InfoHub Logo

Biz, ortaq tarıhı taǵdyr biriktirgen Qazaqstan halqy, baıyrǵy qazaq jerinde memlekettilik qura otyryp,ózimizdi erkindik, teńdik jáne tatýlyq murattaryna berilgen beıbitshil azamattyq qoǵam dep uǵyna otyryp, dúnıejúzilik qoǵamdastyqta laıyqty oryn alýdy tileı otyryp, qazirgi jáne bolashaq urpaqtar aldyndaǵy joǵary jaýapkershiligimizdi sezine otyryp, ózimizdiń egemendik quqyǵymyzdy negizge ala otyryposy Konstıtýsıany qabyldaımyz.

Konstıtýsıa termıni latyn sózinen alynǵan. Ol latynsha – constitio, maǵynasy – belgileý, ornalastyrý. Al qazirgi túsinik boıynsha, Konstıtýsıa – memlekettiń Negizgi Zańy. Ǵylymı, saıası, quqyqtyq turǵyda Konstıtýsıa materıaldyq, nysandyq maǵynada ózindik mán-mańyzǵa ıe.

Qazaqsatan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy – Qazaqstan memleketiniń Ata zańy. 1995 jyly 30 tamyzda Respýblıkalyq referendým ótkizý jolymen qabyldandy. Konstıtýsıany qabyldaı otyryp, Qazaqstan halqy memlekettik bıliktiń qaınar kózi – óziniń egemendik quqyǵyn baıandy etti. Ata zań qabyldanǵan kún demalys – memlekettik mereke – Qazaqsatan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy kúni dep jarıalandy. Bul jańa Konstıtýsıa Qazaqstannyń tórtinshi Ata zańy (1937, 1978, 1993, 1995). Onyń qurylymy kirispeden, 9 bólimnen, 98 baptan, kóptegen tarmaqtar men tarmaqshalardan turady. Jańa konstıtýsıanyń eń joǵary zańdyq kúshi bar jáne ol Qazaqstan Respýblıkasynyń búkil aýmaǵynda tikeleı qoldanylady. Munyń ózi Konstıtýsıalyq normalar men zańdardyń basqa normatıvtik quqyqtyq aktilerdiń normalarynan ústem ekendigin kórsetedi. Keıingi eki Konstıtýsıanyń aldyńǵy ekeýinen eleýli aıyrmashylyǵy sol – bular tuńǵysh ret memlekettik táýelsizdikti, egemendikti jáne Qazaqstan halqynyń tolyq bıligin bekitip, odan ári ornyqtyrdy. Jańa Ata zańda quqyqtyq memlekettiń qalyptastyrylý baǵyttary, azamattardyń quqyqtary men bostandyqtary, sonyń ishinde jeke adamnyń jan-jaqty erkindigi, ıdeologıalyq jáne saıası ár alýandyǵy (sóz jáne shyǵarmashylyq bostandyǵy, saıası partıalar men buqaralyq partıalar, sondaı-aq buqaralyq qozǵalystar birlestigin qurý erkindigi), halyq bıligin júzege asyratyn demokratıalyq amaldar, ekonomıkalyq qatynastardyń qyzmet etýi álemdik talaptarǵa sáıkestendirilgen. Onyń normalary turaqty, jalpy mánde uzaq jyldarǵa beıimdelip tujyrymdalǵan.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasynyń kirispesinde Ata Zańdy qabyldaýdyń sebepteri men maqsattary bylaı túsindirilgen: «Biz, ortaq tarıhı taǵdyr biriktirgen Qazaqstan halqy, baıyrǵy qazaq jerinde memlekettilik qura otyryp, ózimizdi erkindik, teńdik jáne tatýlyq murattaryna berilgen beıbitshil azamattyq qoǵam dep uǵyna otyryp, dúnıejúzilik qoǵamdastyqta laıyqty oryn alýdy tileı otyryp, ózimizdiń egemendik quqyǵymyzdy negizge ala otyryp, osy Konstıtýsıany qabyldaımyz».

Konstıtýsıa qurylymy

• I bólim. Jalpy erejeler
• II bólim. Adam jáne azamat
• III bólim. Prezıdent
• IV bólim. Parlament
• V bólim. Úkimet
• VI bólim. Konstıtýsıalyq keńes
• VII bólim. Sottar jáne sot tóreligi
• VIII bólim. Jergilikti memlekettik basqarý jáne ózin-ózi basqarý
• IX Bólim. Qorytyndy jáne ótpeli erejeler

 

Qysqasha tarıhy

Qazaq AKSR-niń 1926 jylǵy Konstıtýsıasy

Alǵashqy Qazaqstan Konstıtýsıasy 1926 jyly 18  aqpanda KSRO qurylannan keıin jáne 1925 jylǵy RSFSR Konstıtýsıasy eskerile otyryp, QazAKSR Ortalyq Atqarý Komıtetiniń qaýylysymen túpkilikti redaksıada qabyldandy, óıtkeni bul kezde Qazaqstan RSFSR-dyń bir bóligi edi. Bul Negizgi zań basqarý nysanyn, memlekettik qurylysty, saıası rejımdi, memlekettik  bıliktiń organdary qurylymyn, atqarýshy-ókim berýshi organdaryn bekitti. Saılaý quqyǵynyń, búdjettik quqyqtyq negizgi bastaýlary belgilendi. Osy Konstıtýsıaǵa sáıkes Qazaqstan RSFSR quramyndaǵy tolyq quqyqty respýblıka bolyp tanyldy.

