InfoHub Logo

Balalar oınap júrip, jumyrtqadaı bir nárse taýyp alady. Ortasynda bıdaı syzyǵyndaı syzyǵy bar. Turpaty naq bıdaıdaı.

Bir jolaýshy balalardan 5 tıynǵa satyp alyp, qalaǵa aparyp, tabylmaıtyn nárse dep patshaǵa qymbatqa satady.

Patsha danyshpandardy jıyp suraıdy «bu jumyrtqa ma, bıdaı ma?» dep. Danyshpandar olaı-bulaı alyp qarady, biraq patshanyń suraǵan sózine jóndi jaýap bere almady. Tereze aldynda jatqan nárseni taýyq kelip shoqyp tesedi. Jurt bıdaı ekenin bildi. Danyshpandar patshaǵa aıtypty: «bul kádimgi arysh bıdaı eken» dep. Patsha bıdaıdy tań-tamasha qylyp, qaıda hám qaı ýaqytta shyqqan bıdaı bul, tabyńdar dep danyshpandarǵa jarlyq qylady.

Danyshpandar oılaıdy-oılaıdy, talaı kitaptardy tintti, túk taba almaı, patshaǵa kelip aıtady: «Biz túk tappadyq. Kitapta bul týraly eshnárse aıtylmaǵan eken. Munyń jaıyn mujyqtan suraý kerek».

Bul sıaqty bıdaı qaı jerde hám qaı kezde egilgenin estigenderi bar ma eken desedi. Patsha shabýyl shaptyryp, káriniń kárisi shal mujyq taýyp ákelýge buıyrady. Aıtqanyndaı shaldy taýyp, patshaǵa alyp keledi. Aýzynda tisi joq, boıynda kúshi joq, táninde et joq, kóz shala, qulaq múkis adam syny joq qýrap turǵan bir shal eki taıaqqa súıenip patshaǵa keledi. Patsha bıdaıdy kórsetedi. Shaldyń kózi shala, ońdy kóre almaı, kórgenin kórip, kórmegenin qolymen sıpap qaraıdy.

— Aqsaqal, bul bıdaı qaıdan shyqty eken bilesiń be? Óziń mundaı bıdaıdy egip kórgeniń bar ma? Óziń ekpeseń de satyp alǵany bar ma? Qaıda hám qaı ýaqytta satylǵanyn bilesiń be? — dep patsha shaldan surady. Shal qulaǵy múkis aıtqan sózderdi ázer estip, áreń túsinip, ázer jaýap beredi:

— Joq, men mundaı bıdaıdy egip te, oryp ta, kisiden satyp alyp ta kórgenim joq. Satyp alǵan bıdaı mundaı iri emes, qý shólmek bolatyn. Meniń ákemnen suraý kerek. Mundaı bıdaı qaıdan shyqqanyn sol bilmes pe eken? — deıdi ólimtik shal. Patsha shaldyń ákesine kisi jiberedi. Jigitter taıaǵyna súıengen bir shaldy patshaǵa alyp keledi. Patsha buǵan bıdaıdy kórsetedi. Shaldyń kózi kórmeıdi eken. Bıdaıdy alyp qaraıdy. — Káne, aqsaqal, bul qaı jerge shyqqan bıdaı hám qashan shyqqan bıdaı? Óziń egip kórgeniń bar ma? — dep patsha shaldan surady.
Qulaǵynyń azyraq qaǵysy bolsa da, balasynan anaǵurlym pysyq, boıy sergek, jas kórinedi.

