InfoHub Logo

Qarakóz hanym ólgen soń Jırenshe qatyn almaı kóp júripti. Oılaǵan synyna dál qyz kezdespeıdi, kez kelgen qyzdy unatpaıdy. Sóıtip júrgende bir jigit kezdesip, joldas bolypty, ózi kóp úndemeıtin adam eken. Bir mezgilde Jırenshe jigitke qarap: «Jol qysqartaıyq»,— deıdi. Jigit jaýap qaıyrmaıdy. Taǵy bir kezde Jırenshe jigitke: «Aǵash qazan qaınataıyq»,— deıdi, jigit jaýap qaıyrmaıdy. Taǵy da birazdan soń bir kóship ketken eldiń jurtyn kórgende Jırenshe: «Mynaý bir beıbastaq úıdiń jurty eken»,— deıdi. Jigit oǵan da jaýap bermeıdi. Sonymen ekeýi bir elge jaqyndaǵanda, jańbyr quıyp ketedi. Aýyl syrtynda tezek terip júrgen bir top qyz jańbyr jaýyp ketken soń qaptaryn arqalap, aýylǵa qaraı múgire jóneledi. Tek bir qyz syrt kıimin sheship, qapqa jaýyp otyryp qalady. «Myna qyzda bir syr bolar»,— dep Jırenshe otyryp qalǵan qyzǵa keledi. Qyz asqan sulý eken, Jırenshege qyzdyń kórki unaıdy. Endi aqyly qandaı eken dep synaý úshin: «Sen kóp qyzdan nege bólinip, jalǵyz otyryp qaldyń?» — deıdi Jırenshe.
— Men basqa qyzdarǵa erip aqymaq bolaıyn ba? — deıdi qyz.
— Olar qalaı aqymaq boldy? — deıdi Jırenshe.
— Olardyń aqymaqtyǵy mynada: kele jatqan aldy bar, arty joq, shaǵyn bult. Bul ótkinshi jańbyr, az jaýyp ashylady. Al olar úıge barǵansha otyndary da, barlyq kıimderi de sý bolady. Sý bolǵan otyndary janbaıdy, kıimderin keptire almaıdy. Men otynyma shapanymdy japtym, otynymnyń yǵyna ózim otyrdym; meniń sý bolǵan jalǵyz-aq shapanym. Otynym, ózge kıimderim qurǵaq; úıge barǵanda otynymdy jaǵyp, shapanymdy keptirip alamyn,— deıdi. Qyzdyń kórkine aqyly saı, Qarakózdeı bolyp kórinedi. Bul qyzǵa endi bir sóz aıtyp kóreıin dep Jırenshe:

Búrkenip jalǵyz otyrsyń,
Boıǵa jetken jas bala.
Unatsań aıtqan sózimdi,
Kúlimdep kóziń beri qara!
Ońasha bir sózim bar,
Aqylyń bolsa sen uǵar.
Meniń atym Jırenshe,
Jol bergen maǵan han-qara,— deıdi. Sonda qyz begelmesten:

Syrtyńnan estip qanyq em,
Sheshen degen atyńdy.
Túsińe buryn tanyq em,
Jańa kórdim zatyńdy.
Aıtar jeriń osy ma,
Kóńildegi datyńdy? — dep kúlimsirep óń bergendeı bolyp:

Ýáde qylyp kelip pe eń,
Sóılesem dep osy jerge.
Jalǵyz atty jolaýshy,
Aýlaq menen kósh jerge.
Qurbyńdy izdep taýyp al,
Jas qyz sózińdi esiter me? — deıdi.

