonınany súıesiń be?

— Súıem.

Qyzdar syqylyqtaı kúlip máz boldy. Sapardyń týra jaýaby, búkpesiz ashyq jarqyndyǵy olarǵa óte unaıtyn sıaqty. Aldydan ózenniń buralań tusy jaltyraı kóringen. Qyzdar birin biri kımelep dúrkireı júgirdi, kóılekterin júre sheshken boılarynda jarqabaqtan kep sýǵa kúmp-kúmp qoıyp ketken.

Jaǵada tek Sapar qaldy.

— Kel, sekir beri, sýǵa tús, — dep shýyldasqan qyzdar, Sapar basyn shaıqady.

— Sol sýǵa sekirýden qorqatyn shyǵar, — degen maltyp júrgen qyzdardyń biri estirte.

Sapar, árıne, bul qorlyqqa shydaı almady, ústindegi kıimderin yzalana turyp julqylaı sheshindi de anadaı jerge sheginshektep baryp, onan bar ekpinimen júgirip kep sekirip túsken sýǵa. Áýeli gúrs etip túsken boıy tereńdep súńgip ketti de sálden keıin tóbesi kórindi, qolyn shalpyldatyp biraz dalbasa jasaǵan boldy da odan sýǵa qaıta batty.

— Maltı bilmeıdi eken ǵoı, — dep qyzdardyń biri úreılene daýystaǵan. Qyzdar kúlkilerinen pyshaq kesti tyıylyp, bári záre-quttary qalmaı shyńǵyra attandap jaǵaǵa shyqty. Jaqyn mańaıda kómek berer eshkim joq edi, tek jeti-segiz jasar balalar ǵana oınap júrgen Sapar jan-dármen sýdy shalpyldatyp taǵy da kórindi.

— Sapar... men qazir... — dep jan daýysy shyqqan Antonına oǵan qaraı umtyla maltyp keledi. Eki-úsh bala da sýǵa sekire túsip umtylǵan. Balalar buryn jetip, Sapardy eki jaqtap tarta bastady. Biraq esi shyqqan Sapar aıaq-qolyn typyrlata shalpyldatyp olardyń ózin sýǵa batyra jazdaǵan. Osy mezette Antonına da jetip eki balaǵa kómektesip, úsheýlep Sapardy jaǵaǵa qaraı súıreı bastady. Qum jaǵaǵa bular shyqqan kezde qyzdar da kep qol ushtaryn bergen. Endi olar qaıta dýyldasyp ketti.

— Aıaq-qolyn qozǵaý kerek, — dedi biri.

— Joq, qajet emes, tynys alyp jatyr ǵoı, — dedi ekinshisi.

— Sý jutqan bolsa sýǵa eńkeıtip qoıyp qustyrý kerek, — dedi úshinshisi.

Sapar shashala jótelip baryp kózin ashty, bop-boz óńine kúlki júgirdi:

— Sý jaqsy eken...

Tek osy sátte ǵana Antonına solqyldap jylap jibergen. Endi qyzdar sony qorshalaı qalǵan.

— Já, nege jylaısyń.

— Tiri qaldy ǵoı, áne sóılep jatyr.

— Al eger batyp ketkende ne bolatyn edi, — dep Antonına ózi aıtqan sózden óziniń záresi ushyp, dir-dir etip onan ármen eńirep jiberdi.

Evdokıa ogorodyn sýǵarǵan. Sergeı aǵashtardyń túbine shelekpen sý tasyp quıyp júr. Qaqpa aldynan tizesinen joǵary qysqa gúldi jańa kóılek kıgen Veronıka ótip bara jatty.

— Sálemetsizder me, — dep ol daýysyn ándete sozyp amandasty da, qylymsı kúlimsirep tura qaldy.

— Bar, bar, jolyńnan qalma, — degen Evdokıa ony tistene qýyp, onan ulynyń osylaı qaraı kele jatqanyn kórip: — Áneý shetki alma aǵashqa sý quıshy, — dep árirek jumsap jibergen. Uly ol alma aǵashtyń túbine de sý quıǵan soń, anasy:

— Endi demińdi al, — dedi.

Sergeı anasynyń aıaq asty oqys minezine tańyrqap turǵan, kózi qaqpa aldyndaǵy Veronıkaǵa túskende baryp mán-jaıdy uǵa qoıdy.

— Sharshaǵam joq, qaıta qan taratyp boıymdy jazyp qaldym, — degen.

— Endeshe osynyń ózi bizge aýyr jumys, balam, — dedi Evdokıa alqyna turyp. — Álgi Saǵyn qaıda júr eken? Birdeńege urynyp qalmasa jarar edi.

Sergeı saǵatyna qaraǵan.

Qaıtatyn mezgili bolypty.

Ana men bala esik aldyna taǵy qatarlasa otyrǵan.

Balam, — degen Evdokıa jumsaq únmen, — jańa úı salý degendi qoısaq qaıtedi. Maǵan osy eski úıdi jóndep berseń de jetip jatyr emes pe? Meniń endi qansha ómirim qaldy deısiń. Ózińdi de, ózgeni áýre qylma. Eger tipti bolmaıdy deseń, — ananyń daýsy dirildep, kózi jasqa tolyp ketken, — onda men seniń úıińe baryp, sendermen birge turaıyn. Meıli, az ómir súrsem de nemerelerimniń qasynda bolam ǵoı.

— Qoı, mama, olaı deme, — dedi Sergeı qabaǵyn túıip. — Sen uzaq jasaýǵa tıissiń. Qyzyq ómirimiz endi bastalǵanda ólemin degendi aıtpashy. Kóńiliń qalaǵan ýaqytta bizge baryp, nemerelerińniń ortasynda turatyn bolasyń. Al bul jerdegi jańa úı seniń úıiń atanyp turýy tıis. Meniń saǵan degen balalyq paryzymdy óteýimniń belgisi bolsyn da. Men saǵan dep arnap úı salyp berý mindetim.

— Sen maǵan eshteńe de mindetti emessiń, — dedi ana kúrsine otyryp. — Ózińdi tekke qınama. Aıaq asty úı salatyn aqshany qaıdan alasyń, káne? Meniń bar jıǵan-tergenim bes júz som ǵana, ol nege jetedi.

— Eshteńeden qam jeme, mama, — dedi Sergeı anasyn kóńildendirmek bop kúle sóılep. — Meniń baýyrlarym osyndaıda kómektespegende qashan kómektesedi?!

— Olardyń da árqaısysynyń bala-shaǵasy bar. Jáne bere qoısa jaqsy, al bermese she?

— Beredi. Aýylmen búgin telefonmen sóılesem, — dedi Sergeı nyq únmen.

Ol taǵy da birdeńe aıtýǵa oqtalyp anasyna buryla qaraǵan, anasy aqyryn ǵana jantaıa jyǵylyp barady eken. Sergeı ony jerge túsirmeı súıep qaldy.

— Júregiń be, taǵy da?

Ol anasyn jatqan kúıinde jaılap kóterip ap, úıge alyp kirip, tósegine jatqyzdy, tamyryn ustap kórdi. Onan soń:

— Men qazir kelem, — dep júgire basyp shyǵyp ketti.

Ana uıyqtap qalǵan, Sergeı men jas dáriger áıel ekeýi sóılesip otyr. Dáriger resepti jazyp beredi.

— Ótken jyly osy kisige meni bes ret shaqyrtty, eki ret aýrýhanada jatty, — dedi dáriger.

— Qalaı oılaısyz, naýqasy óte aýyr ma? — dep suraǵan Sergeı.

— Bul kisiniń júregi ǵoı aýyratyn. Al júrek degen, — dep dáriger kúrsinip qoıdy. — Keıde osy qalpymen-aq on bes-jıyrma jylǵa tótep beredi, al keıde... — dáriger sózin aıaqtamastan turyp, ketýge yńǵaılandy.

Sapar men Antonına ózenniń taıyzdaý jerine kep toqtady.

— Osy ara taıyz, — dedi Antonına, — Teris qara.

Sapar teris aınalǵan, Antonına kóılegin sheship tastap syp etip sekirip tústi de áıeldershe júreleı otyra qap, basymen súńgip aldy.

— Kel beri, — dedi Saparǵa.

Sapar da sýǵa túsken.

— Jylysyn-aı, — dedi ol da otyra qalyp.

— Al endi bylaı iste, — dep Antonına oǵan maltýdyń ádisterin túsindirýge kiristi. — Qolyńdy bylaı qulashtaı sermep otyr da, aıaǵyńmen bylaı sýdy ıter.

Antonına ózi aıtqandaı maltyp kórsetken. Sapar da sonyń istegenderin istemek bolǵan, biraq birden sýdyń túbine batyp ketti. Endi Antonına qolymen Sapardyń keýdesinen kótere ustap:

— Káne, endi maltyp kórshi, — degen.

