InfoHub Logo

Besikke salý. «Keń jaılaý jalǵyz besik jas balaǵa». Besik - balanyń uıyqtaýyna taza bolýyna óte jaqsy. Besikke aýyldyń ónegeli, urnaǵy ósken, el qurmetine bólengen báıbishige (kárteń) salǵyzady. Besik jyryn aıta otyryp bóleıdi. Balany bólengen soń qarıaǵa «besik salý» qurmetine syılyq beriledi.

At qoıý. Balaǵa at qoıý – qazaqta asa saltanatty jaǵdaı. Ádemi, ataqty, qurmetti adamdardyń atyn qoıýǵa tyrysady. Sol atqa laıyqty bolýyn qalaıdy. Atty syıly qurmetti adamǵa qoıǵyzady. At qoıǵan adam sábıge batasyn beredi. At qoıý keıde qandaı jaǵdaıda, jyldyń qaı mezgilinde kelgenine baılanysty qoıylady. Mysaly, naýryz aıy bolsa Naýryzbaı, oraza ýaqyty bolsa – Oraz, Orazaly, aıtta týsa – Aıtbaı, Aıtgúl, shóp shabý kezeni bolsa - Shóptibaı. Qyzdar birinen biri kelse ómirge - Ultýǵan, Ulbolsyn, Ulmeken, Uljan artynan ul keledi degen úmitte bolady. Ylǵyı uldar bolsa – kóz tımes úshin Bashaı, Qosqulan, Kepter, Kúshik t.b. Búgin de qurmetti adamdardyń attaryn qoıady: Baýyrjan, Abaı, Sáken, Abylaı, Farıza, Oljas t.b. Qazaqta «at qoıý» men «at tergeý» bar. Kelin kúıeý ákesin - «ata», inisin - «qaıny», qaryndasyn - «qaınysińilim», úlken aǵasy – «aǵeke», «myrza qaınaǵa», «bı atam», «erkem» t.b. dep ataıdy. «At tergeý» úlken kishige der qurmet. Úlkenderdiń atyn ataý – qurmettiń joqtyǵy, ádepsizdik bolady.

Qyrqynan shyǵarý. Qyryq kún ótken soń balany áıelder sýǵa túsirip, shashyn, tyrnaǵyn alady. Sýǵa túsirgen áıelderge syı-qurmet kórsetilip, rahmet aıtady. Jyınalǵan adamdardy dastarhanǵa shaqyrady. Qazaqta  3,7,41 sandardy erekshe qaıyrly sandar dep esepteledi.

Asyrap alý. Balasy joq adamdar erli-zaıypty bireýden bala asyrap alady balanyń áke-sheshesiniń kelisimi boıynsha. Bolashaq ana balaǵa at qoıyp, onyń oń qolyna asyqty jilik ustatady. Sodan keıin jınalǵan adamdarǵa endi óziniń balasy ekenin habarlaıdy. Eger bala qaıtys bolsa, bul sırek kezdesedi, duǵa oqyǵanda óziniń ata-anasynyń aty atalady.

Satyp alý. Ómirge kelgen balalar birinen soń biri shetineı berse kelesi balany bireý satyp alady. Dúnıege kelgen sábıdiń úıine bir táúip, shaman keledi de «sen meniń balamdy urlap aldyń, ber ózime» dep ata-anasynyń qarsylyǵyna qaramaı tartyp alady. Bir-eki kúnnen keıin ata-ana balany satyp alady. Balany alǵan kisi sábıdi keregeniń astynan beredi. Ol balany satyp aldyq dep esepteıdi. Budan basqa joldary bar. Mysaly, bala uzaq ómir súrý úshin ony jeti kempirdiń aıaǵynyń arasynan ótkizedi. Qazaq halqy bala ósirýdi baqyt dep sanap, árqashan balaly bolýdy armandaıdy.

Baýyryna salý. Balany ýaqytsha tárbıeleý. Dástúr boıynsha atasy men apasy, jaqyn adamdary tárbıeleýge alady. Osylaı ýaqytsha tárbıeleý «baýyryna salý» dep atalady. Osylaısha áke-sheshesi, atasy men ájesi balany tárbıeleıdi. Olar balanyń ósýine asa mán beredi. Onyń naǵyz azamat bolyp, halqynyń jaqsy qasıetterin boıyna sińirýine kómektesedi. Eseıgen soń ata-anasyna qosylady, ne ata-ájesinde qalady.