Jırenshe sheshen qyzdy ábden unatyp ishinen: «Qudaı jazsa seni alarmyn»,— degen oıǵa keledi. Aýyl men eki arada ózen bar eken.
— Mynaý ózenniń ótkeli qaı jerde? — deıdi Jırenshe.
— Anaý jerde bir ótkel bar — alys; alysta bolsa jaqyn. Mine jerde bir ótkel bar — jaqyn; jaqyn da bolsa alys,— deıdi qyz.
— Seniń úıiń qaısy? — deıdi Jırenshe qyzǵa.
— Meniń úıim anaý — úlken aq úıdiń janyndaǵy qarasha úı,— deıdi qyz.
Jırenshe alys ótkelge ketkende, joldasy jaqyn ótkelge burylady. Qyzdyń «alys, alysta bolsa jaqyn»
degen ótkeliniń sýy saıaz, asty qumqaıyr eken. Jırensheniń aty jelip ótedi. Al «jaqyn, jaqyn da bolsa alys» degen ótkeldiń sýy tereń, asty balshyq eken, joldasynyń aty batpaqtap zorǵa ótedi.
Janyndaǵy jigitke: «Sen qaıda qonasyń?»—degende, «Men myna aq úıge qonamyn»,— deıdi ol. «Endeshe men qarasha úıge qonamyn»,— deıdi sheshen. Sóıtip ekeýi eki bólinip, biri baıǵa, biri kedeıge baryp túsedi. Bir ýaqytta otynyn arqalap manaǵy qyz da keledi. Jırenshe tórge jaıǵasqan soń, úıdegi kempir amandyqtan keıin: «Shyraǵym mynaý baıdyń úıi turǵanda, bizdiń qosqa qalaı tústiń?» — deıdi. Jırenshe: «Meniń baspanam da osyndaı edi, óz úıim tárizdi bolǵan soń ózimsinip tústim»,— deıdi.
— Jırenshe túsken úı ińir bolǵan soń ot jaqty, kelin sıyr saýdy. Kempir ot basynda, qyz úıdiń irgesinde otyr.
Jırenshe tórde otyryp qyzǵa qarap basyn sıpaıdy. Bul: «Seniń qalyńmalyń shashymnan kóp-aý» — degeni edi. Qyz oǵan túsinip astyndaǵy taqyr týlaqty sıpady. Ol teńimdi tapsa taqyr kedeı bolsa da beredi degeni edi... Jırenshe men qyz birin-biri unatqanyn osylaı ymmen uǵysady.
Tań atqan soń jurt turyp jaılanǵan kezde baı Jırensheni shaqyrtyp alady. Jırenshe kelse, keshegi jigit máz-máıram bolyp sonda otyr eken. Amandasqannan keıin baı: «Keshegi birge kelgen kisi osy ma?» — deıdi, jigit: «Ia»,— deıdi. «Ekeýiń birge kelip eki bólek túskenderiń qalaı? —deıdi baı. Jırenshe: «Burynǵynyń sózi bar edi, sol esime túsip, bólek tústim»,— deıdi. «Ol ne degen sóz? — degende Jırenshe:

Óziń bilmes isińdi
Bilgenderden surap bil.
Ólip jatsań, nadannan
Qabyryńdy jyraq qyl! — degen deıdi.

Baı: «ekeýiń jolda ne sóılestińder, ne aıttyńdar?»— degende jigit túndegi jol-jónekeı aıtylǵan sózdi baıandaıdy. Jırenshe: «Ekeýden-ekeý japannyń sary dalasynda kele jattyq; ártúrli sóz aıttym, bireýine de joldasym sóz qaıtarmady. Sonan soń men de úndemeı otyryp edim, uıqy keldi, maýjyrap júre almadyq. Uıqydan mezi bolǵan soń «jol qysqartaıyq» dedim. Onym áńgime aıt degenim edi. Ekinshi «aǵash qazan qaınataıyq» degenim — nasybaı atyp alaıyq degenim edi. Úshinshi «beıbastaq úıdiń jurty» degenim bir jurtta eki basy birdeı kúıik keseý jatyr eken. Aıtqan sózimniń birine jaýap qaıyrmaǵan soń «myna jigit nadan eken, dep bólek qonǵan edim»,— deıdi. Baı Jırensheniń buryn atyn esitip bir kórýge qumar bolyp júredi eken. Ózin kórip, sózin estigen soń esi ketip mal soıyp, qymyz quıady. Báıbishe: «Shyraǵym, búgin osynda bol!» — dep qondyrady... Baı Jırensheniń aqylyna qyzyǵyp qyzyn bergisi keledi. Qyzy: «Meni bir jalǵyz atty kedeıge bar degeni nesi, barmaımyn»,— dep astan-kesten bolyp búlinedi. Qyzynan bul sózdi esitip ótirikshi boldym-aý dep oılanyp otyrǵanda, Jırenshe: «Baı, sizdiń qınalyp otyrǵanyńyz maǵan da ábden batty. Kónbegen balańyzdy qoıaıyq, mynaý kórshińizdiń qyzynyń qalyń malyn tólep alyp berseńiz bolady»,— deıdi. Baı kórshi jigitti shaqyryp alyp, suraǵan malyn berip, Qarashashty Jırenshege qosady.

. . . . . . . . .

