InfoHub Logo

Shola qarap alys-jaqyn qyr basyn,
ór eńsesin bıik ustap turǵasyn,
jaqsy kórdim, jaqsy kórem, dostar, men
Alataýdyń alypqa tán tulǵasyn.
... jaryq bola tússinshi dep dúnıe
Kún men Aıdy kóterip tur ıyqpen.
... turady ylǵı qasqaıyp ta qasqaryp,
tákapparlyq taýǵa ǵana jarasqan.
... tabyndyrǵan aspandy da ıip kep,
tur emes pe tóbesine tıip kók,
ózi eshkimge bas ıýdi bilmepti,
sondyqtan da kórinedi bıik bop.

"Taý" óleńinen "Júregimniń shuǵylasy" kitaby 52-bet. "Jazýshy" baspasy, 1982 j.

Osynaý bir óleń joldarynan biz biletin aqyn Ádilbek Abaıdildanovtyń búkil bolmys-bitimi, týabitti tabıǵı tektiligi, aqyrǵy demine deıin aınymaı ustanǵan baǵyt-baǵdary, minezi (mini de) alyp-qospasyz túp-túgel kórinip turǵandaı. Ii qanyq órbir jaqsy óleń aqynnyń ózine uqsap turady dep jatpaýshy ma edik, bul da sonyń kózge uryp turǵan aıqyn bir dáleli.

Aýmaly-tókpeli dúnıede ár kezeń, árbir dáýirdiń óz kelbetine ǵana laıyq kórkem sózi, sol tusqa qut bop daryǵan qunarly poezıasy bolady. Bul rette etken ǵasyrdyń ekinshi jartysy qazaq óleńi úshin meılinshe qut-berekeli, naǵyz ǵana aq túıeniń qarny aqtarylyp bergen jyldar bolyp edi desek, túk te qatelespeımiz. Sol jyldary biriniń ókshesin biri basa, qatarlasa, qaptaldasa kelip, "bes jas — bel qurdas" derlik bir top saıdyń tasyndaı talantty aqyndar Almatyda toǵysyp jatty. Birimen biri jarysqandaı, aýyzdyǵyn shaınaǵan asaýdyń basymen alysqandaı bolyp ádebı ortaǵa jan bitire kelgen bul toptyń el kóńilin eleń etkizbeýi tipti de múmkin emes edi. Toqash Berdıarov, Tóleýjan Ismaılov, Ǵafý Qaıyrbekov, İztaı Mámbetov, Qabdikárim Ydyrysov, Erkesh Ibrahım, Ánýarbek Dúısenbıev, Shámil Muqametjanov, Muqaǵalı Maqataev, Saǵı Jıenbaev, Ospanhan Áýbákirov, Jumeken Nájimedenov, Qudash Muqashev, Ádilbek Abaıdildanov, olarǵa ilese Beken Ábdirazaqov, Qosjan Músirepov, Júsip Qydyrov, Tólegen Aıbergenov, Meńdekesh Satybaldıev, Sabyrhan Asanov, kózi tirilerden Qadyr Myrzalıev, Tumanbaı Moldaǵalıev, osy bir tusta biz de bar bolsaq kerek, Erkin İbitanov, Qastek Baıanbaev, Ótejan Nurǵalıev, Farıza Ońǵarsynova bolyp, qazaq poezıasynyń zeńgir kógine bir shoǵyr juldyzdaı japyrlasa baryp ornalasqan bolatyn, sol oryndarynda máńgi turaqtap qala da berdi.

Bular jaı kelgen joq, óleń ólkesiniń irgesin bıiktete, keregesin keńeıte, aýqym-órisin ulǵaıta ósirip, buryn-sońdy bolyp kórmegen tyń serpin, tegeýrindi ekpinmen aınalany sánge bólep, sáýlege orap, jarqyrata kelgen edi.

Óleń-jyrdyń shalqar kóshin bastap júrgen aǵalarymen á degennen jatsynbaı, ógeısimeı qoıan-qoltyq aralasty da, óner jaılaýyn erkin jaılap shyǵa kelgen. Bul ózi sóz óneriniń qyr-syryna týa qanyq, poezıa qupıasyn asha túsýge qabileti molynan jetetin tegeýrindi de telegeı teńiz daryndy qaırat ıeleri bolyp shyqty. Óleńdi erikkenniń ermegi emes, qoǵam men elge, otan men jerge qaltqysyz qyzmet etýdiń birden-bir qapysyz quraly dep bilip, sonyń barlyq azaby men abyroıy, lázzaty men qapa-muńy aralas qıyn da qyzyqty, kúderli de kúrdeli jolyna tózip-aq baǵarmyz dep kelgen barynsha bilimdi, ónegeli, ónimdi ádebıet ókilderi ekenin dáleldeı bildi.

Sondyqtan da olar qazaq poezıasynyń kúmbezin burynǵydan da bıiktetip qana qoımaı, ar men ıman, azamattyq pen adamgershilik jolyna boıda baryn aıamaı jumsap, sol arqyly aınalasynyń aýzyn ashtyra, kózin jumdyra otyryp, adam basy aınalar óner shyńyna qadaý-qadaý tý tikken qaıratker deńgeıine kóterile bilip edi.