Sapar qyzdarsha aıaǵymen sýdy shalpyldata, eki qolymen kezek qımyldap aqyryndap maltı bastaǵan. Ol Antonınanyń qolyn tartyp alǵanyn da ańǵarǵan joq, qol-aıaǵymen birdeı qımyldap tepkilene berdi.

— Maltyp baram! Maltýdy úırendim, — dedi qýana daýystap.

— Arǵy jaǵaǵa deıin maltı bereıin be?

— Birden arǵy jaǵaǵa jete almassyń? — degen Antonına sońynan.

— Jetem, — dedi Sapar sýdy órshelene shalpyldatyp. Aıaq-qoly talaýsyraǵandaı bolsa da toqtalǵan joq, maltı berdi. Antonına qýyp kúlip, múlde qutyryna qımyldaǵan. Sol boıda arǵy jaǵaǵa shyqqan kezde boıyn kernegen qýanyshtan jarylardaı bop sozyla kerilip, kók shópke aýnaı ketti. Antonına kep qasyna qulady. Ekeýi de qýanyshty edi, ekeýi de alqyna tynystaıdy, ekeýi de sharshaǵan.

Ymyrt úıirile bastaǵan shaq. Qalyń orman qaraýytyp derevnáǵa taıap kep qorshap alǵan tárizdi.

Sergeı esik aldynda baspaldaqta jalǵyz otyr, qolynda Sapardyń kishkentaı tranzıstory, ár tolqynǵa aýystyryp, ózine qajet tolqyndy izdeıdi. Jaz estiledi, ile-shala ýkraın áýenderi estiledi. Kenet alystan talyp qazaq áni jetken. Sergeı jas balasha qýanyp tranzıstordy qulaǵyna tosty. Iá, kádimgi ózine bala kúninen tanys qazaqtyń halyq áni edi bul... Sergeıdiń kóz aldyna ushy-qıyry joq keń dala keldi. Jýsan men betegeli buıra qyrattan kók aspanmen astasyp kósilip jatyr. Qos jorǵaǵa mingen Sergeı men áıeli Sálıma súrleý jolda qatarlasa aǵyzyp keledi. Sálıma buǵan, bul Sálımaǵa kúte qarap qoıyp attaryn sıpaı qamshylap, aýyzdyqty kere tartady...

Evdokıa stol shetinde shyntaqtaı qolymen bir shekesin taıanyp Sapardyń tamaq ishkenine qarap otyr. Sapar kartoshka, pıaz, redıska, nandy buralaı asap, qýyrylǵan etten qasyqpen jáne tyqpalaıdy aýzyna. Onyń búıtip ashqaraqtana tamaq jesine Evdokıa rıza. Syrttan Sergeı kirgen, óńinde erekshe bir qýanysh bar. Sapardan súıinshi suraǵandaı jańalyǵyn qazaqsha aıtyp jatyr:

— Aıtekem keletin boldy osynda. Moskvaǵa kórmege júrgeli otyr eken, qaıtar jolda soǵa ketemin deıdi.

Sapar qýanǵanynan eki alaqanyn shapaqtap jibergen, alaqaılap aıqaı salar edi, aýzy bos emes.

Evdokıa bulardyń qazaqsha sóıleskenderine mán bermegen adamsha turyp ketip, tereze perdeniń baýlyqtaryn qaıta tartyp baılaǵan bop túrtinekteı bergen. Sergeı ózinen ketken qatelikti endi sezip qysylǵanynan kúlip jiberdi de:

— Keshir, mama, — dep kelip anasynyń ıyǵynan qushaqtady. — Jańa ǵana telefon arqyly qazaqsha sóılesip kep edim, tipti baıqamaı qalyppyn. Bylaı boldy: erteń bizge telegrafpen aqsha salyp jiberedi jáne Aıtash Moskvadaǵy aýyl sharýashylyǵy kórmesine júredi eken, qaıtarynda osynda keletin boldy.

Bul habarǵa Evdokıa da erekshe qýandy.

— Bárinen de Aıtashtyń keletini jaqsy boldy. Tańerteńgisin Moskvadan poezǵa otyrsa, keshke qaraı osynda jetip keledi, myna turǵan jer, túý, kóńilim ornyna tústi ǵoı. Qansha degenmen Aıtashpen aqyldasqanymyz durys bolar edi. Ol ózi bir ne istese de oılanyp isteıtin ornyqty adam...

Kelesi kúni tańerteń Evdokıanyń esiginiń aldyna aǵash tıegen mashına kep toqtap, jýan-jýan bóreneler túsirip ketken. Sonyń artynsha ile-shala taqtaı tıelgen mashına keldi. Kabınadan sekirip túsken jas shofer jigit narádyn Evdokıaǵa usyna turyp:

— Myna taqtaılardy aldym dep qolyńdy qoı, apataı, — dedi.

Evdokıa kózildirigin kıip, ejiktep oqı bastaǵan.

— Bári ornynda, apataı, bir taqtaıyń da shetinegen joq, — dedi shofer jigit.

— Ony qazir tekserem. Aıtshy, káne, qansha taqtaı ákeldiń? Sanyn aıt?

— Qansha taqtaı ekenin, sanyn men qaıdan bileıin. Maǵan kýbometrlep ólshep tıegen.

Úıden shyqqan Sergeı qalamyn alyp narádqa qol qoıdy da, shoferge úsh som qosa berdi.

— Mama, bári ornynda, — dedi.

Shofer taqtaıdy aýdaryp túsirip júrip ketken soń, Evdokıa Sergeıge bildirmeı ǵana taqtaılardy kúbirlep júrip sanaýǵa kirisken, biraq úshten birine jete bere shatasyp qaldy da onan qaıta sanaı bastady, jartysyna jetkende taǵy jańylysty... aqyry qolyn bir siltedi.

Mal qora salyp jatqan pensıoner shaldardyń brıgadasy etken jolǵydaı bul joly da jumystaryn asyqpaı atqaryp jatyr. Qoranyń shatyryn kóterýge taıaý qapty.

Sergeı basynda neılon shlápasy bar, saqaly mamyqtaı appaq shalmen sóılesip tur.

— Ótken joly men brıgadırlerińizben kelisip ketkem, — deıdi Sergeı dáleldeı túskisi kelgendeı, — Búgin bizdiń úıdi salýǵa kelemiz degen edi.

— Bilmeımin, — ońdaı eshteńe estigemiz joq.

— Brıgadırlerińiz qaıda ózi?

— Joq, ony izdemeı-aq qoı endi.

— Nege? Áneý kúni ǵana ol kisimen adamsha kelisip ketip em ǵoı. Ózimen sóıleseısinshi, qaıda júr, — dep Sergeı shaldy taqymdap kete qoımaǵan.

— Qoımadyń ǵoı, olaı bolsa onyń qaıda ekenin aıtaıyn, — dedi qıtyǵa ashýlanǵan shal. — Ol ońbaǵan kári tóbet dúkende araq iship, shataq shyǵarǵan soń mılısıa aparyp on táýlikke qamap qoıypty. Áne, sonda baryp taýyp al. Endi bizge kedergi keltirmeı, taıyp tur...

Álgi shaldyń jóndep sóılespeı, menmensip, qýǵandaı bolǵanyna yzalanǵan Sergeı aýdan ortalyǵyn aralaı ótip, mılısıa bólimine qaraı tartqan. Stepanovty ol sonadaı jerden tanydy. Mılısıa aýlasynyń syrtqy qorshaýyna jańa shtaketnıkter shegelep júr eken. Jalpy mılısıa úıine jóndeý júrgizilip, syrtqy qabyrǵalary aǵartylyp, qorasynyń ishine qystyq otyndaryn jınap, esik-terezeleri, qaqpalary syrlanyp jatyr eken. Sonyń bárin istep júrgender negizinen usaq buzaqylyqtary úshin on-on bes kúnge qamaýǵa túskender. Olardyń bárin bir jas mılısıoner syrttaı baqylap qarap tur. Sergeı soǵan kelip óziniń jáı-japsaryn aıtqan.

— Stepanov, — dedi mılısıoner daýystap. — Beri kel! Saǵan kisi kep tur.

Brıgadır qolyndaǵy balǵasyn jerge qoıyp, qaqpaǵa qaraı burylǵan, Sergeıdi kórip, ol da muny birden tanydy. Moınyna sý ketkendeı eki ıini salbyrap kep, lajsyzdyq bildirgen túrmen eki qolyn jaıdy.

— Osylaı bop qaldy, jigitim, — dedi kináli únmen.

— Endi qansha otyrasyz munda?

— Eki-aq táýlik ótti, áli segiz táýlik bar aldymda.

— Amal qansha, sizdiń shyǵýyńyzdy kútemin endi, — degen Sergeı.