Qarashash sulý Jırenshe úıde joqta aýyryp qaza bolypty. Áz Jánibek han «Jırenshege biz estirte almaspyz, ózine-ózi estirtsin, eshqaısyń sezdirip qoımańdar»,— dep ýázirlerimen sóz baılap qoıady. Bir kúni Jırenshe sheshen elge qaıta oralyp hannyń úıine túsip sálemdesip otyrady. Han Jırenshege:
— Aý, sheshenim, ákesi ólgen qalaı bolady? — depti. Jırenshe sheshen otyryp:
— Ákesi ólse asqar taýy qulaǵanmen birdeı bolady,— depti.
— Sheshesi ólgen qalaı bolady?
— Aǵar bulaǵy sýalǵanmen birdeı bolady.
— Aǵasy ólgen qalaı bolady?
— Oń qanaty qaırylǵanmen birdeı bolady.
— İnisi ólgen qalaı bolady?
— Sol qanaty qaırylǵanmen birdeı bolady.
— Apa-qaryndasy ólgen qalaı bolady?
— Uzyn órisi qysqarǵanmen birdeı bolady.
— Qatyny ólgen qalaı bolady?
— Ah!.. Meniń Qarashashym ólgen eken ǵoı? — depti Jırenshe. Ol kúıinip qamshysyn taıanǵanda, qamshynyń saby ortasynan shart synyp ketipti. «Qatyn óldi, qamshynyń saby syndy» degen sóz sodan qalǵan eken.

Qarashash Jırenshe orta jasqa kelgende qaza bolady. Jırensheniń burynǵy jas kúni emes, qyz qarastyrýǵa yńǵaıy kelmeı, birer jyl júredi. Bir kúni áz Jánibek han Jırenshege: «Sheshen, seniń úılenbeı júrgeniń jaramaıdy; pálensheniń qatyny eriniń tusynda jaqsy áıeldiń biri edi, sony sen al!» — deıdi. Jırenshe sheshen: «Siz uıǵarǵan bolsańyz jaraıdy»,— dep sol qatyndy alady. Arada biraz ýaqyt ótkende han: «Sheshen, myna qatynyń burynǵylardaı bolatyn ba, qalaı?» — deıdi. Sonda sheshen: «Kúndiz ekeýmiz, túnde tórteýmiz»,— deıdi. Han: «Túnde tórteýiń qalaı?» — degende, Jırenshe sheshen bylaı deıdi:

Eri esine túsedi,
Teris qarap jatady,
Onymenen ol ekeý.
Qarashashty oılaımyn,
Men de teris qaraımyn,
Onymenen men ekeý.
Oımen taýyp joldasty,
Bolamyz túnde biz tórteý.
Tań atqan soń oıanyp,
Tura kelsek taǵy ekeý!
Qyzdaı almaı qatyn bolmas,
Esik kórgen maqul bolmas.
Qansha jaqsy kórem deseń de,
Burynǵydan jaqyn bolmas.
Baıy ólgen qatyndy alý,
Oılaǵanda aqyl bolmas.

Han men jıylǵan kóp sheshenniń sózin tyńdap «ras» desipti. Áz Jánibektiń alpys bıi bolǵan eken. Bir joly han bılerine: «Dúnıede ne ólmeıdi?» — dep suraq qoıǵanda, alpys bıi bir aýyzdan bylaı depti:

Aǵyn sý ólmeıdi,
Asqar taý ólmeıdi,
Aspanda aı men kún ólmeıdi,
Álemde qara jer ólmeıdi.

Sonda Jırenshe sheshen bárine qarsy shyǵypty:

Aǵyn sýdyń ólgeni,
Alty aı qysta qatqany.
Asqar taýdyń ólgeni,
Basyn bulttyń japqany.
Aı men kúnniń ólgeni,
Eńkeıip baryp batqany.
Qara jerdiń ólgeni
Qar astynda jatqany.
Ajal degen atqan oq,
Bir allanyń qaqpany.
Dúnıede ne ólmeıdi?
Jaqsynyń aty ólmeıdi,
Ǵalymnyń haty ólmeıdi.

Qarashash ólip, Jırenshe qartaıyp, aqylsyz áıel, paryqsyz bala syılamaı, Jırenshege buzaý baqqyzyp, tezek tergizip qoıady. Kóriskeli kelgen áz Jánibek Jırenshege dalada kezdesip:
— Ýa, sheshenim, tezek terip júrgeniń qalaı? — deıdi. Sonda Jırenshe sheshen irkilmesten:

— Qatyn shaıpaý, ul tentek,
Ekeýledi, eı hanym!
Kárilik jeńdi, mal taıdy,
Tórteýledi, eı hanym!
Basymnan baqtyń taıǵanyn
Kórmeısiń be, eı hanym!
Arqamdaǵy qý tezek,
Árkimge keler bir kezek,— depti.

---