Búgingi qazaq poezıasy tolysqan shyǵar, tolǵan shyǵar, arǵy-bergini, alys-jaqyn ónege-úlgini boıyna sińire qabyldaı otyryp — toǵaıǵan, molaıǵan shyǵar, biraq eń alǵash "taýdy buzyp, tasty jara" salynǵan sol arnadan asyp tógile qoıǵan joq, bultarys, burylystarǵa bógelmeı ilgerileı túsip kele jatsa, ol da sol bir aldyńǵy býyn aǵalar salǵan qasqa joldyń arqasy. Ony keri dáleldep áýre bolyp jatýdyń keregi bola qoımasyn ekiniń biri sezedi de. Mana biz sanap ótken aqyndardyń, irkes-tirkes tutas bir urpaq-býyny salyp bergen izdiń kómeski tartqan, aıshyǵynan aıyrylyp, ajarynan taıǵan kezi ázirge bola qoıǵan joq. Óıtkeni olar tula boıyna qudaıdyń ózi darytqan talanty men darynyn, qaıraty men qýatyn, qabileti men qaýqaryn óz eli, óz jeriniń, týǵan topyraǵynyń qasıeti men qasterin kótere túsýge, ataq-dańqyn asyra túsýge aıamaı jumsap baqty, sony ǵana ǵanıbet sanady.

Búgingileri áli de aldyna jan salmaı, júrisinen jańylmaı sol baıaǵy baǵdardy mańdaıǵa alyp, alqymy ispesten ilgeri tartyp-aq kele jatyr. Ult úshin, urpaq úshin qapysyz da qaltqysyz qyzmet etýdiń ozyq úlgisi de osy edi. Sondyqtan da olardyń "qyryq kún baýyryna basyp shyǵarǵan qyran balapanyndaı" serippeli, shymyr shyǵarmalary basqa jaqqa kóshirse qalaı bolatynyn qaıdam, áıteýir eń alǵash tamyr jaıǵan tol topyraǵynda solmaı, sembeı jaıqalyp, áli japyraq jaıa beretini anyq.

Sol talanttylar tobynyń keýde tusynda biz tilge tıek etip otyrǵan Ádilbek Abaıdildanov syndy aqynnyń júrgenin ázirshe eshkim joqqa shyǵara almas dep oılaımyn.

Joqtan bar jasalynbaıdy. Ǵaıyptan taıyp ǵajaıyptyń da óz-ózinen paıda bola salmasy haq. Endeshe Ádilbek te eki aıaǵy salbyrap aspannan túse qalǵan joq. Taldyqorǵan óńiriniń Aqsý, Sarqant jaǵynda dúnıege kelip, aldyndaǵy aqberen aǵalary İlıas Jansúgirov, Qýat Teribaev, Ǵalı Ormanovtardyń injý-marjan jyrlary arqyly aýyzdanyp, sol ýyzynan jaryǵan qalpynda halyq aýyz ádebıetiniń shyn ǵajaıyp úlgilerimen ózgelerden erterek, sonaý bozbala shaǵynda (Lepsi pedagogıkalyq ýchılıshesinde) tanysa bastaıdy. Oqyǵanynyń bárin kóńilge toqı júre, tal boıyna sińire júre, qyzyǵa zerttep, qumarta jattaı júre óleń ólkesine qaraı oıysty da, kele-kele birjola turaqtap turdy da qaldy.

Poezıa degenimizdiń ózi tirshilik ataýlyny bóle-jaryp jatpaı qaz-qalpynda qabyldaı otyryp, uqqanyń men túıgeniń, jek kórgeniń men súıgenińdi kóńil tarazysy arqyly qaıta súzip shyqqandaǵy jańadan jan bitken tosyn beınelerden tursa kerek. Óz elińniń tarıhy men taǵdyryn, arǵysy men búginin oı eleginen ótkizip, ýaqyt tynysyn jan-júregińmen sezingende baryp kóńildegi kórikti oı qorǵasyndaı qorytylyp baryp, tosyn da tyń qubylysqa aınalady. Aqyn ol qubylysty et qyzýymen otyrǵanda ózi de sezbeı qala berýi yqtımal. Danalyq bulaǵynyń bastaý kózi, burqyrap qaınar tumasy, táńiri tutar ónege dep júrgenimiz de aqyry kelip soǵan saıady. Aldyńǵy tolqyn aǵalar tájirıbesi, izdenisi men izderi keıingiler úshin kóp úlgi. Árıne, ár mezgildiń burynǵyǵa qaraǵanda artyq pa, kem be, áıteýir bir aıyrmashylyǵy, aıryqsha reńi bolýy zandy, soǵan bas qoıyp, moıynsynǵanda baryp dástúr jalǵastyǵy boı kórsetedi. Rýhtastyq, taqyryp aıasynyń uqsastyǵy degen de sol aradan shyǵady.

Mana biz attaryn atap ótken (esimnen shyǵyp ketkenderi bolsa keshirim suraımyn) tutas bir býyn (jas aıyrmashylyqtary 6-7 jyl) ókilderiniń ishinde sol kezgi oqyrman nazaryn ózine birden buryp, shyǵarmashylyǵynyń bastapqy kezeńinde aıryqsha aýyzǵa ilikkeni de Ádilbek Abaıdildanov bolǵan. Áý basta bizdiń Ádekeń ádebı sharýashylyqta da, áleýmet isinde de asa bir beımaza belsendilik kórsetken edi. Ásirese, "Qazaq ádebıeti" gazetiniń redaksıasynda qyzmet istegen 1959-1962 jyldar aralyǵynda ádebı janrdyń ár salasynda óz qabiletin baıqap kórgeniniń kýásimiz.