Shildehana. Jarys qazannyń  arty ile-shala ne sol kúni túnde, erteńindegi keshte shildehanamen jalǵasady.Shildehanaǵa kóbinese jastar jınalady. Kóligi barlar sán-saltanatpen sáıgúlikpen tebindi, dúbirli keledi. Básiresi, taı-qunany joq balalar úlkender mingesken túıeniń órkesh arasyna sımasa moıynyna minip bolsa da jetedi. Keıbiri taıynshamen, ógizben jetedi. Kele jatqandar saı-saıdy bastaryna kóshirip jetkenshe án shyrqaıdy. Jurttyń bas-aıaǵy jınalǵan soń as aıaýly, qymyz kysýly bolmaıdy. Asta-tok qoshemet kórsetiledi. Óıtkeni aldy jarys qazan, jalǵasy shildehana bolyp jatqan úıde bári bar ǵoı. Jastar tań atqansha aıtysady. Dombyra shertip, án salady. «Qara jorǵany» bıleıdi.Sulýlyǵy aýyl-aımaqty tamsandyrǵan keıbir arýlar otyrǵan kıiz úıge kire almaǵan jastar sonyń aıdaı aq jamalyn bir kórú ushin kıiz úıdiń úzikterin tus-tustan tesip syǵalaıdy.Ol túni jastar tań raýandaǵansha taramaıdy. Qaıtqanda da ánge basady.
Jastar osyndaı dýmanmen otyrǵanda shildehananyń dastarhanyn basqaryp jýrgen eıelder «qaljaǵa soıylǵan maldyń omyrtqasynan aýyz tımedik, eń  quryǵanda birin mujýǵa tisimsiz tımedi» dep dep aıaq astynan ókpeleıdi. Sol úshin ishterindegi bir sheberi on eki omyrtqanyń  etinen bárine aýyz tıgizý kerek, muntazdaı ǵyp mujytýy kerek. Tap-taqyr bolǵan omyrtqalardy ábden bolǵan soń bir tobylǵyǵa tizip úıdiń eń bir joǵary jerine ilý kerek. Bunysy – balanyń moıny tez bekisin degen salt. Bul tezilgen súıek tamda bolsa tóbedegi arysqa, kıiz úıde bolsa ýyqtyń qarymyna ilinýi kerek.Sol kúni álgi ókpeshi áıelder tórdegi bas pen jambastan aýyz tımese ókpelemeıdi.  Al omyrtqany mujýǵa qatyspasa at kekilin kesýge deıin barady. Munyń sebebi áıel zatynyń bári de bala tabýǵa qushtar.Sondyqtan qaljanyń omyrtqasynan aýyz tıýdi, ózderi de osy áıel qusap tezirek bosanarmyz dep yrymdaıdy. Bolmasa jaıshylyqtaǵy omyrtqaǵa qaraı ma olar. Qaraǵany sol, «súıek-saıaq berip qorlaýyn qara» dep laqtyrýdan erinbeıdi. 
Qaljaǵa arnaıy soıylǵan mal etiniń omyrtqadan basqasynyń bárin bosanǵan áıel ózi jeýi kerek. Óıtpese beli tez bekimeıdi. Kóshpeli tirshiliktiń qatty-qaıyrymyna tez qosyla almaıdy. 

Besik toıy
Bıesi qulyndap, sıyry buzaýlasa kóten asyp yrym jasaıtyn toıshyl-dýmanshyl qazaq sábıdi besikke salǵanda toı jasamaı, oıyn-saýyq ótkizbeı tura alama? Jıǵany men tergenin halaıyq pen qonaǵyna aqysyz-pulsyz shashatyn qazaq besik toıynyń shyǵynyna máý demeıdi. Qaıta az bolady, kelgender renjip qaıta ma dep keıbir kemketigine keıindi. Besikti arnaıy ismer jasaıdy. Jórgekten shyǵaryp ıt kóılek kıgizilgen sábıdi besikke aýyldyń kez kelgen áıeli salmaıdy. Buǵan-da el-jurtyna aıaýly, urpaqty bir báıbishe laıyq.