— Áı, endi meni kútkennen paıda bolar ma eken, jigitim, — dedi brıgadır ókinishin bildire turyp. — Álgi shaldar maǵan ashýlanyp, osynda otyrǵanymda tóńkeris jasaǵan kórinedi, meni brıgadırlikten túsirip tastapty. Endigi jerde shyqqannan keıin de olar meniń tilimdi almaıdy ǵoı.

— Sonda qalaı bolady, men sizben kelistim dep senip qalyp em, sózińizde tura almaǵanyńyz ba? — degen Sergeı renjip.

— Joq, men óz basym saǵan bergen ýádemde turam, — dedi Stepanov ony jubatyp. — Myna jerden shyǵysymen tartyp otyryp saǵan baram. Al ana shaldar brıgadasynan endi kúderińdi úz, olar barmaıdy. Solaı, jigitim.

Mılısıa bólimshesinen keıin Sergeı bazarǵa soǵyp, saýda jasap turǵandarmen ár jaqtan, kolhozdardan kelgen shoferlarmen sóılesip, jaldanyp qurylys salatyndar jaıly surastyrǵan. Biraq birde-birinen pálen jerde pálen qurylysshylar bar degendi estı almaı dal boldy. Qaıta biletin qurylysshylaryń bolsa óziń aıt, bizge de kerek edi desti. Sergeıdiń túıgeni aýdan boıynsha ár sharýashylyqta kezek kúttirmes óz qurylystary bar eken de, qolynan is keletinder sol óz qurylystarynan-aq artylmaıdy eken.

Evdokıanyń úıine qurylys materıaldary ústi-ústine kelip jatyr: kúıdirilgen qyzyl kirpish, tereze áınekteri, edenge tóseletin, úıdiń tóbesine qaǵylatyn taqtaılar. Evdokıa men Sapar ekeýi eki jaqtan ol materıaldardy qabyldap alyp júr: taqtaılardy sanastyrady, áınekterdiń synǵan-synbaǵanyn tekseredi, samosval túsirip ketken kirpishterdi rettep qalap jınastyrady. Keshke deıin ekeýinde de tynym joq.

Keshkisin Sergeı keldi. Ol da ábden sharshaǵan, qurylysshylar izdep tıtyqtap tabanynan taýsylǵan túri bar. Sapar mazasyzdanyp kıiner-kıinbesin bilmeı qıpyqtap Sergeıge qaraı bergen. Onyń qydyrǵysy kep turǵanyn túsingen Sergeı qol saǵatyna qarap aldy da:

— Bar, biraz júrip qaıt, — dep ruhsat etti. — Tek kóp keshikpe. Erteń erte turýymyz kerek, sen maǵan qajetsiń.

— Maqul. Erte qaıtam, — dedi Sapar qýanyshyn jasyra almaı. Sergeı endi anasyna burylyp:

— Sol Antonına degenderiń qandaı qyz ózi? Tártibi jaqsy ma? — dep suraǵan.

— Tonka ma?! O-o, Tonka óte jaqsy qyz. Jumys degende janyn salady. Úlkenderden qalyspaı isteıdi, — dep Evdokıa maqtaı jóneldi. — Úı sharýasyna da tap-tuınaqtaı. Al tártip jaǵynan bizdiń derevnányń jastary qashannan basqa elge úlgi bop keledi ǵoı...

Evdokıanyń Antonına týraly maqtaýy Saparǵa qatty unaǵan. Ol kıinip bolsa da birden kete qoımaı taǵy da ne der eken degendeı ár nárseni bir túrtinektep qulaǵyn túrip turǵan.

— Tek oqýǵa ortasha, — dedi Evdokıa ol estisin degendeı sózin túıindep. — Úshteri kóp kórinedi.

— Jurttyń báriniń tórt pen beske oqýy shart emes qoı, — dep osy tusta shydaı almaı ketken Sapar. — Keıbir kitaptan jattap soǵatyn ozattardan da óz túsinigimen oqıtyn ortashalardyń bilimi ornyqty bolady.

Sapardyń qyzyna sóılegen túrine qarap Sergeı kúlip jiberdi.

— Sen endi,keshigesiń ǵoı, ketpeısiń be?! — dedi.

— Al kettim... — dep Sapar júgire basyp, esik aldyndaǵy baspaldaqtardan sekirip ótip, syrtqy qaqpany sart etkizgeni estildi.

— Jaqsy jigit bop ósip keledi, — dedi Evdokıa onyń sońynan súısine qarap.

— Ázirge jaman emes, — dep qoıdy Sergeı onan soń ol da ornynan turdy. — Men Ivan Petrovıchqa kirip shyǵaıyn. Sonymen aqyldasyp bir amalyn tappasaq bolatyn emes.

Bı keshteri aptasyna eki ret qana bolatyn da, al qalǵan kúnderi derevná jastary klýb mańyna jáı qydyrystaý úshin jınalatyn. Bul kúnderi klýbta kıno kórsetiledi.

Búginde kınomehanık kire beris esik kózinde ózi bılet satyp tur. Biraq kınoǵa kirip jatqan adam shamaly: on shaqty tómengi klass oqýshylary jáne bir-eki kempir ǵana kirgen ishke. Munan keıin klýb aldyna taıaý kelgen jan bolmady. Belgilengen ýaqyttan taǵy bir jarty saǵattaı keshiktirip, aqyry kınomehanık basqa eshkimniń kelmesine kózi jetken soń, kınosyn bastady.

Klýbtyń baqqa qaraǵan jaǵynda uzyn oryndyqqa biri otyryp, biri tranzıstoryn qoıyp, ózi túregep turǵan derevná jastary. On-on bes adamnyń keminde jeti-segiziniń tranzıstory bar: mýzyka, shyrqalǵan án, sońǵy habarlar, tipti eshqaısysy túsinbese de shet tilderde byldyrlaǵan sózder — bári bir sátte estiledi. Sapar men Antonına jaz mýzyka tyńdap shetkerek tur.

— Júr, kınoǵa kireıik, — degen Sapar.

— Kirgim kelmeıdi. Bul kıno qyzyq emes, — dedi Antonına.

Osy mezette bulardyń qasynan kóldeneńdeı Mıhaıl Tıhomırov etken, — qoltyǵyna bóten bir qyz ustap apty, bularǵa tumsyqtaryn shúıire tákapparlana qaraıdy tipti.

— Birin-biri tapqan eken-aý, — dep Antonına myrs etip kúlip jiberdi. — Mıshkanyń maǵan renjip ketken saıyn baryp tabatyn kóńil jubatar súıenishi. Senen basqa qyz joq deısiń be, degendeı maǵan kórsetken qyry ǵoı. Júr biz de qydyraıyq bylaı shyǵyp, — dedi endi ol Sapardy qoltyǵynan ózi ustap.

Ekeýi klýbtan shettep, derevnányń qaltarystaý bir kóshesine túsken. Ár úıdiń tusynan etkenderinde baılaýda jatqan ıtterdiń myńq-myńq etip úrgeni bolmasa kóshe boıy tym-tyrys, maýjyraǵan tymyq kesh.

— Búgin kóp júrmeıik, erterek qaıtaıyq, — dedi Antonına.

— Áıtpese mamam mazasyzdanady.

— Jaraıdy, — dedi Sapar óziniń de Sergeıge bergen ýádesin esine alyp. Onan soń: — meniń ájem sıaqty seniń maman da qatal kisi-aý deımin, á? — degen.

— Joq, qatal emes. Tek, myna sen kelgeli mazasyzdanatyn bolyp júr. Meni alyp qashyp ketedi dep qorqady. — Antonına syqylyqtap kúlgen. — Senderdiń ádet-ǵuryptaryńda unaǵan qyzdy alyp qashyp ketetin kórinesińder ǵoı.

Sapar myna sózge namystanǵandaı sál tosylyp qaldy da, artynsha dereý ózi de qosyla kúlip, oınaqy ázilge aınaldyryp qaqpaqyldap áketti.

— Toná, ol ras, men seni alyp qashyp áketem, — dedi.

— Shynymen be?

— Shynymen. Moskvaǵa deıin poezben baramyz, onan ári samoletke otyramyz, al Almatydan bizdiń aýylǵa deıin avtobýs júredi. Qanshama jer kóresiń... — Sapar qıaldaı bastaǵan.

— Al aýylyńa aparǵan soń men qaıtem?

— Sen qaıtýshy eń, menimen birge bir klasta oqısyń. Turǵyń kelse bizdiń úıde turasyń, áıtpese, Sereja aǵamnyń úıinde turyp oqısyń. Sen onyń týystas qaryndasysyń ǵoı. Ekeýmiz sabaqqa birge daıyndalamyz.

— Oı, Sapar, qandaı jaqsy bolar edi. Olaı bolsa alyp qashshy meni, — degen endi Antonına da tátti qıalǵa eltip.

— Toqtaı tur, mynaý úıdi salyp bolaıyq. Sonan keıin ekeýlep otyryp seni alyp qashýdyń josparyn jasaımyz.