Ádilbek Abaıdildanov Almaty oblysynyń (burynǵy Taldyqorǵan) Aqsý, Sarqant óńirine ortaq azamat. Óıtkeni ol 1932 jyly dúnıege kelgen Baqaly aýyly birese Aqsý, birese Sarqant aýdanyna qarap kelgen bolatyn. Aqsýdaǵy orta mektepti, Lepsidegi muǵalimder ýchılıshesin, odan soń qazirgi ulttyq ýnıversıtettiń fılologıa fakúltetin támamdaǵan ol biraz jyl Taldyqorǵan oblystyq "Sovettik Jetisý" gazeti redaksıasynda abyroıly qyzmet etti. Ádebıet isine belsene aralasýy da osy tustan bastalǵan.

Aıtary joq, Ádilbek Abaıdildanovtyń jeke bas taǵdyry bylaıǵy jurt úshin sonshalyq bir qyzyǵa qoıarlyq qym-qýyt oqıǵaǵa toly, qoıý da kúrdeli kórinbeýi de múmkin. Joǵaryda biz kóz júgirte súzip shyqqan ómir joly bir kezgi Aleksandr Bloktyń: "Ý poeta net karery, ý poeta — sýdba" deıtin tas túıin ólshem-pikirine de sáıkes kele qoımas. Óleńnen basqa óz qolymen jazyp qaldyrǵan ómirbaıandyq derekteri de máz emes kórinedi, jutań, juqa ǵana. Qalamdastary men zamandastarynyń da Ádilbek jaıly, onyń shyǵarmashylyǵy týrasynda kósilip jazǵandary az, tipti joqtyń qasy dese de bolǵandaı. Ózi de oǵan asa bir kóńil qoıyp, qumartpady, bilem, áńgime arasynda "Senbe jurtqa tursa da qansha maqtap" — deıtin Abaı sózin jıi qoldanatyn edi. Sonyń shyrmaýynan shyǵa almaı qalsa kerek-ti. Ózi jaıyndaǵy jurt pikirine zárýlik tanyta qoımaýy da sodan bolar. Biraq ol eń aldymen Aqyn edi. Bálkim, ózinen úsh-tórt jas úlkendigi bar Ǵafý, ıt kóılekti ǵana buryn tozdyrǵan Muqaǵalı, eki-úsh jas kishi áriptesteri Qadyr, Tumanbaılar sıaqty aınala aty dúrildep shyǵyp, ataq-dańqqa bólene almaǵan da, olar shyqqan bıikke kóterile qoımaǵan da bolýy múmkin. Biraq sózsiz aqyn edi, aqyn bolǵanda da yldıdan salsa tóste ozar, naǵyz kósile shabar keń tynysty, alymdy da qarymdy Aqyn bolatyn. Endeshe onyń da biz ańǵarmaǵan jumbaq jaǵy, "ishki tirligi" — qamyqqan, jabyqqan, aldanǵan, daǵdarǵan, úmittengen, kúdiktengen, búlingen, súringen shaqtary bolýy ábden yqtımal. Biz úshin qaradúrsin ómirbaıandyq qurǵaq málimet-derekten góri osynaý bir jumbaqtaý jaǵy qyzyǵyraq bolyp kórinedi. Sonyń bárin óleńinen izdeýge týra keledi endeshe.

Túgin de qımaı tez ótip
Ketti de qoıdy bul bir tún,
Syrtymnan ǵana sóz etip,
Sóz etip taǵy júr qyrtyń, —

degen shýmaq astarynda da biraz syr jatqandaı.

Basqalar qalaı baǵalaǵanyn anyq kesip aıta almaımyn, al Taldyqorǵan óńirinen órbigen biz úshin, ıaǵnı sońynan ilese shyqqan Saıyn Muratbekov, Qastek Baıanbaev jáne birqatar basqalarymyz úshin eń alǵashqy ádebı ustazymyz Ádilbek Abaıdildanov bolǵany aqıqat. Qalam kúshin ár janrda jańa baıqap júrgen sol kezgi jap-jas jigit bizdiń talabymyzǵa talap, jigerimizge jiger qosyp, anyq aıqyn jol siltep, senimimizdi ulǵaıta túsýge baryn salyp baqqan. Bolashaǵymyzǵa ózi de senip, ózimizdi de, ózgeni de sendirip, jazǵanymyzdy ústi-ústine oblystyq gazet betinde jarıalatyp, sol gazet arqyly ashyq pikirin qosa bildirip otyrdy.

Óz basy sonshalyq talǵampaz, asa kidi, kirpıaz edi. Keıingi bizder ózi týraly jaman oılap qalyp júre me deýden saqtanatyny árbir is-áreketinen ańǵarylyp turatyn. Sodan da bolar, bizdi kóbirek tyńdap, óz jazǵanyn oqyp berýden tartyna beretinin baıqaıtynbyz.