Burynǵy shaman dininiń otqa tabynǵan salty boıynsha álgi báıbishe temirdi otqa qyzdyrtyp sábıdiń mańyna pále-jala, jyn-shaıtan jolamasyn dep besiktiń arqalyǵyn birneshe jerden qaraıtyp turyp qarıdy. Basqa báıbisheler qyrandaı bolsyn dep búrkittiń tuıaǵyn baılaıdy arqalyqqa, keıbiri tumar jazdyryp taǵady. Bul besik degenińiz balanyń tazalyǵy ushin, kóshpeli eldiń kóshi-qony, at ústi úshin tabylmaıtyn qolaıly nárse. Balanyń kák etýi úshin, kish etýi úshin túbekten qolaıly nárse joq. Túbine kúl salynǵan osy bir kıiz túbektiń ózi de tym taza. Kázirgi kelinshekter tegene-tegene jórgek jýyp bylyǵady da otyrady. Mynadaı sabynǵa tapshy zamanda búıtýdiń ózi ońaıǵa túspeıdi  ǵoı.

Besiktegi bala  kóbinese omyraýdan shyqqansha jatady. It kóılegi tozyp, qaryn sháshi alynǵan bala talpynyp, artynan baqa tirsegi bir búktelip, bir sozylyp eńbekteı bastaıdy. Bul kezde dóńbekship besikke ózinińde jatqysy kelmeıdi. Bala búl shamaǵa kelgen soń besikti asa kádirleıtin qazaq ádemilep tazalap, keleshek urpaq tezirek kelsin, endi sol jatady dep úıdiń eń bir senimdi jerine saqtaıdy. Besikti qazaq qurmetteıtini, saqtaıtyny sonshalyq, atasy jatqan besikke nemereleri jatady. Keıde qazaqtyń týǵan jerdi de altyn besik deýi de osy ardaqtaýdan shyqqan bolar. Sondyqtan da besik toıy qazaq ómirinde úlken oryn alady.

Besikke balany qyrqynan shyqqan soń salady. Oǵanǵa deıin bala jórgekte bolady. Óıtkeni oǵan ıt kóılekti kıgizý qıyn. Besikke salǵan kúni qaryn sháshi alynyp oǵan bir molla at qoıady. Atty azanmen jurtqa estirte aıtyp, onan soń besiktegi balanyń eki qulaǵyna: «Seniń atyn pálen» dep molla aıǵaılap aıtady.

Tusaý kesý
Bala besikten shyǵyp, eńbekteýden ótken soń qaz-qaz basa bastaıdy. Óz aıaǵymen týǵan jeriniń topyraǵyn basyp, iz túsirip, óz kózimen aldyna qarap bet alady. Uıadan óz qanatymen qalyqtap  ushqan balapandaı bala da, eń alǵashqy tirshiligin bastaıdy. Muny ejelden túsinetin qazaq balasynyń keleshegine aq jol tilep, tusaý keser jasaıdy. Buǵan da mal soıyp, jurt jıady.Balanyń anasy ala-qula shýda jipten eki-úsh qarys daıyndap, ony  aýyldaǵy eń bir jelaıaq pysyq áıelge: «Al, tusaýdy sen kes. Ózińdeı pysyq bolsyn» dep usynady. Ol kisi ala jipti balanyń eki aıaǵyna tusamyssha baılap sonan soń ortasynan kesedi. Bala andaıdaǵy apasyna qaraı táltirekteı jóneledi. Mine, osydan bastap kishkene qazaqtyń ómir jolynyń alǵashqy izi jer betin shımaılaıdy. Tusaý kesý qazaqtyń ómir saparynyń sátti bolý úshin aq nıetpen jasaǵan yrymy, qudaıǵa degen qulshylyǵy.  Osy arada «balanyń aıaǵynda ne sebepti ala jipbaılanady, qara, qyzyl, kók jip nege baılanbaıdy?» degen suraq týýy múmkin. Bunyń máni mynada: qazaq balasyn sózdi estip uǵa alatyn, aıtqandy eptep isteıtin kezinen – osy tusaýy  kesilgennen bastap urlyqqa, zorlyqqa, jyryndylyqqa barma, jolama dep  baýlıdy. Bireýdiń ala jibin attama, búlingennen búldirge alma degendi áý bastan aq qulaǵyna sińisti etedi. Aıaqtaǵy jiptiń ala bolýy da, onyń kesilýi de joǵarydaǵylarǵa jolama, ondaıdyń jolyn qolyńnan kelse kes, dúnıeniń azy bireýdiń bir qulash jibine, eń quryǵanda buzaýǵa monshaq bolar dep qyzyqpa, tusaýyndaǵy jipti keskendeı ondaı aram oı kezikse kesip-qurtuǵa tyrys degeni. Bul – ekinshi sebebi. Birinshi bastaǵy aıtqanymyzdaı balanyń keleshegine jol ashý, aqjol tileý. Joǵarydaǵy biz sóz etken bessaltty qazaq ulǵa da, qyzǵa da ortaq istedi de, aldaǵy ashamaı toıy, toqym qaǵýǵa barǵanda ul ákeniń, qyz shesheniń baýlýyna bólinip, tárbıeniń túri ózgeredi.