— Oı, tamasha! Al men áýeli Sereja aǵaıdyń úıinde emes, senderdikinde turyp kórer em.

— Bizdikinde tursań, tipti jaqsy bolar edi. Tek biraq sen meniń ájemniń qatal minezine shydaı almaısyń ǵoı.

— Nemene, sonsha urysqaq pa?

— Joq, urysqaq emes, biraq búıtip emin-erkin, erteli-kesh júrýińe erik bermeıdi. Ásirese qyzdarǵa degende qatal.

— Al men sen qasymda bolsań nemenege erteli-kesh júre berem, — dedi Antonına buǵan buryla qarap.

— Árıne, — dep qoıdy Sapar da. — Tek men balalarmen oınap ketken kezderde ǵana ishiń pysýy múmkin.

— Men jibermeımin seni oıynǵa.

— Seniń jibermegenińe qaraımyn ba, qashyp ketem ǵoı...

Ekeýi osylaısha oryndalmas qıal áńgimege berilip, bir sózden bir sóz týyndap derevná kóshesinde daýryǵa sóılesip uzaq júrdi.

Sergeı kolhoz predsedateliniń qabyldaý bólmesine kirgen. Kabınettiń esigi ashyq eken. İshten yzalana shaptyǵa sóılegen áıel daýysyn estip, sál tosa turmaq oımen oryndyqqa otyrǵan. Áıel daýysy yzaqorlana shańqyldaı shyǵady.

— Sonda bul qalaı bolady, Ivan Petrovıch, a, biz ǵoı Semen ekeýmiz ómir boıy tyrbanyp eńbek etýmen kelemiz.

— Seniń artyqshylyǵyń sol Semenniń barlyǵy ǵoı, — degen predsedatel áıeldiń sózin bólip.

— Baıymnyń tiri qalǵany úshin kináli emes shyǵarmyn. Jaqsy istegen jumysym úshin meniń de alǵan medaldarym bar. Jańa monsha salýǵa aǵash suraǵanyma qansha boldy osy?!

— Beremiz dedim ǵoı, beremiz, — dedi predsedatel ony jubatqandaı. — Tek kúzge deıin shydashy. Al Evdokıanyń jaǵdaıyn óziń bilip otyrsyń...

— Bilgim de kelmeıdi. Kim edi ol sonsha, qaıta-qaıta kese kóldeneń tarta beretindeı. Onyń kúıeýi de soǵystan buryn, aǵash basyp qap ólgen. Ári-beriden keıin ol ásker semásyna da jatpaıdy.

— Sonda senińshe qalaı, ásker semásyna jatpasa kómek kórsetpeýimiz kerek pe eken, — dedi daýysyn endi kótergen predsedatel stolyn uryp qap. — Álde Evdokıa sen qurly jumys isteı almady ma, kolhozǵa?!

— Jurttyń bári istegen jumys.

— Al qazirgi ýaqytta úıi eń nashar kolhozshy sol bop otyr. Sen jańa monsha salsam deısiń, al oǵan baspana úı kerek. Endigi jerde o baıǵustyń qansha ómiri qaldy? Ótken jyly eki ret aýrýhanada jatyp shyqqanyn óziń bilesiń. Bálkim bul onyń eń sońǵy kórer qýanyshy bolar, áne balasyn izdep tapty.

— Ony qudaı bilsin, balasy ma, álde bóten bireý me? — degen áıel.

— Balasy! — dedi predsedatel kenet aqyryp qap. — Balasy! Eger balasy bolmasa aıdaladaǵy bireý kep úı salyp berem dep sonsha áýrege túser me edi?!

Sergeı munan ári otyra berýdi retsiz kórip, áýeli jótkirinip dybys berip ishke kirgen. Predsedatelge tóne kep taǵy da birdeńe degeli turǵan kók bet áıel muny kórip, aýzyn alaqanymen basa qoıdy.

— Sálemetsiz be, Ivan Petrovıch, sálemetsiz be, Aleksandra Vasılevna, — dedi Sergeı.

— Sálemetsiz be, Sergeı Vasılıch, — dep áıel endi keıin sheginshektegen. Predsedatel oǵan:

— Seniń ótinishińdi kelesi basqarma májilisinde sheshemiz, — dedi.

— Já, meniń sharýam onsha asyǵys emes qoı, Ivan Petrovıch, — dep áıel sol sheginshektegen boıy shyǵyp ketken.

Predsedatel endi álgindegi betine tepken ashýyn sezdirgisi kelmeı, qoly sál diril qaǵa otyryp, papıros alyp tutatty.

— Al, qalaı, Sergeı Vasılıch, oılandyń ba? — dedi jadyraı sóılep. — Birjola kóship kelesiń be, sóıtip? Tek aldaýsyratpaı shynyńdy aıtshy.

— Shynymdy aıtsam, ázirge, bir-eki jyldyń ishinde kele almaımyn, — dedi Sergeı oǵan búkpesiz týra qaraı otyryp. — Bastaǵan bir ǵylymı jumysym bar edi, sony aıaqtaýym kerek.

— E, ol jumysyńdy osynda kep aıaqta, jaǵdaı jasaımyz. Mal bizde de bar, tek iri qara.

— Joq, Ivan Petrovıch, ol jumysym tikeleı qoı sharýashylyǵyna baılanysty edi.

— Á, ol jaǵynan eshteńe deı almaımyz onda. Tek shesheńdi munda qalaı jalǵyz qaldyryp ketesiń, sol jaǵyna túsinbeımin.

— Iá, ózimdi de qınap otyrǵan osy jaǵy. Áıelimmen, baýyrlarymmen aqyldasyp kórmekpin, bárimiz bolyp bir sheshim tabarmyz dep oılaımyn. Ázirge, durystap úı salyp berý oıym, onan soń bálkim, nemereleriniń eresekteri kep, osynda turyp, osynda oqyr.

— Úlkeniń neshede edi?

— On tórtke tolyp, on beske ketti.

— Ul ma?

— Qyz.

— Qyz bolsa tipti tamasha. Qyz bala degen ájesine jýyqtaý keledi.

— Iá, ol jaǵyn birdeńe etip sheshermiz-aý, Ivan Petrovıch. Bárinen de qazirgi jaǵdaı qalaı, dep surasańyzshy. Men qurylysshy taba almadym.

— Aıtyp em ǵoı, qurylysshy tabý qıyn dep. Al bul jaǵynan meniń kómegim joq. Ár adam esepte. Qazir pishen shabý júrip jatyr, al endi birer aptadan keıin egin oraǵyn bastamaqpyz, tipti esh múmkindik joq bizde. Eger kúzge deıin shydasań...

— Endi on kúnnen keıin meniń demalasym bitedi, qaıtýym kerek, — dedi Sergeı.

— Árıne, qyzmet adamysyń. Apyraı, á, qalaı etsek eken? — dep predsedatel de oılanyp qaldy. — Álde, aǵaıyn-týǵandardy asarǵa shaqyrsaq pa eken?! Osy tóńirektegi Fılıppovtardyń ózi eki júzdeı bar-aý, solardy bir kúnge shaqyrsaq bolyp jatyr emes pe?

— Mynaýyńyz aqyl eken...

Sergeı men anasy ekeýi pisheni sarǵysh tarta bastaǵan jazyq dalada súrleý jolmen qatarlasa júrip keledi.

— Ertede bul jerlerdiń pishenin shalǵymen shabatynbyz, — deıdi anasy, qolymen keń jazyqty kólbeı nusqap. — Seniń ata-babalaryńnyń bul jerde shalǵy ustamaǵany kem de kem shyǵar. Al ákeńe dál osy araǵa, artynan talaı ret tamaq ákelip berip, ózim gúl terip qaıtýshy edim. Onda jas kezim ǵoı... Keıde meıram kúnderi osy ekeýmiz kele jatqan súrleýmen Lykovaǵa qonaqqa baratynbyz. Lykovada týystarymyz kóp edi. Qazir de kóp, barǵan soń kóresiń, ylǵı Fılıppovtar.

Osylaısha áńgimelese júrip otyryp bular qyrat ústine kóterilgen, dál ıekteriniń astynan úlken derevná shyǵa keldi. Úıleriniń shatyrlary kúnge shaǵylysqan, qora-qopsylary mol Lykova osy edi.