Biz bolsaq onyń sonaý eń alǵashqy jaryq kórgen shaǵyn ǵana "Saltanat" kitabymen-aq qazaq poezıasyna romantıkalyq jańa bir saryn, Ebi jelindeı ekpindep soǵar, erkin de sony yrǵaq ala kelgenin jazbaı tanyǵan bolatynbyz. "Biz" dep bul jerde qazaq óleńin súıer qalyń qaýymdy aıtyp otyrmyn. Óıtkeni jańa bir jarqyn jaǵalaýǵa qaraı qulashty keńge sala siltep bergen jas aqynnyń ózgege uqsamas máneri, daýys áýeni eldiń kóbin eriksiz eleń etkizgenin bilemiz. Sol áýen, tolastaýdy bilmegen sol saryn ony únemi izdendirip, ósip-ilgerileýine demeý beretin qýat-kúshke aınaldy. Ǵumyrynyń aqyryna deıin sol júrisinen áste bir jańylyp kórgen emes.

"Jer ústine bir syzat tússe — ol aqyn júregi arqyly ótedi" — deıtin Geıne sózin ómirine ózek ete bilgen aqyn óz zaman, óz dáýiriniń úlp etken lebine eleńdep, dúnıe dúbiriniń eshbirinen syrtqary qala almady, ýaqytpen udaıy ilesip otyrýdy murat tutty. Ózin ózi qamshylap, tynym taýyp, tynyshtyq kórmeı ketti. Bul ómirde óleń-jyrdan da ózge bir qudiret, basqa da tirlik, rahat pen lázzat bar degendi esine de alyp kórgen joq.

Tirligi taýqymetsiz bolǵan, shyǵarmashylyq jolynda qym-qýyt kedergige ushyramaı ǵana, kedir-budyrsyz qatqaqpen sydyrtyp óte shyqqan aqyn bolypty degendi estigen de, kórgen de emespiz. Ondaılar tabyla qalǵanda da saýsaqpen sanaýly ǵana shyǵar-aý. Ádilbek te sol: birde órtene janyp, birde ókine nalyp ǵumyr keship edi.

Adam boıyndaǵy usaq pendelik, qybyr-jybyr kúıki tirlik, álsiz, áljýaz ádet, ekijúzdilik ataýlymen alysyp ótti. Jeńe almasyn bile tura, qylyshy da, qushaǵy de jete almasyn seze tura kózsiz erlikke bardy.

Ózimdi ózim jarardaı,
Julyp bir jerdeı shashymdy,
Sólin de syǵyp alardaı,
Syǵymdaımyn kep basymdy! —

dep te shamyrqanǵan shaqtary bolypty.

Tań bolyp atamyn,
Kún bolyp batamyn,
Sol jolda lapyldap,
Janam da jatamyn! —

deıdi endi birde.

Oıy da ushqyr, sózi de ýytty bolatyn edi. Aldyn kes-kestegen qaýip-qater bar-ay dep oılamaı qandy shaıqasqa kirip kete beretin baıaǵynyń batyrlaryndaı-aq kileń bir kózge kórinbes qas dushpanymen shaıqasyp júrgendeı áserge bóleıtin óleńdi de kóp jazatyn.

... Mundaıda qudaıyn da tanı ma aqyn,
Jyrymda tur ǵoı meniń tabıǵatym,
Laýlaǵan órtke de enem, sert te berem,
Sen úshin sonyń bári, jamıǵatym, —

deıdi sosyn baryp biraz sabasyna túskende.

Allataǵala oǵan álemdegi tirshilik tynysyn tamyrshydaı dál basyp, sonyń ishinen elep-ekshep ózine keregin tańdaı bilerlik talant, aıryqsha sezimtal qabilet syılap edi. Sony shamasy jetkenshe sarqa paıdalanýǵa tyrysty. İrisi bar, usaǵy bar bas-aıaǵy 11 poema jazǵan eken. Bir aqyn úshin osy da az olja emes, árıne. Sóıte tura men úshin onyń "Qyran" dep atalatyn poemasynyń orny erekshe. Bul ózi keshegi İlıas Jansúgirov sarynyndaǵy bir dem, bir tynyspen tógilip túsken, bas-aıaǵy jup-jumyr bolyp tutasa shyqqan bútin dúnıe. Týǵan jerin súıýdiń, elge degen saǵynysh-mahabbattyń sımvolyndaı quıyla salǵan bul shaǵyn dastandy oqyp, kezinde qyzyqpaǵanymyz joq shyǵar-aý, sirá.

Ádilbek qalamynan týyndap, aqynnyń ózi ıman etip ustanǵan poetıkalyq álemnen biz ylǵı ǵana jylt etken jaqsylyqqa qýanyp, qylt etken qıanatqa kúıinip shyǵa keletin kirpıaz zamandasymyzdyń bolmys-bitimin kórgendeı bolatyn edik.

Shabytty kezde shalqaryń keńip, álemde mynaý nur túlep, seldeısiń-aý bir sáýirdiń bultyn sapyryp, kúndeı kúrkirep, dıdary jazdaı qaıran da meniń qaǵazdaı appaq dalam-aı,

jatasyń-aý bir nóserdi kútip, jyr tilep, — deıdi ol rýhtas aǵasy Qalıjan Bekhojınge arnaǵan óleńinde.