Súndet toıy
Atqa miný jasyna tolǵan ıaǵnı úsh jasqa tolǵan ul balaǵa tán taǵy bir toı – súndet toıy. Balany súndetke otyrǵyzý qazaq halqy ıslam dinin qabyldaǵannan keıin saltymyzǵa kirse de, kele-kele ol saltymyzǵa myqtap sińgen. Biletinderdiń aıtýynsha bul ózi adam denesiniń tazalyǵyna arnalǵan sharalardyń biri kórinedi. Balany súndetke taq jasynda otyrǵyzady. Iaǵnı úsh jasta, bes, jeti, toǵyz, tym keshikse on úsh jasta. Bul jastan keshiktirýge bolmaıdy. Óıtkeni sharıǵat boıynsha ul bala 13 jasta, qyz bala 9 jasta balıǵatqa tolady deıdi. Balıǵat jasyna tolǵan ul balanyń da, qyz balanyń da úılenýine bolatyn kórinedi. Biraq bul sharıǵat ystyq aımaqta mekendeıtin adamdarǵa arnalsa kerek. Qazaq dalasynda jıi qoldanylyp kelgen súndetke otyrǵyzý tásiliniń eki túri bar. Olar: kesý jáne shetý. Kesý kóbinese es toqtata qoımaǵan kishkene balalarǵa qoldanylady da, shetý es kirip, marqaıyp qalǵan balalarǵa qoldanylady. Kesý tásilin qoldanǵanda balanyń úrpine qabyǵy arshylyp, ábden keptirilgen jińishke jumyr aǵashty suǵyp, úrpiniń aǵash suǵylǵan bóligin ystyq sýǵa qaınatylǵan ne bolmasa otqa qarsalanǵan ótkir ustaramen aınaldyra kesip alady.  Kesilgen jerden qan aqpaý úshin shóptiń nemese aǵash butaǵynyń salqyn kúlin kesege toltyryp alyp tóńkerip qoıady. Kese syrǵyp ketpeý úshin ony taza shúberekpen balanyń eki sanyna tańyp tastaıdy. Balanyń ústine kórpe jaýyp, jań-jaǵynan qymtap janynda bir kisi andyp otyrady. Bala neǵurlym qozǵalmaı tynysh jatsa, salqyn tımese kesken jeri tez qara qotyrlanyp, uzamaı jazylyp ketedi. Ol úshin balanyń suraǵan tamaǵyn, jaqsy kóretin oıynshyǵyn daıyndap kóz jazbaı  andyp otyrý lázim. Mundaı jaýapty iske úı-ishi, kórshi-qolań túgel aralasady. Bireý ertegi aıtyp aldarqatsa, endi biri óleń aıtyp kóńilin aýlaıdy. Balanyń súndetiniń jeńil bolýy, birinshiden, balanyń kútimine baılanysty bolsa,ekinshiden súndet jasaǵan adamnyń qolynyń jeńildigine baılanysty bolatyn. 
Shetý – kesýge qaraǵanda jeńil. Munda balanyń úrpin aınaldyra kespeıdi, tek onyń ústingi jaǵyn tik tile salady. Degenmen eseıip qalǵan bala buǵan da kóńgisi kelmeı álek salady. Eger ózin súndetke otyrǵyzatynyn estip qoısa atqa minip qashyp ketýden taıynbaıtyn balalar bolǵan.
Súndet toıy dýmandy toıdyń biri. Munda balany arnaýly «Súndet at» dep atalatyn atqa mingizip, sándep kıindirip, úki taǵyp, aýyl-aımaqty aralatady, balanyń óz aýzymen toıǵa shaqyrtady. Dástúrli salt boıynsha oıyn-saýyqtyń bar túri kórsetiledi. Balasy súndetke otyrǵanda ata-anasy «balam musylman sanatyna qosylady» dep qýanady.  