Bular arnaıy izdep shyqqan Fılıppov shaldyń úıi shette bolatyn. Analy-balaly ekeýi kep qaqpadan kirgende, orta boıly, myǵym deneli qart aralap jarǵan otyndaryn rettep qalap jınap júr eken. Qushaqtaǵan otynyn tastaı bere qart kelgenderge tesireıe qarap qalǵan. Ásirese ózine taıap kelgen Sergeıge shuqshıa qaraıdy. Sergeı de shalǵa jaqyndap kep kóz toqtatyp qarap tur. Kenet onyń esine alystan jetken bir buldyr eles keldi... Dál osy shalǵa uqsaǵan, biraq óte jas er adam eki jasar balany qoltyǵynan kóterip ap aspandata laqtyryp, odan qaǵyp alyp máz bolyp keledi. Eki jasar bala birese jerden alystap, qalyqtap kóteriledi de, odan jerge qaraı quıyla jaqyndaıdy, qaıta kóteriledi, qaıta qulaıdy, jer de, aınala-tóńirek, aspan da tegis teńselip turǵandaı... Shal men Sergeı birinen-biri kózderin aıyrmaǵan kúıleri qarsy júrip kep qushaqtasyp keristi. Shal uzyn jeńimen jasaýraǵan kózin súrtti.

— Ózim.de búgin senderge baryp qaıtqaly otyr edim, — dedi jylamsyraǵan daýyspen. Onan soń Sergeıge taǵy da qadala qarap: — Bet-álpetiń, qas-qabaǵyń ózimizdiki, tek sereıgen boıyń kimge tartqan? — dep qoıdy.

— Meniń tuqymdaryma, naǵashylaryna tartqan ǵoı, — degen Evdokıa osy tustan.

— Solaı- bolar, — dedi shal da ony quptap. — Seniń baýyrlaryń, shetterinen syryqtaı-syryqtaı qapsaǵaı boılylar edi-aý... Júrińder, úıge kirińder...

Fılıppov shaldyń úıindegi úlken stoldyń basynda: Sergeı anasymen jáne shaldyń qyryqtarǵa kep qalǵan birine-biri tete eki balasy — barlyǵy bas qosyp aqyldasyp otyr.

— Sen qaǵaz ákelip jazshy káne, — dedi álden soń shal balalarynyń birine. Anaý turyp baryp dápter men qalam ákep berdi.

Shal qalamdy alyp jazýǵa kiristi:

— Eki mashına kerek, — dedi jazǵanyn daýystaı aıtyp. — Biri adam tasýǵa laıyqtap jabdyqtalýy tıis.

Balalary quptap bastaryn ızedi.

— Búldozer, — dep jazǵan shal ekinshi jolǵa.

— Mıshka tabady, — dedi balalarynyń biri.

— Fılıppov Mıhaıl, — dep jazdy ol tusqa shal. — Al kranda kim isteýshi edi bizden?

— Kostá aǵaı.

— Konstantın Fılıppov — kran, — dep jazdy shal. — Ekskavator bolsa teris bolmas edi...

Balalary oılanyp qaldy.

— Lenkanyń kúıeýi tabady.

— Qaı Lenkanyń? — degen shal anyqtaǵysy kep.

— Egor aǵaıdyń Lenkasynyń kúıeýi she.

— Iá, ıá, Fılıppova Elena — ekskavator, — dep jalǵastyrdy shal jazýyn.

Shal men balalarynyń myna áreketterine baǵanadan ishteı rıza bop súısine qarap otyrǵan Sergeı jymıa kúlip:

— Eger tank qajet bolsa tabar ma edińizder? — dep suraǵan ázildep.. Biraq shal ázildep emes, balalarynan shyndap surady:

— Káne, tank aıdaıtyn kim bar bizden?

Balalary shynymen-aq oılanyp qalǵan.

— Vasá aǵaıdyń Mıtásy tankıst, — dedi balalarynyń biri.

— Stepannyń Leshkasy da tankıst, — dedi ekinshi balasy da...

Evdokıa, Sergeı jáne Sapar úsheýi vokzal perronynda tur.

Poezdan kep túsip jatqan jolaýshylar, olardy qarsy alyp qushaqtasyp, súıisip jatqan jurt apyr-topyr. Bir kezde vagon esiginen qolynda chemodany bar, basyna shlápa, ústine jańa kostúm kıgen eńgezerdeı Aıtash kórinedi. Ózge jurt onyń kıim kıisine, ózgeshe túrine qarap, yǵysyp jol bergen. Aıtash áýeli Sergeı ekeýi qushaqtasyp amandasqan. Saǵyn ózi kep onyń moınyna asyla ketti. Ol ekeýiniń qushaǵynan shyqqannan keıin kep Aıtash eki qolyn keýdesine basyp, áýeli taǵzym etip kep Evdokıamen qos qoldap amandasty.

Vokzal qaqpasynan shyqqan kezde taksı toqtaıtyn jerge qaraı endi Evdokıa ózi bastap alyp júrdi. Al Sapar bolsa ákesiniń birese aldyna túsip, birese artyna shyǵyp, aýzy-aýzyna juqpaı mundaǵy jaǵdaıdy baıandaýda.

— Úı salatyn qurylysshylar izdep tabanymyzdan tozatyn boldyq, — dep qoıady dál ózi qınalyp sharshaǵandaı. — Ázirge tabylmaı jatyr.

Aıtash Sergeıge burylyp:

— Jónderińdi aıtyp kolhozdan kómek surap kórmediń be? — degen.

— Suradyq qoı. Kolhozda óz jumystaryna da jumysshy qoly jetispeıdi eken, — dedi Sergeı mán-jaıdy túsindirip. — Endi osyndaǵy týystardy jınap asar salamyz ba dep otyrmyz.

— Ol da jón eken, — dep qoıdy Aıtash.

Evdokıa bulardyń ózara qazaqsha sózderinen tek «kolhoz» degennen ózgesin uqqan joq. Neshe kúnnen beri balasyna baýyr basyp, endi etene bop úırendim be dep júrgende, balasynyń taǵy da buǵan túsiniksiz tilde sóılep berýi kóńiline qaıtadan syzat túsirgendeı halde keledi. Sóıte tura anda-sanda Aıtashqa buryla qarap qýanyshyn jasyra almaı kúlimsirep qoıady.

— Osy áýreniń keregi joq dep Serejaǵa talaı aıttym, boı bermeıdi, — deıdi shaǵynǵandaı.

— Nege keregi joq. Olaı demeńiz, Evdokıa Fılıppovna, bul jerde jańa úıdiń bolǵany bizge de kerek, — dep Aıtash qarsy daý aıtty.

Taksıge otyryp, aýdan ortalyǵynan uzap shyqqan kezde Aıtash:

— Pochtaǵa kirip Tókeshke telefon soqqanymyz durys bolar, — dedi Sergeımen aqyldasa sóılep. — Anaý kezde ózi ótken jyldan almaı júrgen on kúndeı demalysym bar, sony alyp, osy jaqqa kelip kórip qaıtsam dep otyr edi. Sony shaqyryp alaıyq. — Aıtash kenet shoferge: — jigitim, mashınańdy keıin qaraı burshy, — dep ótinish etti.

Taksı keıin qaraı qaıtqan.

— Nemene, bir nárse umyt qalyp pa? — degen Evdokıa ulyna burylyp.

— Joq. Pochtaǵa baryp, telefon soǵyp, Tókeshti shaqyrmaqpyz. Qansha aıtqanmen arhıtektor ǵoı, kómegi tıer, — dedi Sergeı Aıtash ekeýiniń arasynda bolǵan qazaqsha sózderiniń mazmunyn túsindirip.

— Osynsha alys jolǵa shaqyrmaqsyńdar ma? — degen Evdokıa kózi sharasynan shyǵa. — Qoıyńdar, uıat bolar. Jumysynan qalaı ketpek?

— Demalysy bar kórinedi...

Bular osy boıda kep qalaaralyq telefon pýnktiniń ishinde otyr. Aıtash kabına ishinde Qazaqstanmen sóılesip tur. Sóıleskenine birtalaı ýaqyt ótken. Aqyry telefonıstka shydamy taýsylǵandaı túregep kep Evdokıadan:

— Ana kisini siz tanısyz ba? — dep surady.

— Tanımyn.

— Endeshe eskertińizshi, qazir týra toǵyz somǵa sóılesti.

— Jaraıdy. Ol ózi de biledi, — dedi ana telefonıstkanyń myna minezin jaqtyrmaı.

— Meniki jáı eskertý ǵoı, aqshasy jetpeı qap júrmesin deımin de.

— Bizdiń aqshamyz jetedi, — dedi ana kesimdi nyq únmen, sóıtti de ózi basyn kóterip pańdana otyrdy.

Orys derevnásynyń kóshesinde aǵaıyndy tórteý: Aıtash, Sergeı, Tókesh jáne Sapar — úılerge qarap keledi. Jańa úı qaı úlgide, qalaı salynbaq, sonyń jobasyn syzbas buryn Tókesh jergilikti jerdiń úı-jaılarymen tanyspaq. Asa úlken emes, biraq syrt kórinisi kóz tartatyn aq úıdiń tusyna kelgende Tókesh:

— Myna úıdiń ishki qurylysy qalaı ekenin kórer me edi, — degen. Ol aýzyn jıǵansha bolǵan joq. Aıtash baryp úıdiń qaqpasyn qaqty.