Ómirge degen ińkárlik, jaryq dúnıege degen qushtarlyq, saf taza sulýlyqqa súısiný aqyn shyǵarmalarynda ar men ıman ólshemine uqsas jeli bolyp tartylyp jatady.

Ot bolyp keıde, shoq bolyp men de jarqyldap turǵan shaqpaq em,
Otymnyń bárin ózgeni jylytyp otyrý úshin jaqqan em,
Júregimdi qolǵa shyraq qyp ustap, shyrqaý da shyńǵa shyǵaryp,
Kúnderde bir kún ketsem de sónip, sol bıikte ózim jatpaq em!

Ár jol, ár shýmaq aqyn bolmysynyń derbes ólshemi sıaqty bolyp turýy kerek. Sonda sen de ılanasyń. Shıyrshyq atqan sezim, ornyqty oı, jiger men jalyn jetispess, "ras-ay!" degennen árige barmaı, enjar ǵana samarkaý qala berer ediń. Ádilbektiń balań kezgi óleńderiniń ózi-aq jurt arasynda san túrli pikirtalasyn týdyrǵanyn da bilemiz. 1960 ne 1961 jyldyń jazynda "Qazaq ádebıeti" gazetiniń betinde "Bir óleń týraly" dep atalatyn maqala jarıalandy. Belgisizdeý bir avtor tilin bezeı otyryp Ádilbektiń sol kezgi jarıalanǵan bir óleńine barynsha shúıligip bergen eken. Sóz saptaýynda bizge jat oqshaý tosań saryn bar, qulaqqa kóbi túrpideı tıedi. Tushshy etimizge ashshy taıaq tıgendeı tiksinip qalyp edik, Ádekeń aıylyn jıa qoımady. Basqamyz údireıise úrpıisip, "bu qalaı?" desip dúrligisip bergende óziniń bıazy minez, jaz dıdarly jarqyn júzine shań jýytpaı, jaırańdap júre berdi...

Kóp uzamaı sol kezgi ǵylym kandıdaty, qazirgi ádebıet akademıgi, aıtýly ǵulama Rahmanqul Berdibaevtyń "Óleń — ádebı kategorıa" deıtin jaýaby da gazet betinde jarq ete qaldy. Rahań ózine tán qazymyr bilgirlikpen álgi synalǵan óleńdi jilikshe shaǵa otyryp, jalpy poezıa degen qasterli janrdyń arǵy-bergisin shola, tereńnen tarta tórelik aıtqan eken. Laýlap bergen pikirtalastyń sońǵy núktesi de solaı qoıylǵan bolatyn.

Ol kezgi ádebı gazetimizdiń betinde osy sekildi pikir almasý, oı bólisýdiń talaı bir jaqsy nyshany baıqalyp jatýshy edi. Keıin ǵoı, qaıdaǵyny jıyp-terip, ónbes daýdy qýyp, bet jyrtysa baıbalam sala bastaǵanymyz...

Ádilbektiń jeke basy sonshalyq kidi, kirpıaz ekenin álginde bir qulaqqaǵys ettik-aý deımin. Kıimdi de tańdap kıetin, tamaqty da talǵap ishetin. Tipti ǵumyr boıyna jelke shashynyń ózin Almatydaǵy bir ǵana shashtarazǵa qıdyryp, basqasyna áke dese bas suqpaıtynyn biletin dostary syrtynan kúlip te júrýshi edi: Alǵashqy áıeliniń tórkininen kelgen qyzyl kárlen kesesi ("Kárlen kese" deıtin óleńi de bar) bolýshy edi, shaıdy da bir ǵana sol kesemen ishetin. Áýkesi salbyraǵan áldekimdershe áıel sońynan salpańdap ergenin kórgen joqpyn, biraq sylqym kelinshek, sulý qyz Ádekeńdi kórgende úlbireı túsip, úıirile ketip turatynyn san ret baıqaǵanym bar. Áıteýir otyz-qyryq jasynda bir kórgen adamǵa "aqyn degen osyndaı bolady eken-aý" degizerlik-aq jigittiń sultany edi bizdiń Ádekeń.

Oqta-tekte tańdy-tańǵa uryp preferans oınaıtyn hobbıi bolmasa, qalǵan tirligin taza ǵana ádebıet jolyna baǵyshtaǵan Aqyn qyryq jasqa jete bere burynǵy belsendiliginen aınyp shyǵa kelgendeı boldy. Aty júregen, ıti úregen áldebireýlerden kórgen jábirine tózbedi me, áıteýir neden túńilgeni bizge belgisiz, Jazýshylar odaǵynyń ózine eń jaqyn syılas-muńdas dostarymen birer saǵat kafe-barda otyryp qaıtý úshin ǵana bas suǵatyn. Tek ara-tura ózi aıyryqsha ardaqtaıtyn Sábeń — Sábıt Muqanovqa atqosshy bolyp, Qalıjan Bekhojınniń qasyna erip, partızan Qasym Qaısenovtyń sońynan inisindeı ilesip el ishin aralaýǵa shyǵatyn. Sol saparlarynyń qaı-qaısysynan da quralaqan qaıtpaı, qorjyn-qorjyn oı arqalap, kóńili kóterile, birtúrli shabyttana shalqyp-tasyp oralatyn. Birer apta eshkimge kórinbeı ketip, sol áseriniń bárin óleń-jyrǵa tamyzyq etetini bolatyn. Aq marjan jyrdy edáýir tógip-tógip alady da, qaıtadan sol burynǵy buıyǵy qalpyna qaraı oıysatyn.