— Joq, men mundaı bıdaıdy ómirimde ekkenim de joq, orǵanym da joq, kisiden satyp alǵanym da joq. Men ómirimde aqsha degendi estigenim joq. Bizdiń zamanymyzda halyq óz nanyn ózi jeıtin, asharshylyq bolsa, bar nanyn kórshisimen bólip jeıtin. Bul bıdaı qashan hám qaı jerge shyqqan bıdaı ekenin men bile almadym. Bizdiń bıdaılar osy kúngi bıdaıdan shyǵym da, úlken bolýshy edi, biraq naq mundaı iri bolmaıtyn. Ákem aıtýshy edi, onyń zamanyndaǵy bıdaılar óte úlken hám shyǵymdy bolýshy edi dep. Sonan surasań eken, — deıdi bul shal da.

Patsha shaldyń ákesin shaqyrtady. Baladaı oınap jympyńdaǵan, qup-qýnaq shal patshaǵa júgirip kelip sálem beredi. Qulaǵy sap-saý, kózi jaınaǵan shoqtaı, sózi sýdaı syrǵıdy.

Patsha bıdaıdy shalǵa kórsetedi. Shal bıdaıdy qolyna alyp, aınaldyryp qarady.

— Kóp zaman boldy shyraǵymdy kórmegeli, — dep shal bıdaıdy tistep, úzip alyp, shaınap, naq ózi deıdi.

— Aıtshy, ata, qaı ýaqytta, qaı jerde mundaı bıdaı shyqqan? Óziń egip, óziń oryp pa ediń mundaı bıdaıdy? Joq, ekkenderden satyp alýshy ma ediń? — dep patsha munan da suraıdy.

— Meniń zamanymda, — deıdi shal — bul bıdaı qaıda bolsa, sonda shyqqan. Meniń jep ósken nanym, kórshimdi syılaǵanym osy bıdaı. Meniń egetinim de, ora bastyratynym da osy bıdaı edi.

— Bul bıdaıdy, ata, óziń egetin be ediń, joq satyp alýshy ma ediń? — dep patsha taǵy qaıtadan surady.

Shal murtynan kúldi.

— Bizdiń zamanymyzda satqandy kim kórgen? Satqan kúná emes pe? Onda aqshańdy kim bilgen? Árkimniń óz nany ózine jeterlik bolatyn, — deıdi shal.

— Bul bıdaıdy qaıdaǵy egindikke ektiń, ol egindik ózińdiki me edi? — dep patsha taǵy surady.

— Meniń egindigim — qudaı jeri. Qaı jerdi jyrtsam, sol jer meniń egindigim. Eńbegim, terim sińgen jer meniki. Qudaı jeri kim eńbek sińirse, sonyki. Jerdiń meniki — seniki bolýynyń jalǵyz sharty jalǵyz-aq eńbek. Taǵy da taban aqy, mańdaı ter meniki-seniki bolady. Jerdiń meniki-seniki bolýy taban aqy, mańdaı ter sińýinen, — deıdi shal.

— Taǵy eki aýyz sózime jaýap etshi, ata, — dep patsha surady:

— Buryn nege mundaı bıdaı shyqqan, endi nege shyqpaıdy? Bul — biri. Seniń nemereń eki taıaqpen súıretilip keldi. Balań taıaqqa súıenip keldi. Sen taıaqsyz keldiń. Kóziń shoqtaı jaınap tur, tisiń túgel, pyshaqtaı ótkir, sóziń anyq, boıyń qýnaq, keskiniń jaqsy, pishiniń túzý. Bul neden munsha eki túrli boldy? — deıdi.

— Adam balasy qudaı kórsetken taban eti, mańdaı terimen kúneltken taza joldan shyǵa jaıyldy. Syǵalaǵany kórshi qazynasy, kórshi puly boldy. Burynǵylar óz taban eti, mańdaı terine jaldanǵan. Qudaı kórsetken haq jolmen júrgen. Endigi adam izdegeni aramzalyq, kórshi qazynasy, bótenniń puly. Sen suraǵan eki túrli kúı osydan bolǵan, — deıdi shal.

Tárjimá etken Qyr balasy (Álıhan Bókeıhanovtyń laqap aty)
Qazaq, 1915, № 139, 30 ıýl.

---