— Kire ber, — degen daýys estildi ishki jaqtan.

Bular qaqpadan kirgen. Tabaldyryqta otyrǵan keýdesine deıin jalańash, jalań aıaq, qolynda qushaqtaı ustaǵan kúbi ydysy bar úı ıesi jas jigit, kútpegen beıtanys adamdardy kórip qysylyp qaldy.

— Ruqsat etseńiz úıińizdiń ishki qurylysyn kórsek dep edik, — dedi Tókesh jaqyndap kep. — Biz Evdokıa Fılıppovanyń úıin qalaı etip salýdy oılastyryp júr ek.

Úı ıesi asyǵys jeıdesin kıip, yshqyrlana turyp.

— Kirińizder ishke, kórińizder, — dedi hosh alǵan ashyq kóńil bildirip.

Úı syrtynan úlken bop qaýqıyp kóringenmen ishi eki-aq bólmeden turady eken jáne uzynnan-uzaq salynǵan japsyrma aýyz bólmesi bar.

— Jazda osynyń ishinde uıyqtaımyz, qońyr salqyn, jaqsy, — dep túsinik berdi úı ıesi.

— Balalaryńyz nesheý? — dep suraǵan Tókesh.

— Úsheý, — dedi úı ıesi nasattanyp.

— Al olar qaı jerde jatady? Sabaqtaryn qaı jerde oqıdy? Siz áıelińiz ekeýińiz qaı jerde jatasyzdar?

— Myna túpki bólmede jatamyz bárimiz de. Al jazdyń kúni árkim qalaǵan jerine: mynaý aýyz bólmege de, shóp qoraǵa da, úıdiń shatyryna shyǵyp ta jata beredi.

— Sonda jańadan salǵan úıdi eski jobamen qaldyrǵan ekensiz ǵoı?

— Árıne. Ata-babamyzdan úıdi óstip salyp kele jatyr emes pe... Ózimizge unaıdy, — dedi úı ıesi. Onan soń qonaqtardyń ketýge yńǵaılanǵanyn baıqap: — jigitter, samaýryn qaınap tur, áne. Kelińder, áńgimelesip otyryp shaı ishelik. Qazir men jumyrtqa qýyryp jiberem. Aıtpaqshy, tanysyp qoıalyq. Men senderge týysqan bop kelem, Evdokıaǵa shóbere jıenmin...

Sapar men Antonına ózen jaǵasyndaǵy ózderiniń dástúrli oryndarynda kezdesken.

Ekeýi ózendi jaǵalap, shilik butalarynyń arasymen júrdi.

— Aıtpaqshy, seniń aǵalaryń tegis kelgen-aý deımin? — dep surady Antonına.

— Joq, áli túgel kelgen joq, — dedi Sapar. — Kelgender meniń ákem men arhıtektor aǵaıym ǵana. Úıdi jańa bir jobamen salsaq deımiz.

— Ózderińde arhıtektor bolsa salýǵa bolady ǵoı. Asarǵa men de kep kómektesem áli. Tek yńǵaısyzdaý eptep.

— Nege?

— Jurt ekeýmiz jaıly ne oılap qalady dep qorqam...

— Meıli oılaı bersin. Biz ekeýmiz eń jaqyn dostar ekenimiz ótirik pe?

— Bir oıdan onyń da durys, — dedi Antonına kelisip, — Tek keıde qyzdar úshin yńǵaısyz jaǵy da bar... Osynda Katka Fılıppova aýdandyq tutynýshylar qoǵamynan kelgen bir shofer jigitpen dostasyp júrdi, anaý jigit te kelgen-ketken saıyn ǵashyq ekenin jasyrmaı jurt kózine teris aınalyp shyǵa keldi ǵoı. Baıǵus Katka sol qorlyqqa shydaı almaı derevnádan ketýge májbúr boldy aqyry.

— Sen sonda meni saǵan úılenbeıdi dep qorqasyń ba? — dedi Sapar ózi de toqtap qap, Antonınany da toqtatyp. — Shynymdy aıtsam meniń saǵan qazir-aq úılengim keledi, tek bolmaıdy ǵoı ázirge.

— Raqmet, men saǵan senem, — dedi tolqyǵan Antonına dirildegen únmen.

Tókesh vatman qaǵazdy jaıyp tastap salynatyn úıdiń jobasyn, qajetti qurylys materıaldaryn eseptep otyrǵan, Sapar men Aıtash eden men tóbe taqtaılardy aralap qıyp turǵan. Qaqpa syrtynan kóshe jaqtan:

— Assalaýmaǵaleıkúmder! — degen daýys estildi.

— Álikisalam, — dep ile jaýap qaıyrǵan Aıtash basyn kóterip solaı qaraı burylǵan, qaqpa syrtynda yrjıa kúlip Kókesh tur.

— Áı, sen qaıdan júrsiń? — dedi Aıtash qýanaryn da, ashýlanaryn da bilmeı.

— Aýyldan júrmin.

— Nemene, birdeńeden qur qaldym dep keliń be, munda?

— Kelgim keldi, keldim, — dedi Kókesh kúńkildep.

— Jumys qaıda?

— Jumys joq. Kolhoz traktoryn alyp qoıdy.

— Jetistirgen ekensiń.

Osy mezette úıden Evdokıa shyqqan. Kókeshti kórip múlde esi kete umtyldy.

— Kokeshka, Kokeshka... sen de keldiń be?! Oı, qandaı qýanysh!.. — Júgirip kep, qaqpadan batylsyzdaý enip turǵan Kókeshti bas salyp qushaqtaı aldy. — Qashan keldiń? Úıleriń aman ba? Qalısha qalaı? — dep bastyrmalata surap úıge qaraı jeteleı jóneldi, — Júr, júr, sharshap keldiń ǵoı. Qarnyń da ash shyǵar?

Endi basqalary da jumystaryn doǵaryp Evdokıanyń sońynan úıge kirgen. Aýyl habaryn, aýyl jańalyqtaryn estigenshe báriniń de shydamy taýsylǵandaı.

Qurylysqa daıyndyq jumysy endi burynǵydan da góri qyza túsken. Kókeshtiń qolyndaǵy balta ustarasha qylpyp, neni istese de dóńgeletip jiberedi.

— Oý, sen naǵyz qurylysshynyń ózi ekensiń ǵoı Munyń bárin qaıdan úırenip júrsiń? — degen Tókesh tańyrqap.

— Lagerdegi úırengenderim ǵoı, — dedi Kókesh. — Onda úırengiń kelmese de úıretedi. — Ózi basyn kóterip kóshe jaqqa qaraǵan kúıde sileıip qatty da qaldy. Qaqpa tusynan etegi kelteleý kóılek kıgen Veronıka qalyqtaı basyp etip bara jatty.

— Sálemetsizder me, — dedi ándetken únmen. — Sizdiń kelýińizben, al Dýná apaı sizdiń jańa kep qosylǵan taǵy bir meımanyńyzben quttyqtaımyn.

— Raqmet, — dedi barlyǵy úshin Tókesh.

— Eshqandaı kómek qajet emes pe? — degen Veronıka aıaldap.

— Jolyńnan qalma, bar, bar, — dedi Evdokıa ony jaqyndatqysy kelmeı bezektep. — Eshqandaı kómek qajet emes.

— Nege qajet emes? Qajet, — dedi Tókesh kılige sóılep. — Siz shıfer tabýǵa kómektese alasyz ba?

— Kómektese alam, — dedi Veronıka senimdi túrde. — Saýda tóńireginde tanystarym kóp.

— Qashan tabasyz? — degen Tókesh taqymdap.

— Tipti qazir alsańyz da tabam. Tek menimen birge bireýińiz júrińiz.

Esi kete ańqıyp turǵan Kókesh Aıtashqa jalbarynǵandaı qıyla qaraǵan.

— Men baraıyn, — degen ótinip.

— Bar, — dedi Aıtash basyn ızep.

Kókesh baltasyn laqtyryp tastap Veronıkanyń sońynan júgire shyqty. Evdokıa bolsa myna jaǵdaıǵa renjirin de, renjimesin de bilmeı, basyn shaıqap turyp qalǵan.

— Qap, Kókeshtiń basy shyrmaldy-aý, — dedi bárine estirte.

— Erkin ómirim qosh deıtin boldy endi.

Aýla ortasynda Kókesh ákep túsirgen shıfer jatyr. Qaqpa ashylyp ishke jókege orap alǵan baltasy bar Stepanov kirdi.

— Sálemetsińder me, qaıyrymdy jandar! — dedi daýystaı amandasyp. — İske sát aıtam. Al álgi ıesi qaıda?

— Á, Stepan Ivanovıch, sálemetsiz be, — dedi Sergeı ony qýana qarsy alyp. — Men sizdi keledi dep oılamap em.