Aqkóńil, ásire adal adam edi. Dúnıeniń bári óz oılaǵanyndaı kirshiksiz taza bolýyn qalady. Aspan da udaıy ashyq bolsa, adamdar da meıirman, kóńilge dyq salar kóleńkeli kórinisterden ada tirlik keshsek-aý dep tileıtin. Ómir degen oǵan kóne me, biraq. Óz degenin isteıdi. Sodan da baryp ómiriniń sońyn ala qarap otyryp qyj ete qalatyn kinámshil bolyp bara jatqandaı kórinetin maǵan. Júrgen jeriniń bárinde ańqyldap sóılep, asyp kórinip, tasyp tógilip turatyn mineziniń ózin min dep sanaıtyndar da shyǵa bastady. Ádilbek sonyń salqynyn erterek sezdi, biraq pende balasyn moıyndamaıtyn ór minez, týa bitti bekzat bitim ýaqyt aýanyna qaraı beıimdelýge kóndire almady. "Ádeke-aý, ómir degen udaıy sizdiń yrqyńyzǵa kóne bere me, bala qusap munyńyz ne?" — degenderge: — "Nege? Nege men oılaǵandaı bolmaýy kerek? Men jamandyq emes, jaqsylyq tilep turǵan joqpyn ba, tegi!" — dep shynymen kúıine jaýap beretin. Menen góri qasynda kóbirek júrgsn marqum Sabyrhan Asanov Ádekeńniń sol salt-saıaq tirliginen, adamǵa sengish ańqyldaq minezinen, aldy bar, arty joq ashýynan týyndaıtyn kóp qyzyq áńgime de aıtýshy edi. Amal ne, sonyń bári aıtylǵan jerde qala beripti...

Ótkeldiń batpaǵy da, uıyǵy da,
Túsirdi-aý aýyr salmaq ıyǵyma,
Otyzdan asa bere opyq ta jep,
Tireldim Gamlettiń tuıyǵyna!

deıtini de sodan ba eken?

Sol "Gamlet tuıyǵyna tirelip" júrgen shaqtarynyń birinde "Jazýshy" baspasynyń dırektory Ábilmájin Jumabaev ony qoıarda-qoımaı qolqalap qyzmetke shaqyrdy. Ártúrli aýdarmalar jasatyp, qarjy-qarajat jaǵynan taryqpaýyn da oılastyryp, qol ushyn soza bildi. Qaraýyndaǵy bizge de sony shegelep tapsyryp júrdi.

Biraq kirip-shyqqan saıyn kúńkildep qalatyn, jumysqa birer mınýt keshigip kelse — qyby ǵana jymyndasyp qudaıy berip-aq qalatyn peıili tar áriptesteriniń túrtpegine shydamady ma, dala taǵysyndaı saıaq júrip qalǵan ádet tabandap otyrar keńse qyzmetin aıaqqa oralǵy kórdi me, áıteýir birer aıǵa jeter-jetpeste Ádekeń qaǵazdaryn apyl-ǵupyl jınastyryp, stoldan turyp kete berip edi. Erteńinde maǵan telefon soǵyp: "Sáken, Ábekeńe kirip, meniń atymnan rahmet aıtshy, bala-shaǵasynyń qyzyǵyn kórsin, elep shaqyryp edi, aqtaı alar emespin senimin. Ári árkimmen bir yryldasyp otyrýǵa da joq ekem, tegi", — degeni bar.

Men Ádekeń sálemin Ábekeńe shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı túgel jetkizdim. "Apyr-aı, qyzyq jigit eken ǵoı ózi!" — dep ol kisi bas shaıqap kúlgen de qoıǵan.

Mine, osy minezdiń ózinen alaquıyn aqyn janyn, aqyndyq kóńil-kúı tosyndyǵyn ǵana ańǵaryp qoımaısyń, sýretkerdiń bizge jumbaq taǵy bir qyryna qanyǵyp, eriksiz qyzyǵa túsesiń.

Osyndaıda eske túsedi, qazirgi "Zańǵar" atalatyn ortalyq ámbebap dúkeniniń irgesindegi bes bólmeli páterinde salt basty, sabaý qamshyly jalǵyz turyp jatqan kúnderiniń birinde Qastek Baıanbaev ekeýimiz ádeıilep izdep barǵanbyz. Syrtqy esigi ashyq eken, dańǵaradaı dálizdi boılap aǵamyzdy izdep kelemiz. Eń túkpirdegi bólmedegi shaǵyn kereýette qannen-qapersiz uıqyny soǵyp jatyr eken. Tik kótere kóshirip áketseń de sezer emes. Esiginiń bulaısha kúndiz-túni jabylmaıtynyn aýyzsha da aıtyp, óleńinde de jazyp júretin. "Áı, ury meniń ózimnen basqa nemdi alady?" — dep te kúletini bar edi. Shynynda da bes bólmeli páterde bir kereýet, as úıdegi stol men oryndyq, 30-40 kitap sıatyn qoldan jasalǵan shaǵyn sóre, jazý stolynan basqa jıhaz joq edi, "hot sharom pokatı!" — deıdi múndaıda orystar.