Ashamaıǵa mingizý
Ul bala qara taban bolyp jetige deıingi jerden jeıtin taıaǵynan qutylyp, kez kelgen qýraı men shybyqty at qyp aınala shaba bastasymen ózi quralpy qyzdardan bóline bastaıdy. Esi derti dúzge, malǵa aýady. Al qyzdar kóbelek qýyp, qýyrshaq jasap sulý kóriniske úıir bolyp, úıden de uzamaýǵa tyrysady. Qashan da «mal, maldy alǵan soń al»  dep taǵdyryn malǵa súıeıtin qazaqqa osy maldy baǵý úshin bala kerek. Bala bolǵanda- ul. Ashamaı – erdiń qarapaıym túri. Aǵashtan jasalady. Keńdigi balanyń aýyna laıyq. Aldy-artynda erdiń qasy syqyldy súıenishi bar. Úzeńgisi joq. Ústinde  jumsaq kópshigi bolady. Osyny jýas atqa erttep, ústine balany mingizedi. Aýyp qalmasyn dep basynda eki aıaǵyn baılaıdy. Sonan son tizgindi balaǵa ustatyp, bireý atty aldymen arqan boıy jerge, onan soń onan alysqa jetekteıdi. Sóıte-sóıte balanyń ózi júredi. Bir-eki kúnnen soń aıaqty baılamaıdy bala óz betimen keledi. Sonymen aınalasy bir jeti de atqa jaqyndyq qanynda bar qazaq balasy ashamaıdy tastaı sap ertoqymǵa minedi. Úzeńgige aıaǵy jetpese taralǵyǵa salady. Ómiriniń qaq jartysy attyń ústinde ótip, aýy erde tozatyn, qamyt aıaq, qaısar qazaq alǵashqy ashamaıǵa mingizý toıyn ótkizedi. Bul toı ár áke-shesheniń shamasharqyna qaraı bolady. Baılar iri qara soıyp kádimgideı toı jasaıdy. Kedeıleri búıregi biteý, ultabary tolatyndaı maıy bar laǵyn soıyp, kórshilerine yrym jasaıdy. Áýlettiler kúzde bıe aǵytyp, sirge jıar bergende bir qulynǵa en salyp, ashamaıǵa mingen balasyna  básire ataıdy.  Joqtar qolyndaǵy bir bıesiniń aldydaǵy qulynyn aldyn-ala atap qoıady. Qazaq úshin aldymen ashamaıǵa, artynan taı-qunanǵa miný at jalyn tartty  degen soz. At jalyn tartty degen sóz – azamattyqtyń bastamasy. Óıtkeni qazaq balasy udaıy jaýgershilikte óskendikten be, álde kóshpeli ómirdiń ózi qalyptastyra ma ómirge erte beıimdeledi. Erte úılenedi. Mal sońyna erte ilesedi. Bul tirshiliktiń  bári qazaqta atpen bitedi. Sondyqtan ashamaıǵa mingizý erekshe atalady. Osy ashamaıǵa mingennen bastap at qulaǵynda oınaý, kebenek kıip eldiń sheti, borannyń ótine shyǵý, saýyt kıip, sadaq ustap jaýmen shaıqasý, bári-bári ashamaıǵa minýden keıingiler.   Ashamaıǵa balany mingizip kórshi-qolań, jaqyn-jýyq jınalǵanda burynǵy danalardyń joǵarydaǵydaı kósem sózderi kóp aıtylady. Ondaı ynjyqtarǵa uqsamasyn dep úlkender balaǵa bata beredi. Ashamaıǵa mingizýdiń bir jaǵy osy batany alý....