— Joq, jigitim, ótirik aıtar adamyń men emespin, — dedi Stepanov baltasynyń syrtyndaǵy oraýyn jaza turyp. — Men sózdiń adamymyn. Ýáde bergen ekem, oryndaımyn. Men týraly kez kelgen adamnan suraýyńa bolady, Stepan maskúnem dep aıtýy múmkin, al ótirikshi dep eshkim aıtpaıdy. Onyń ústine seniń tarıhyńnyń ózi sonsha aıanyshty ǵoı. Qalaı kelmessiń...

Aýla ishine jınalǵan halyq qujynaı bastady. Asarǵa búkil derevná kelgen edi. Evdokıa sasaıyn dedi. Aıtashqa kelip:

— Endi ne isteımin? Ázirlegen tamaq jınalǵan jurtqa jetpeıdi ǵoı, — degen.

Aıtash syr bermeı sabyrly basyp predsedatelge taıap kep áldene degen, anaý tós qaltasynan bloknotyn alyp tez-tez birdeńeler jazdy da Aıtashqa berdi.

Jumys istegender kóp bolǵandyqtan úıdiń irgesi de tez kóterile bastady. Antonına birese balshyq aıdaıdy, birese sý tasıdy. Sapardyń aǵalary oǵan jyly ushyraı súısine qaraıdy. Aqyry shydaı almaı ketip, bir qalt etkende Sapardyń qasyna kep sybyrlap qana:

— Qalaı, aǵalaryńa unadym ba? — dep suraǵan.

— Unaǵanda qandaı, — dedi Sapar da sybyrlap.

Óńi gúl-gúl jaınap alaburtqan Antonına jumysqa onan ármen qulshyna túsip kiristi.

Mıhalych ózindeı bir shal ekeýi úıdiń tóbe taqtaıyn tósep turǵan.

— Dini bólek bolsa da jaqsy jandar eken, — dedi shal qazaqtar jaqqa qarap qoıyp. — Sonshama alys jerden kelip kómektesip jatqandaryn qarashy.

— Qazirgi ýaqytta neǵylǵan bólek din bolýshy edi, — dedi Mıhalych onyń sózin jaqtyrmaı. — Bárimizge ortaq bir-aq din bar, ol sovet dini.

Úıdiń ishki jaǵyndaǵy eden tóseýshiler arasynda bul kezde tarıhı taqyrypta áńgime qozǵalyp jatty. Tıhomırovtyń ákesi men Antonınanyń ákesi qazaqtar jaıly qaısysy kóp estip, qaısysy kóp biletinderin baıqastap, sóz talastyrýda edi.

— Bular ertede malmen aınalysqan kóshpeli taıpalar eken, — deıdi Tıhomırovtyń ákesi.

— Joq, bulardyń ásem qalalary da bolǵan kórinedi, tek ol qalalardy Shyńǵys han jermen-jeksen etip qıratqan soń, bular bytyraı kóship kóshpeli jurtqa aınalypty, — dep Antonınanyń ákesi ózi estigenin aıtady.

— Áı, qala salýdy bilmegen shyǵar?

— Bilgen.

Úıdiń sylaǵynda júrgen Antonınanyń sheshesi men biraz áıeldiń áńgimesi bulardan góri ózgeshe.

— Bulardyń erkekteri ekiden-úshten áıel alǵan kórinedi ertede, — deıdi áıelderdiń biri.

— Iá, keıbir aýqattylary tórt áıelden de alypty, — dep ústemeleı qostaıdy ekinshi áıel.

— E, nesi bar. Eger tórt áıeldi teń ustaýǵa shamasy kelse, oǵan kim qarsy bolmaq, — deıdi Veronıka qyzyna sóılep. — Biri úı sharýasyna qarasa, biri malǵa qarasa, endi biri kúıeýimen birge qydyrystap júrse jaman bolmas edi.

— Sen óziń qaı áıeli bolar eń sonda.

— Árıne, kúıeýimmen birge qydyrystap júrer em.

— Á, sen ózińe paıdaly jaǵynan kep tur ekensiń ǵoı.

— Já, sóz emesti aıtasyńdar. Qazir zań barlyq jerde birdeı, — dedi Antonınanyń sheshesi bilgishsip.

— Birdeı ekenin bilemiz. Biraq kúıeýge shyǵý ár respýblıkada óz ereksheligine qaraı belgilengen. Mysaly, Ýkraınada on jeti jastan kúıeýge tıýge bolady, bizde RSFSR-da on segiz jastan...

—Vo! Seniń Tonkań Qazaqstanǵa qonaqqa barsa kúıeýge shyǵyp qalar.

— Qoı ári, — dedi Antonınanyń sheshesi tiksinip. — Tonkam áli on altyda ǵana ǵoı.

— Bálkim, ol jaqta on alty jastan ruqsat etetin shyǵar.

— Já, tilińe terisken shyqsyn!..

Keshke qaraı jańa úı daıyn bolǵan. Dýyldasqan jurt biri jýynyp-shaıynyp, endi biri stol, oryndyqtar tasyp, aýla ishine dastarqan ázirleýge kómektesip júr. Qashanyń ústine jańa ǵana soıylǵan qoıdyń terisin jaıyp qoıǵan Aıtash, endi qamyr ılep jatqan áıelderdiń qasyna baryp olarǵa nandy qalaı jaıý kerektigi jaıly aqyl-keńester aıtyp tur. Úlken kostrúlderde búlk-búlk etip et pisip jatyr.

Birtindep dastarqan ázirlenip, jýynyp-shaıynǵan jurt stol basyna otyra bastaǵan. Evdokıany qarsylasqanyna qaramastan qoıarda-qoımaı stoldyń eń basyna — naq tórine aparyp, ulymen ekeýin qatar otyrǵyzdy. Onan keıin Sergeıdiń qazaq baýyrlary, kolhoz predsedatelı, brıgadır Stepanovtar ornalasty. Sapardyń qasyna otyrǵan Antonınany sheshesi kep stoldyń ózderi jaq basyna áketpek bolǵan, biraq qyzy: «qazir ózim kelem, mama, qazir...» dep boı bermeı qoıdy.

Jurt gýili bir sátke basylyp, stol basy tym-tyrys bop tyna qaldy. Báriniń kózi Evdokıa men Sergeıde. Anasy ulyna eńkeıe túsip sen sóıle degendeı kúńk etken. Sergeı ornynan turyp, otyrǵandarǵa jaǵalaı bir qarap ótti de tamaǵyn kenep dirildegen únmen:

— Barlyqtaryńyzǵa da shyn júrekten alǵys aıtamyz. Bul kómekterińizdi eshýaqytta umytpaspyz, — dep ıile turyp taǵzym etti.

Bireý qol soǵa bastap edi, basqalar ony birden tyıyp tastady.

— Men myna sizderge, — meniń eń jaqyn, eń ardaqty týys-týǵandaryma densaýlyq tileımin, — degen Sergeı sózin aıaqtap.

Jurt myna sózden keıin bir-birine til qatysyp dabyr-dubyr sóz qaıta bastalyp asqa bas qoıǵan. Sapar qasyndaǵy Antonınaǵa qaraı bergen.

— Jurttyń kózinshe maǵan óıtip qaramasańshy, — dedi Antonına uıalshaqtap. Predsedatel Fılıppov:

— Men birer aýyz sóz aıtsam bola ma? — degen Sergeıge qarap, — basshysy sizsiz ǵoı.

Predsedatel kóterilgen kezde stol basynda taǵy da tynyshtyq ornady.

— Joldastar, meniń jerlesterim! — dep bastady sózin jınalystarda jurtty birden aýzyna qaratatyn ádetine basyp sańqyldaı sóılep.- Endigi tilekti men bizge alystan kep otyrǵan jańa týystarymyz qazaq baýyrlarymyz úshin aıtsaq deımin. El basyna kún týǵan soǵys jyldarynda bular bizdiń ulymyzdy baýyrlaryna basyp aman alyp qaldy jáne jáı ǵana aman alyp qana qoımaı mynadaı azamat etip tárbıelep ósirdi. Dostyq degen ne? Dostyq degen dosyń senen járdem tilemeı turǵanda, óziń bilip kep qol ushyn berip járdem jasasań, onyń ıyǵyna túsken aýyrtpalyqty óz ıyǵyńa sap kóterisseń — mine, osynysymen qymbat. Óz basym qazaq baýyrlaryma ıilip taǵzym etip, barlyǵyna baqyt tileımin.

Áıelder jaǵy kózderine irkilgen jastaryn súrtip, erkekter bolsa ekinshi tosty da ádeppen ǵana soǵystyryp, stakandaryn túbine deıin tazartyp kóterip saldy. Jurttyń sońyn ala ishken predsedatel ornyna otyryp, kózine tolǵan jasty basqaǵa kórsetpeý úshin oramalyn izdeı bastady. Veronıkamen qatar otyrǵan Kókesh stakandy tóńkere kóterip, saraıy endi ǵana ashylǵandaı: «Ýh» — dep raqattana tynystap, tershigen mańdaıyn súrtken.