Ádeıi aıtatynyn, álde shyny solaı ekenin bilmeımin, áıteýir oqta-tekte bas qosyp qalǵandaǵy qysyr áńgime ústinde: "Kitap ta, gazet pen jýrnal da oqymaımyn!" — dep sirese qalatyny bolatyn. Onysyna biz kep sene qoımaıtyn edik. Óıtkeni áńgimeni ári qaraı kúrdeli taqyrypqa buryp, jalǵastyra bastasań — bilmeıtin pálesi joq, saıasatyndy da sýdaı sapyryp, qazaq, orys, tipti álem ádebıetindegi jylt etken jańalyqty jańǵaqsha "shaǵyp" aǵa jóneletin. Sonyń bárin keıbireýlerine betinen ǵana qalqymaı, ádeıi zerttep júrgen adam sıaqty tereńnen tarta qozǵaıtyn. Sonda álgi "túk oqymaımynyn" qalaı túsindik? Onysyn biz ózinshe elden erekshe, basqasha aıtsaq, "orıgınalnyı" bolǵansyǵan túri dep túsinetinbiz, aqynnyń bala minezine aparyp saıatynbyz.

Kisige sengishtiginde daýa joq edi. Qasynda udaıy engezerdeı grýzın be, cheshen be, áıteýir qalyń qabaqty, susty da sesti qaba saqal, qaýǵa saqal bireýler júretin. "Bular kim?" dep suraı qalsań: "Dostarym ǵoı, júre bersin, zıany joq", — dep kúlip qoıatyn.

Keıde, amal ne, sondaılardyń zıany da tıip qalýshy edi. Birde maǵan telefon soǵyp: "Sáken, Elena Ivanovnamen ("Jazýshy" baspasynyń kóp jylǵy kasıri) kelistim. Aqsham bar edi alashaq, bir kisi jumsaıyn, sony bergizip jibershi" — degeni bar. "Ádeke, aqsha degen jatqan bir pále emes pe, ózińiz kelseńizshi!" — dep kórip em, kóner bolmady. Kelisýge týra kelgen.

Ájeptáýir qomaqty somany Elena Ivanovnadan sanap alyp, jumsaǵan jigitinen qolma-qol berip jibergenmin.

Keıin bildim, sol aqsha, birshama mol aqsha qoldy bolypty. "Kók bazarǵa et ala kelýge soǵyp, sol jerde urlatyp alypty" — deıdi Ádekeń.

Álginiń ózi paıdalansh ketýi de múmkin-aý degen kúdik qaperine kirip te shyqpaıdy.

Otyraıyq araq iship, syra iship,
Kelseńdershi hal-ahýal surasyp.
Ómirim de sender úshin, adamdar,
Kóńilim de kúndiz-túni tur ashyq.

Ár óleńdi avtordyń bólinbes bir bólshegi dep bilsek, aqynnyń kez kelgen adam boılap bara almaıtyn, syrt kózge kórine bermeıtin de tylsym jumbaq syry, túsiniksiz qyry bolatynyn ańǵarmaý múmkin emes. Ádilbek ólenderinen mahabbat pen dostyqtaǵy turaqtylyq, qarsylyqtar men tarshylyqtardyń bárine qanyǵyp, bárin de tanyp biler ediń.

Aýyz áńgimeni de tigisin jatqyza kelistirip aıtatyn edi. Ondaıda qyzylshyraıly sulý óńi odan ári bal-bul janyp, shalqı shabyttanyp, ózi de áserlenip, ózgeni de sózine uıyta múlgitip, bólek bir kúı keshetin.

Bir kezgi ádebıetti nasıhattaý búrosynyń joldamasymen oblys-oblysty aralaýǵa kóbine-kóp Qasym Qaısenovpen seriktesip shyǵady eken. Qasekeń de áńgimeniń maıyn tamyzatyn adam, bir ózi zal toly jurttyń aýzyn ashtyryp, kózin jumdyryp jarty kún jalyqtyrmaı ustaı alady. Sol kisi osy kúnge deıin: "Ádilbek aıtýshy edi..." dep, neler bir qyzyqty hıkaıanyń tıegin aǵytatyny bar. Men solaryn jazyp alsam dep ylǵı ǵana oqtalyp júrsem de, moınym jar bermegen kúıi, salaqsyp kele jatyrmyn.

"Adam — sóıleskenshe, at — kisineskenshe" dep jatamyz ǵoı, biraq Ádilbek qusap kimdi de bolsyn bir kórgennen óz aýzyna qaratyp, á degennen úıirip áketetin kisi sırek bolar-aý, sirá. Bul jóninde "Qazaq ádebıeti" gazetinde qyzmet isteı júrip Narynqol-Kegen jaǵyna barǵan bir sapary jaıly joldastary kúlip otyryp aıtatyn qyzyq bir áńgime bar. Sol kezgi aýdan basshysy Ádekeńdi baıaǵy Gogoldiń "Revızoryndaı" ortalyqtan kelgen tórelerdiń biri dep qalyp, qoıarda-qoımaı úıine shaqyryp, jatyp jastyq, ıilip tósek bola jik-japar qyzmet kórsetpeı me. Áńgime barysy buıymtaı suraýǵa tirelgende Ádekeń "Qazaq ádebıeti" gazetine jazylý barysyn bilgisi keletinin aıtady ǵoı, baıaǵy. Aýdan basshysy qolma-qol tıisti adamdaryna tapsyrma berip, bul jaǵy rettelgen soń, qazirgi qyzmeti qandaı ekenin anyqtaǵysy keletin emeýrin bildirse kerek. Sonda Ádekeń: "E, sol baıaǵy "Qazaq ádebıetiniń" redaksıasy ǵoı" demeı me. Bastyqtyń budan keıingi reaksıasy aıtpasa da túsinikti ǵoı, árıne.