Toqym qaǵý
Ashamaıǵa mingen soń ile-shala básiresine mingen bala birinshi ret úıinen alysqa jolaýshylaǵan da áke-sheshesi bir malyn soıyp, onyń toqym qaǵaryn ótkizedi. Al toqym qaǵý aq ınetten, adal kóńilden mindetti túrde atqarylatyn ádet. Mine, osydan keıin qazaq bul balaǵa  arnaıy aıyl-turman, er-toqym, júgen-noqta, shider men kisen, arqan daıyndaıdy.Bylaısha aıtqanda básireni jabdyqtaý shart. Súıtetini  osydan bastap balany baýlý, eńbekke tárbıeleý –anyǵyraq aıtqanda oqytý bastalady. Qazaqta mektep te joq. Medirese az. Nadan, balalary tárbıesiz dep keýdesimen at basyp kete jazdap júrgender – shetinen dóıdala, pilge úrgen ıtter. Olar qashannan beri qansha úrse de túıeniń ústindegi qazaqty qaba alǵan joq. «Toqym qaǵý» solarǵa qaqqyzbaýdyń, soǵyssa jeńilmeýdiń alǵashqy sabaǵy. Biz osy «toqym qaǵarǵa» deıin balanyń on jas aınalasyndaǵy kezin sóz ettik.  Buǵan deıinginiń bárin qazaq balalyq kez deıdi. Júgen-quryqsyz derbes shaq deıdi de, onnan asa eńbek mektebine kirgizedi, oqytady. Biz buny qazaqtyń jasty bólýimen túsindireıik.  

Qyz balanyń qulaǵyn tesý
Eki-úsh jasqa kelgen soń-aq qyz bala óz tabıǵatyna tartyp qýyrshaq jasap, úı jasap oınaýǵa áýestenedi. Jyltyraýyq zattarǵa, qyzyldy-jasyldy kıimge qyzyǵady. Osy tusta qyz balaǵa arnalǵan jańa bir qýanyshtyń sáti túsedi. Ol – qyzsha kıindirip, qulaǵyn tesý. 
Qulaǵyn tesetin kúni qyz balaǵa qos etek kóılek, kesteli kamzol, úkili taqıa kıgizedi. Aýyl áıelderi túgel jınalyp, eń qoly jeńil dep tanylǵan áıelge jol beredi. Qulaq tesýdiń  de eki túrli ádisi bolǵan. Onyń biri – kúmis ınemen tesý, ekinshisi – tarymen tesý. Kúmis ınemen teskende ıneniń ushyn qarsalyp, ábden salqyndaǵan kezde bala sezbeı qalatyndaı shapshańdyqpen tesip, ornyna jińishke jibek jip, ne bolmasa jińishke kúmis sym ótkizip qoıady. Inemen tesken jer ábden jazylyp, jiptiń ne kúmis symnyń orny bitelip qalmaıtyndaı bolǵan kezde jeńil syrǵa taǵylady.  Tarymen kesý uzaq ýaqyt alsa da ony bala qyzyq kóredi, keıde ózi-aq tesip tastaıdy. Ol úshin aqtalǵan tarynyń eki túıirin qulaqtyń maılylyǵynyń eki jaǵyna tuspa-tus keltirip qoıyp, bas barmaqpen suq saýsaqtyń arasyna salyp jaılap ýqalaıdy. Shemirshegi qatpaǵan ýyz et pen terini eki túıir tary lezde tesip shyǵady. Munda qulaqtan qan da shyqpaıdy. Kesilgen jerge jibek ji, ne jińishke kúmis sym, keıde tipti jeńil syrǵanyń ózin ótkizip tastaıdy.
Ul men qyzdy ejelden qos kóziniń qarashyǵyndaı  sanaǵan halqymyz qyz balaǵa arnalǵan bul qýanyshqa aqtaryla qýanyp, ulan-asyr toı jasaıtyn. Bul qyz balanyń ómirindegi ózine tán dara qýanyshtyń  aldy. 

Kógentúp. Qonaqqa kelgen týysqandary, ne jaqsy dos, joldasy kelse balasymen olarǵa degen qurmeti men syılastyǵy úshin balasyna qulyn, ne buzaý, ne qozy beredi. Bul «kógentúp» balaǵa týystyq qatynasty bildiredi.

Jeti ata. Jeti ataǵa deıin qazaq týystyq qatynasty úzbeıdi. Sondyqtan jeti ataǵa deıingi ul-qyzdarǵa úılenýge rýhsat etilmeıdi.