— Sen nemene, stakandap kóterip? — degen Veronıka qulaǵyna tistene sybyrlap.

— Mynadaı sózder úshin túbine deıin ishpeý uıat bolady, dedi Kókesh aqtala sóılep.

— Árkim sóılegen saıyn uıat bolady dep túbine deıin ishe beresiń be, sonda?

— Al sen men ishken árbir stakandy sanap otyrasyń ba, sonda? — degen Kókesh te berispeı.

— Árıne, sanap otyram...

Áıelder stol ústindegi bosaǵan ydys-aıaqtardy jınastyryp áketip, kezekti ystyq tamaqtardy ákep qoıyp júr. Evdokıa stol basynda otyrsa da ózi eshteńe iship, eshteńe jemesten búkil dastarqan ústin jiti baqylap, oısyraı bastaǵan tustarǵa dereý jańalap taǵam qoıǵyzyp, bárine ózi basshylyq jasaýda. Ananyń bar esi-derti meımandar kóńilin taýyp, solardy rıza qylý, solardyń iship-jegenine esi kete qýanyp, máz bop otyr.

Aıtash ornynan kóterilgen.

— Men myna... — dep qolyndaǵy emaldy krýjkaǵa qarap, atyn esine túsire almaı turyp qalǵan.

— Krýjkany, — dedi birneshe daýys jarysa.

— Iá, krýjkany, — dep ilip áketti Aıtash. — Osy otyrǵan sizder úshin, ózimizdiń jańa týystar úshin kóterem. Qazaqstanda bizdiń týystarymyz kóp, al búgin sol týystarymyz myna sizdermen taǵy da tolyǵyp kóbeıe tústi, demek biz taǵy da baıı tústik. Búgin mynaý otyrǵan uly, mynaý otyrǵan anasyna úı salyp berdi, qazaqsha aıtqanda eskirgen shańyraǵyn jańartty, ólgeni qaıta tirilip, sóngeni qaıta jandy. Al bul degen baqyt. Kádimgi ózimiz kúndelikti kórip júrgende ańdamaıtyn, biraq tirshilikke ózek bolǵan baqyt. Qysqasy men myna...

— Krýjkany, — dedi taǵy birneshe daýys...

— Iá, krýjkany osy otyrǵan orys baýyrlarym úshin kóterem.

Kókesh stakanǵa qolyn soza bergen, biraq stakan ornyna Veronıka qoıǵan lımonad ilikti qolyna...

Magnıtofon oınaǵan, biraq dik-dik etken sheteldik áýen eshqaısysyna unaı qoımady. Magnıtofondy óshirip tastap, baıan ákelindi. Baıanıst jigit orystyń sozyla shyrqalatyn bir ánin oınaı bastaǵan...

Osy mezette Sergeı as ázirlep júrgen áıelderdiń abyr-sabyr úıge qaraı kezek-kezek júgirise bastaǵanyn ańǵardy. Endi baıqady, anasy qasynda joq eken, ol basqa jurtty dúrliktirmeıin degendeı baıqatpaı ǵana stoldan sytylyp shyǵyp úıge kirgen. Anasy bop-boz bolyp tósekte jatyr eken, qasynda biraz kempirler, Antonına stakanǵa dári tamyzyp tur.

— Tez dáriger shaqyrý kerek, — dedi Sergeı.

— Dárigerge adam ketti, — dedi bir kempir.

Esik aldyndaǵy mashınanyń biri gúr etip ot alyp júrip ketti. Álden soń Evdokıa kózin ashqan.

— Balam, — dedi erni kebersı qybyrlap. — Maǵan alańdama, qonaqtaryńdy atqar. Rıza bop ketsin. Men biraz jatsam táýir bop ketem...

Sergeı anasynyń qolyn alyp tamyryn ustaǵan, záresi ushyp tastaı berdi de, sterıldep oralǵan shprısti jyrtyp ashyp, ampýlanyń ushyn qaǵyp jiberdi de, anasynyń jeńin qaıyryp ýkol jasady.

Aýla ishindegi eshteńeden beıhabar jurttyń dýman-kúlkisi kóbeıip, endi birde bári qosylyp án aıta bastady. Bir kúnniń ishinde osynsha ádemi úıdi turǵyzǵandaryna bári de qýanyshty.

Ana kózin qaıta jumdy. Sergeı onyń keýdesine qulaǵyn tósep, júreginiń soǵýyn tyńdamaq bolǵan.

— Dáriger! Dáriger.... — dep ol úreılene aıqaılap jiberdi...

Kelesi kúni Sergeı men predsedatel ekeýi ańǵal-sańǵal bos úıdiń ishinde otyrdy.

— Sonymen qýanysh uzaqqa sozylmady, — dedi Sergeı kúrsine túsip. — Anama kóp eshteńe kórsete almadym.

— Joq, sen kóp nárse kórsetip úlgerdiń anańa, — dedi predsedatel qarsy sóılep.-Qolyńnan kelgendi aıanǵan joqsyń. Jańa úıde, balasynyń aldynda kóńili ósip, bolyp-tolyp otyrǵan qýanysh ústinde kóz jumdy.

— Bárinen de ókinishtisi birimizdi-birimiz sonsha jyl izdep tabysqanymyzda, eń bolmasa, eki-úsh jyl ómir súrmedi-aý, — dep Sergeı kózine tolǵan jasty súrtti. — Keshe bar edi; búgin mine, joq boldy. Endi kimge kelem bul jaqqa?

— Bul aıtqanyńa da qosylmaımyn, — dedi predsedatel sol sabyrly kúıinen aýmastan. — Endigi jerde bul jaqta anańnyń beıiti bar, soǵan kelip turýyń kerek. Qanshama týǵan-týysqandaryń baryn kórdiń, olardy da umytýyńa bolmaıdy. Umytar bolsań renjımiz. Jáne munda óziń salyp bergen anańnyń úıi bar, oǵan qalaı kelmeı turasyń...

Sergeı basyn tómen salbyratyp muńaıǵan kúıde úndegen joq.

— Dál qazir aıtý yńǵaısyz da, — dedi álden soń predsedatel aqtalǵandaı. — Biraq sátti kezdi kútip otyratyn ýaqyt jáne joq. Búgin maǵan Kókesh kelgen osynda qalǵysy oıy bar, tek sen baýyrlaryńmen qalaı qaraısyńdar sony bilgisi keledi.

Sergeı basyn kóterip ap, predsedatelge túıile qaraǵan.

— Ony azǵyryp otyrǵan men emes, — dedi predsedatel sasqalaqtap. — Álgi Veronıka ekeýiniń arasynda birdeńe bar sıaqty.

— İship ketedi ǵoı.

— Jo, men iship ketedi dep qoryqpaımyn. Óıtkeni Veronıkany bilem ǵoı, ...ony bul jaǵynan tyrp etkizbeı ustaıdy áli. Baıqaýymsha ózi jumysty berilip isteıtin jigit sıaqty. Maǵan bárinen de unaǵany sonysy. Pravosyn áperip, jańa mashına berer edim. Qaıda turady deıtin emes, myna úıge kirip alar edi ekeýi.

— Ózi de oılansyn, biz de oılanaıyq, — dedi Sergeı.

Sapar men Antonına ózen jaǵasynda qydyrystap júr.

— Shynymen-aq erteń ketetin boldyń ba? — deıdi Antonına.

— Endi on saǵattan keıin, — dedi Sapar saǵatyna qarap qoıyp. — Men qysqy kanıkýlda qaıtsem de kelem.

— Men saǵan kúnde bir hat jazyp otyram, — dep qoıdy Antonına.

— Ákem anaý kúni bes som bergen, soǵan júz konvert satyp alyp qoıdym.

— Men de saǵan kún saıyn jazyp turam...

Tańerteńgisin kolhoz basqarmasynyń aldynda Aıtash bastaǵan aǵaıyndy jigitter ózderin stansıaǵa aparyp salatyn mashına qasynda turdy. Olardy shyǵaryp salýǵa derevnányń neshe kúnnen beri tanys bop qalǵan kóp adamy jınalǵan. Qazaq aǵaıyndar jańa týys, jańa tanystardyń keıbirimen qushaqtasyp, keıbirimen qoldasyp qosh aıtysty.

— Al júrelik, — dedi Aıtash.

Bular mashınaǵa otyrdy da, qozǵalyp júrip ketti. Birtindep shyǵaryp salýshylar keıindep alystaı berdi. Tek eki áıel adamnyń: Veronıka men Antonınanyń ashyq tústi kóılekteri anyq kórindi, al ol ekeýiniń qasynda qolyn kótere bulǵap Kókesh turdy.

Mashına ústinde birinen-biri ustap aǵaıyndy tórt jigit: úsh qazaq, bir orys elderine qaıtyp bara jatty.

---