1937 jylǵy Qazaq KSR Konstıtýsıasy

Búkilqazaq Keńesteriniń H sezinde 1937 jylǵy 26 naýryzda qabyldanǵan Qazaq KSR Konstıtýsıasy 11 taraýdan jáne 125 baptan turdy. Onda «KSRO Konstıtýsıasynyń 14-babynyń sheginen tys Qazaq KSR-i óziniń egenmendik quqyqtaryn tolyq saqtaı otyryp, memlekettik bılikti derbes júzege asyrady», - dep jazylǵan. 1937 jylǵy Konstıtýsıada sondaı-aq ekonomıkalyq, saıası qorǵanys,  basqa teń quqyqty respýblıkalarmen erikti birigý, QazKSR kelisiminsiz aýmaǵynyń ózgertilmeıtini, respýblıkany basqarý máseleleri bekitilgen, sondaı-aq joǵarǵy respýblıkalyq jáne  jergilikti ókimet organdarynyń, zańnamalardyń oryndalýyn baqylaý, memlekettik jáne qoǵamdyq tártipti jáne azamattardyń quqyqtaryn qorǵaý, salyq salý t.b. máseleler qarastyrylǵan.  

1978 jylǵy Qazaq KSR Konstıtýsıasy

İH shaqyrylǵan respýblıka Joǵarǵy Keńesiniń kezekten tys VII sesıasynda 1978 jyly 20 sáýirde qabyldanǵan Qazaq KSR Konstıtýsıasy kirispeden, 10 bólimnen, 19 taraýdan, 173 baptan turady. Konstıtýsıaǵa sáıkes búkil ókimet bıligi jumysshy, sharýa jáne eńbek ıntellıgensıasy taptaryna jatatyn halyqtyń qolynda boldy. Ókimet bıligi men basqarý júıesiniń ústinen Qazaq KSR Komýnıstik partıasy baqylaý ornatty. Respýblıkanyń ekonomıkalyq júıesi memlekettik, kooperatıvtik-kolhozdyq  jáne kásipodaq jáne basqa da uıymdardyń menshigi dep jarıalandy.

1978 jylǵy Konstıtýsıada respýblıkanyń ulttyq-memlekettik jáne ákimshilik-aýmaqtyq  qurylysy, joǵarǵy jáne jergilikti bılik pen basqarý quzyreti, saılaý júıesiniń prınsıpteri, halyq depýtattarynyń quqyqtyq mártebesi, ekonomıkalyq jáne áleýmettik damý memlekettik jospary ınstıtýttary, memlekettik búdjet, sot tártibi, tórelik soty, prokýrorlyq qadaǵalaý jáne t.b. máseleler qamtyldy.

1990 jyldardyń basynda Qazaq KSR-inde, odan keıin Qazaqstanda 1978 jylǵy Konstıtýsıaǵa eleýli ózgertýler engizgen birqatar zańdar qabyldandy. «Memlekettik ókimet qurylymdaryn jetildirý týraly» 1990 jylǵy 20 qarashadaǵy Zańǵa sáıkes Prezıdent atqarýshy jáne ókim etýshi bılik basshysy bolǵany týraly ereje engizildi, Mınıstrler Keńesi Mınıstrler Kabınetine ózgertildi jáne jergilikti ózin ózi basqarý, Qazaq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasynyń ataýyn ózgertý, QR azamattyǵy týraly Zańdar jáne basqa da qujattar qabyldandy.  


1993 jylǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy

Táýelsiz Qazaqstannyń alǵashqy Konstıtýsıasy 1993 jyly 28 qańtarda Hİİ shaqyrylǵan Qazaqstan Joǵarǵy Keńesiniń İH sesıasynda qabyldandy.Ol kirispeden, 4 bólimnen, 21 taraýdan jáne 131 baptan turady. Kostıtýsıa Qazaqstan memlekettik egemendigin alǵan sátten bergi kóptegen quqyqtyq normalardy: halyqtyq egemendik, memleket táýelsizdigi, bılikti bólisý prınsıpi, qazaq tilin memlekettik dep taný, Prezıdentti memleket basshysy dep taný, sot organdary - Joǵarǵy, Konstıtýsıalyq jáne Joǵary Arbıtrajdyq sottar jáne basqalardy qamtydy. 1993 jylǵy Konstıtýsıa negizine parlamenttik respýblıka modeli alyndy.  

1995 jylǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy

Qazaqstan Respýblıkasynyń qoldanystaǵy Konstıtýsıasy 1995 jyly 30 tamyzda respýblıkalyq referendýmda qabyldandy. Bul kún memlekettik mereke - Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy kúni bolyp tabylady. 1998 jáne 2007 jyldary Konstıtýsıaǵa Prezıdenttiń ókilettiligin ulǵaıtý jóninde eleýli ózgerister engizildi.

 

---