Aıdar. Ulbalaǵa arnalǵan sán úlgisi. Ul balanyń tóbesine shash qaldyryp, bir burym qylyp órip qoıady. Ádemi kórinedi.

Kekil. Balanyń shashyn ádemilep alyp, mańdaı tusyna shash qaldyrady, mańdaıyna sál túsirip qoıady. Muny kekil deıdi. «Kekil» ulbalaǵa jarasyp turady.

Tulym. «Aıdar» men «kekil» sıaqty ádemilep alyp, eki jaǵynan birdeı jelkesine qaraı az shash qaldyrady. Tulym qyz balalarǵa tán,  keıde uldarǵa qoıady.

Asatý. Tabaqtan et alyp berý. Budan keıin qalǵan etti aqsaqaldar jınap alyp, óz qoldarymen beredi. Bul dástúrdi jazýshy Sábıt Muqanov jaqsy kórgen. Munyń bári jaqsy nıetpen istelgen.

Seltetkizer. Naýryz meıramymen birge keletin ulttyq salt-dástúr. Júregin mahabbat otymen jaýylǵan ǵashyǵyna bul kúni serilerimiz «seltetkizilerge» tazalyqtyń, páktiktiń nyshany (belgisi) retinde aına, taraq ıisý syılaǵan eken.

Uıqyashar. Boıjetkender (qyzdar) bozbalany kóńili hosh kórse, jas maldyńetine ýyz qosyp, dámdi taǵam daıyndaǵan. Astarlap pisirilgen dámniń aty. «Uıqyashar» dep aıtylǵan.

Aýzyna túkirý. Qazaq halqy óziniń batyrlaryn, ataqty aqyndaryn, bılerin,sheshenderin óte joǵary baǵalap otyrǵan. Árbir ata-ana óz balasynń solarǵa uqsaǵanyn jaqsy kórgen. Sol sebepti sondaı adamdardan balasynyń «aýzyna túkirýdi» suraǵan. Balasynyń boıynan sol adamdarǵa uqsaǵanyn kórgisi kelgen.

Tyıym. Basqa da halyqtar sekildi qazaqtarǵa tyıym salynatyn bolady. Mysaly: tize qushaqtap otyrý demek budan bylaı eshkimdi qushaqtamaý. Úı ishinde ysqyrmaý, jer taıanýǵa, búıirin taıanýǵa bolmaıdy. Joldasynan, ne balasynan aırylǵanda áıelder búıir taıanady. Tabaldyryqty basýǵa bolmaıdy, jaqyn adamdaryna pyshaq, ıt syılaýǵa bolmaıdy - jaýyǵyp ketýi múmkin deıdi. Úlken adamdardyń jolyn kespeý – bul ádeptilik.

Qozy jasy - qazaq uldy onnan asysymen qozy  jasy ataıdy. Bul shaqta balanyń mindeti, isteıtini – qozyny baǵý. Bul eńbekke baýlýdyń  qazaqsha bastaýysh klasy ispetti. Qozy jasy atalýy da sodan. Joǵarydaǵy ózimiz sóz etken kereǵarlar aıtqandaı, qaǵaz-qalam ustap partada otyrǵan oqýshysy bolmaǵanymen, óriste qolyna aq taıaq ustap, eńbekke shynyǵyp júrgen balasy bar qazaq bir jaǵynan zıan tartsa, bir jaǵynan paıda taýyp jatty. Túbinde oqý-ǵylym teris emes qoı. Biraq túıeniń ózi- túıe, qumalaǵy túıe bolmaıtynyndaı oqyǵannyń bári oılaǵan jerden shyǵa bermeıdi.. Al ana qozy jasy dep atalatyn eńbek  mektebindegiler shógeldikke qansha aıtqanmen beıim keledi. Bul arada biz oqýdan at-tondy ala qashúdan aýlaqpyz. Búıtý  qate. Áńgime  qazaqtyń ertedegi álqıssasy jóninde bolyp otyrǵan soń, sol kezdegi qazaqtardyń bala tárbıesi – oqytýy bolmady degenderge eskertý jasaý ǵana. Óıtkeni qazaq balaǵa jastaıynan qatal qaraǵan, baýlı bilgen. Keı halyqtyń qozy jasyn daǵylary sary dalada sarylyp qozy baqpaq tur ǵoı, jeńil-jelpi kıinip esik aldyna shyqsa aýyryp qalady.  Almatynyń keıbir bıik úıinen basqany kórmegen on jasty qoıyp, jıyrmadaǵy balasy aýylǵa kelgende otyn buta, ne jar dep qolyna balta berseń baltany kórmegen ondaı qatty qaıyrym eńbekti istep kórmegendikten baltany aǵashqa emes, aıaqqa tıgizip jaralanyp qalǵanyn  kórgenbiz. Qazirgi halyqqa qozy jasyndaǵy balaǵa neshe júz qozyny ıt arqasy qıanǵa aparyp jaıý óte qıyn kóringenimen, ol kezde ol jastaǵylarǵa onan jeńil jumys joq.  Maldyń da  baǵýǵa eń ońaıy –qozy.