Men ózim de o kisimen birer ret saparlas bolǵanym bar. Sonda Ádekeńniń kisini birden úıirip alatyn alabóten qasıetine men de tánti bolǵanmyn. Jazýshy dese tyjyryna qalatyn neshe bir úrgen qaryndaı tyrsıǵan sheneýnikter Ádekeńmen bes-on mınýt áńgimelesken soń tartylǵan kóndeı bolyp qalybyna qaraı oıysa bastaıtyn da, odan ári tanaýy tesik taılaqqa uqsap aldyna túsip alyp elpildeıtin de otyratyn. Áıteýir qalam aldym ǵoı dep, ásire maqtap jatqan eshteńem joq. Bir oqyǵanda kúırekteý bolyp kórinetin ózindik dara fılosofıasy bar, úni, demi bólek, qalasań da, qalamasań da kezinde jeke turar tulǵaǵa aınalǵan, rýhy kúshti, ıi jumsaq Ádilbek Abaıdildanov deıtin aqynnyń bolǵany anyq. Basqasyn bylaı qoıǵannyń ózinde, biz mana bir shet jaǵasyn sezdirgen "Qyran" poemasyn-aq alaıyqshy. Bodandyqtan bostandyqqa qaraı sytyla shyǵyp, alyp ushyp, aǵyp ushyp bara jatqan aqsúńqar qustyń balasynyń shıyrshyq atqan jan-dúnıesin aqyn:

Qaldy artynda tutqyn úıi tozaq qasy
Kimge de ystyq kóriner óz ot basy.
Áıteýir bostandyǵyn qolyna alyp,
Oý, dúnıe-aı, ańyrady-aý azat basy.
Kúıdirip alaı-túleı quıyn ishti,
Baılaýda bodandyqtyń ýyn ishti.
Jerdegi baılap-matap ustap kelgen
Alasa ómirden de bıik ushty.
Ózi bop kóktiń jalǵyz ólermeni,
Daýylǵa, jaýynǵa da bógelmedi.
Ýa, dúnıe, buǵaýdaǵy eldiń bári
Qyrannyń osy qalpyn kórer me edi! —

dep jyrlap, búgingi kúnge olja salyp turǵandaı bolyp kóriner edi. Al poema ótken ǵasyrdyń jetpisinshi jyldarynda jazylǵan. Aqyn bitken ózegin órtegen aýyr muń, ashshy óksigin osy sıaqty alegorıaǵa orap usynýǵa da májbúr bolǵan kezeń edi ol. Ádilbek sol júrekjardy maqsat-muratyn osylaı etip dál de dáıekti jyrlap bergen aqyn bolatyn.

Sol aqyn pánıden baqıǵa attanǵaly da jıyrma jylǵa jýyqtapty, eń sońǵy óleńder kitaby 1982 jyly jaryq kórgen eken. Sodan beri birde-bir ret úlken minbe, jıyn-toıda aty atalyp kórgen joq, birde-bir eski-jańa óleńi jarıalanǵan da emes. Bul tutas bir urpaq — bir býyn Ádilbekti bilmeı erjetti degen sóz.

Bireýler muny aqynnyń tuzy jeńildigine saıady, bireýler: "sońynda izdeýshi, joqtaýshy, suraýshysy joq" desip jatady. "Suraýshysy tutasa jatqan qazaq halqy emes pe?" degim kelip, taǵy tartyna beremin. Halyqta da ne qaýqar bar, qolynda ámir-bıligi barlar halyqtyń qaı sózine qulaq asyp jatyr? Áıtpese, "aǵaıyn bek kep" edi ǵoı dep, men de biraz adamnyń qulaǵyn shýlata "eptep aıtyp" kórgen boldym. Hat ta jazyp, habarlasqan bolyp ta jatyrmyn. Siresken muz seńin sonda da jibite alar emespin, selt etken jan balasyn kóre almaı-aq kelemin.

Mine, qazaqtyń sol bir basqadan bólek jaralǵan daýsyz dańǵaıyr aqynynyń týǵanyna 70 jyl tolyp otyr eken.

Naǵyz bir ash qoltyǵy sógilgen, ashshy teri tógilgen tusta ómirden erterek ótken aqynnyń artynda asyldyń synyǵyndaı, aǵyn sýdyń tunyǵyndaı týyndylary qalyp edi, sol qat-qat kitap, qapshyq-qapshyq qoljazbasy kim kóringenniń qolynan óte júrip tozatyn boldy, ne týǵan jerinen, ne Almaty, Astanadan qol ushyn berer de eshkimdi izdep tappadyq.

Áli de ataýsyz qala berer me eken dep te qorqasyń!..

2002 jyl

---