InfoHub Logo

Tórt túlik maldyń júni qazaq halqynyń ómir tirshiliginde úlken rol atqarǵan jáne ony uqsatýdy el budan myńdaǵan jyldar buryn bilgen. Qazaq halqynyń sharýashylyǵynda mal júniniń eń asyly jáne buıymdar jasaýǵa eń kóp qoldanatyny túıe jáne qoı júnderi, eshki túbiti, onyń qyly, sodan keıingisi jylqynyń jal-quıryǵy, túıeniń júni, shýdasy.

Túıe júninen neshe túrli órmek jipterin ıirip, shekpen, qap, belbeý, qur, kilem, qorjyn sıaqtylardy toqıdy. Sol sıaqty túıe júni aıyl-quıysqan, ómildirik, noqta jasaýǵa jáne kógen, baý-shý esýge óte qolaıly. Túıe júni kórpege salýǵa, shapanǵa tartýǵa óte jaqsy, jeńil, ári jyly bolady, qylshyq shyqpaıdy. «Shýda» dep túıeniń moınyndaǵy, tizesindegi, eki órkeshtiń ústindegi salaly qylshyq júnderin aıtady. Shýdadan jamaý-jasqaýlyq jip ıiriledi. Buryn qazaqtyń ton-shalbary, sabasy men torsyǵy, kóp ydystary osy shýda jippen tigilgen. Shýda jip «sherter», «kerýish» dep atalatyn.

Qoıdyń júnin «jabaǵy», «kúzem júni», «qozy júni», «óli jún» jáne «shet-pushpaq» dep bes túrge bólip ataıdy. Qoıdyń jabaǵy júninen shıdem shapan, kúpi kúsedi, ishpek, terilik jasaıdy, tystap kúpsek (bóstek), kópshik, jeńil baıpaq tigedi. Qoıdyń jabaǵy júnin tútip, odan keıin matanyń syrtyna shyqpas úshin qylshyqtaryn búriltip qaınatady. Bul júndi shaıyrynan aryltyp tazartý úshin de isteledi. Jabaǵy júndi kıimniń, kórpeniń arasyna salady, neshe túrli ıirý isine, bizben, symmen toqý jumysyna qoldanady. Tútilgen jabaǵy júnnen shúıke jasalyp, baý-shý esiledi, órmek jipteri, neshe túrli jıekter shıratylady.

Al kúzem júninen, qozy júninen kıiz basylady, tekemet,  syrmaq, qalpaq, kebenek, kıiz etik, pıma sıaqty kıim-keshekter jasalady. Kúzem júni men qozy júni ıirýge kelmeıdi, ol kıimniń, kórpeniń arasyna tartýǵa da jaramsyz.

Maldyń terisinen julynyp nemese jıditip alynǵan julma júndi, qoıdyń baýyrynda, pushpaqtarynda baılanyp júretin biltelengen júnderdi «óli jún» dep ataıdy. Qotannyń ortasynda túsip qalǵan, butanyń basynan jınalǵan, baý-shý eskennen qalǵan úzik júnderdi «shet-pushpaq jún» dep ataıdy. Mundaı júnder kóbinese arqan-jip esýge jumsalady.

Eshki júnin túbit, qylshyq dep ekige bóledi. Túbit ıirýge, shulyq, qolǵap, sháli sıaqty jeńil ári jyly kıimderdi toqýǵa tıimdi. Ony eshki túlegen kezde qylshyq júnmen birge qyrqyp alyp, tútip qylshyǵynan bóledi. Eshkiniń qylshyǵy arqan-jip esýge jumsalady. Qazaq talǵamynda eshki túbiti túıe júninen de qymbat, jibekpen teńdes sanalǵan.

Jylqynyń jal-quıryǵyn «qyl» dep ataıdy. Jal-qúıryq kóbinese arqan-jip esýge, súzgi toqýǵa, tuzaq esýge, jumsalady. Jylqy qylyn terimen qaptap kópshik, jastyń, bóstek jasaýǵa, qobyzǵa taǵýǵa paıdalanǵan.

Qazaq sheberleri mal júninen basqa qoıannyń júnin, qustyń mamyǵyn da iske jaratqan. Qoıannyń júninen jyly sharf, qolǵap, shulyq, bókebaı toqiǵan. Qustyń mamyǵynan qus jastyq, qus tósek jasaǵan. Tymaqtyń mańdaıyna, naızanyń ushyna, salt atty adamnyń ıyǵyna taǵyp alǵan qus qaýyrsyny «óte asyǵys» degen belgini bildirgen. Osydan kelip han men handar arasynda tyǵyz habar jóneltilgende hattyń syrtyna bir tal qaýyrsyn bekitiletin, ony «úkili pochta» dep ataǵan.

Úkiniń júni qazaqtyń eski salty boıynsha ásemdiktiń belgisi dep sanalǵan. Sonymen birge úkini qasıetti dep te bilgen. Mysaly, erte kezde baqsy, moldalar, han tuqymdary, ataqty batyr, aqyn, saldar úki taǵyp júrgen. Uzatylar qyzǵa, qaınyna baratyn kúıeýge, alǵash otaý bolǵanda shymyldyńńa úki qadaý ǵurpynyń bir joralǵysy osydan qalsa kerek. Osydan kelip júndeletin bir úki bir attyń qunymen baǵalanǵan.Úkini ulpa jáne qara qasqa úki dep eki túrge ajyratady. Úkiniń balaq júnin —ulpa, al baýyr júnin— qara qasqa úki degen. Qara qasqa úkini kóbinese erler qadaǵan. Sáýkele, taqıa, bórik sıaqty qyz-kelinshekter dúnıesine kebinese ulpa (balaq jún) úkisi qadalǵan. Aq úkiniń júnin túrli tústi etip boıap ta paıdalanǵan. Mundaıda boıaýǵa qazynyń maıyn qosqan. Úkini aýlap ustap, balaq júni men baýyr tósiniń júnin alyp, ózin jemge toıǵyzyp qoıa beretin. Muny «úki júndeý» dep ataıdy. Úki júndegen aýyldan olja alý salty da bolǵan.

Jún sabaý, kıiz basý, tekemet basý, syrmaq jasaý jumystary jastardyń bas qosyp oıyn-saýyqpen kóńildi otetin. Jumystary bolǵan son jınalyp tamaq ishedi, oıyn keshin ótkizedi.

---