Qoı jasy - qozy jasyndaǵy bala on beske – otaý ıesi delinetin jasqa kelisimen bastaýshty bitirip, joǵary klasqa kóshken oqýshydyı kásibin  aýystyrady. Otaýdyń ıesi dep úmit kútip otyrǵan jasty qoı baǵýǵa jaramaıdy dep qazaq eshqashan oılaǵan emes. Sondyqtada on bes pen jıyrma bestiń arasyn qoı jasy degen ertede. Al sıyr men túıege ıe bolý kári-qurtańnyń sybaǵasy. Qazaqtyń ertedegi eń kóp ustaǵan maly jylqy men qoı, onań soń túıe. On bes pen jıyrma bestiń arasyn qoı jasy deıtini bir qora qoıdy ıtqusqa jegizbeı, joǵaltpaı baǵý. Jaýyn-shashynda, boranda aman saqtaý, kún shyqqannan qas qaraıǵansha jalyqpaı jaıyp, keń dalada japadan jalǵyz júrý, osy jastardaǵy adamnyń ǵana qolynan keledi. On bestegilerdiń de óte bir qaǵylezi bolmasa tózýi qıyn. Biraq tózbeýge bolmaıdy. Dala tirshiliginde ósitý zań. Kónbese basqadaı kásip kem de kem, kún kóre almaıdy. Bul qoı jasynan eti tiriler ǵana, senimdiler ǵana jylqy jasyna aýsady. Emtıhannan óte almaǵandary sol qoıdyń sońynda máńgi qalady.

Jylqy jasy - qaı halyqta bolmasyn jıyrma bes jas beldiń bekip, qabyrǵanyń qatqan kemel kezi. Jaýlary jylqysyn aıdap, qyzyn alyp qashatyn ertedegi qazaqtyń eń  úlken aýyrtpalyǵy men eń jaqsy rahaty da jylqyda bolǵan. Kúni de, túni de azapqa toly jylqyny senip tapsyrý jıyrma bes pen qyryqtyń arasyndaǵylarǵa ǵana laıyq. At qulaǵy kórinbeıtin  boranda tumsyǵyna oqtaýdaı muz qatqan atpen birneshe kún júrip jylqyǵa ne bolý, aldynan tosatyn, ulyp sońynan qalmaıtyn qalyń  qasqyrǵa  jegizbeı, eki kúnniń birinde tebinip saqadaı-saı jaýǵa bermeý jıyrma bes pen qyryqtyń  arasyndaǵylardyń  ǵana qolynan keledi.Bul kezdi qazaq halqy sondyqtanda jylqynyń jasy degen, ádiptep aıtsaq bunyń ózi burynǵy qazaqtyń eńbekke baýlýdaǵy joǵary mektepti bitirgeni.

Patsha jasy -  qazaqta patsha bolypty degendi estimedik. Keıbir patshaǵa bergisiz handardyń bolǵanyn ekiniń biri – egizdiń syńary biledi. Qazaqtaǵy patsha jasy degen mynadan shyqsa kerek. Jalpy shyǵys musylmandary jasy tolsa da, aqyly qalyptaspady dep qyryqqa kelmegendi qoldarynan kelgen jaǵdaıda da patsha qoıǵyzbaǵan.  Mólsheri qyryqty patsha jasy deýdi biz solardan úırensek kerek. Ásili qazaqtar qyryqty-qynaptan shyqqan qylyshtaı dep ardaqtaıdy.

 

---